Przeszłość i Przyszłość Zalewów Południowego Bałtyku

Transkrypt

P R O J E C T PA R T- F I N A N C E D B Y T H E E U R O P E A N U N I O N
Przeszłość i Przyszłość
Zalewów Południowego
Bałtyku
Vergangenheit
und Gegenwart an
den Haffen der südlichen
Ostseeküste
Zalew SzczeciŃski
Stettiner Haff
Zalew WiŚlany
Frisches Haff
Zalew KuroŃski
Kurisches Haff
Amt “Am Stettiner Haff”
www.amt-am-stettiner-haff.de
Centralne Muzeum Morskie
w Gdańsku
www.cmm.pl
Lietuvos juru muziejus
www.muziejus.lt
Stadt Torgelow/ Ukranenland –
Historische Werkstätten e.V.
www.torgelow.de
www.ukranenland.de
Stadt Ueckermünde/Historischer
Speicher in Ueckermünde
www.ueckermuende.de
www.speicher-ueckermuende.de
Stadt Usedom
www.stadtinfo-usedom.de
Muzeum Narodowe w Szczecinie
www.muzeum.szczecin.pl
Urząd Miasta w Kamieniu
Pomorskim
www.kamienpomorski.pl.
Muzeum Archeologiczno Historyczne w Elblągu
www.muzeumelblag.gabo.pl
Silute muziejus/
Silutes rajono savivaldybe
http://www.muziejai.lt
http://www.silute.lt
Muzeum Mikołaja Kopernika
we Fromborku
www.frombork.art.pl
Muzeum Zamkowe w Malborku
www.zamek.malbork.pl
Muzeum Żuławskie
http://www.miastonowydwor.pl/kultura/
kultura.php
Państwowe Muzeum Stutthof
www.stutthof.pl
koncepcja wystawy : Robert Domżał
projekt graf.: Grzegorz Filip
2007 © Centralne Muzeum Morskie
Przeszlość i Przyslość Zalewów Południowego Bałtyku
Vergangenheit und Gegenwar t an den Haffen der südlichen Ostseeküste
Wioski rybackie na południowym
brzegu Zalewu Szczecińskiego
Gmina Zalew Szczeciński / Amt am Stettiner Haff
■ Znaleziska archeologiczne na południowym wybrzeżu Zalewu
Szczecińskiego świadczą o tym, że już w środkowej epoce kamienia rozwijało się tutaj osadnictwo, a głównym źródłem utrzymania
ludności było rybołówstwo. Do najstarszych znanych nazw wiosek
rybackich, o których po raz pierwszy wspomniano w dokumentach
sprzed ponad 750 laty, należą Altwarp, Rieth, Mönkebude, Warsin
oraz Grambin. Między XV a XVII stuleciem rybołówstwo stanowiło
znaczące źródło przychodów pomorskich książąt i dlatego określane
było jako „Pomorska kopalnia“. Również dzisiaj w wioskach nad
Zalewem Szczecińskim można spotkać rzemiosło rybackie .
■ Mönkebude, siedziba mnichów
Na północnym krańcu parku krajobrazowego Haffküste (Wybrzeże
Zalewu) i na obrzeżach Puszczy Wkrzańskiej, ok. pięć kilometrów na
zachód od Ueckermünde leży Mönkebude. Ta rozległa, przylegająca
do portu wioska w kształcie podkowy, to stara słowiańska osada,
nazywana pierwotnie Doblowitz. Ok. 1244 roku miejsce to nazwano
Mönkebude. Nazwa odnosi się prawdopodobnie do budynku zbudowanego przez mnichów pochodzących z klasztoru, założonego
sto lat wcześniej na wyspie Uznam.
W Mönkebude kultywowano szczególną formę połowów, turkot.
Włok ciągnięty był, przeważnie w nocy, przez dwie turkoczące barki,
a ryby sprzedawane były następnego ranka objazdowym handlarzom ryb, którzy za pomocą ożaglowanych łodzi przejmowali od
rybaków towar jeszcze na wodzie.
■ Altwarp, stare kotwicowisko
Altwarp (Stare Warpno) leży na wybrzeżu między Zalewem
Szczecińskim a jeziorem Warper. Miejscowość ta powstała przy
klasztorze Pudagla na wyspie Uznam. Ze względu na jego obecność
osiedlili się tam rybacy. Słowiańska osada, pierwotnie nazywana
Sośnicą, w 1148 roku otrzymała prawo do rybołówstwa. Od tamtej
pory poławiano ryby przy pomocy sieci i więcierzy. Nazwa jeziora,
która później była nazwą wioski, pochodzi od Słowian i oznacza
„kotwicowisko“. W Altwarp w 1937 roku urządzono poligon sił
zbrojnych. W związku z tym miejsce to zostało prawie całkowicie
wysiedlone. Wielu mieszkańców osiedliło się w Neuwarp (Nowym
Warpnie). Wraz z końcem II wojny światowej rybacy powrócili
do swojej wioski.
Fischerdörfer am Südufer des Stettiner Haffs
■ Archäologische Funde an der südlichen Küste des Stettiner Haffs
zeugen davon, dass es bereits in der mittleren Steinzeit erste Ansiedlungen gab und ein Haupterwerbszweig der Bevölkerung die Fischerei war. Zu den ältesten namentlich bekannten Fischerdörfern,
die vor mehr als 750 Jahren zum ersten Mal urkundlich erwähnt
wurden, gehören Altwarp, Rieth, Mönkebude, Warsin und Grambin.
Zwischen dem 15. und dem 17. Jahrhundert stellte die Fischerei
eine wesentliche Einnahmequelle der pommerschen Herzöge dar
und wurde deshalb als „Das Pommersche Bergwerk“ bezeichnet.
Auch heute noch ist das Fischereihandwerk in den Dörfern am
Stettiner Haff zu Hause.
■ Mönkebude, das Haus der Mönche
Am nördlichen Rand des Landschaftsschutzgebietes „Haffküste“
und an der Peripherie der Ueckermünder Heide, etwa fünf Kilometer
westlich von Ueckermünde, liegt Mönkebude. Das lang gestreckte,
hufeisenförmige, zum Hafen hin angelegte Dorf ist eine alte
slawische Siedlung, die ursprünglich den Namen Doblowitz trug.
Spätestens 1244 wurde der Ort Mönkebude genannt. Der Name
bezieht sich vermutlich auf ein Gebäude, das die Mönche des
hundert Jahre zuvor auf der Insel Usedom gegründeten Klosters
Grobe errichtet hatten. In Mönkebude wurde eine besondere Form
des Fischens gepflegt, das Tuckern. Ein Schleppnetz wurde, zumeist
in der Nacht, durch zwei Tuckerkähne gezogen und der Fisch am
nächsten Morgen an Quatzner verkauft. Die Quatzner waren mobile
Fischeinkäufer, die mit besegelten Booten, den Quatzen, die Ware
noch auf dem Wasser von den Fischern übernahmen.
■ Altwarp, ein alter Ankerplatz
Altwarp liegt an der Küste zwischen dem Stettiner Haff und dem
Warper See. Der Ort verdankt seine Entstehung der Ansiedlung
von Fischern durch das Kloster Pudagla auf der Insel Usedom. Die
ursprünglich Sosnitza genannte slawische Siedlung erhielt 1148
das Fischereirecht. Seither wird die Fischerei mit Netz und Reusen
betrieben. Der Name des Sees, nach dem das Dorf später benannt
wurde, kommt aus dem Slawischen und bedeutet „Ankerplatz“. In
Altwarp wurde 1937 ein Truppenübungsplatz der Wehrmacht eingerichtet. Im Zusammenhang damit wurde der Ort fast ausgesiedelt.
Viele Bewohner wurden in Neuwarp ansässig. Mit dem Ende des
Zweiten Weltkrieges kehrten sie in ihr Heimatdorf zurück.
fot. z archiwum Gminy Zalew Szczeciński, W. Graupner
PROJECT PART-FINANCED
BY THE EUROPEAN UNION
Zachować żywą przeszłość
– Ukranenland i Castrum Turglowe
Stowarzyszenie Ukranenland w Torgelow
■ „Ukranenland
– historyczne warsztaty”, stowarzyszenie zarejestrowane z siedzibą w Torgelow, jest organizacją użyteczności publicznej i uznaną w powiecie Uecker-Randow instytucją pomagającą
młodzieży. Główne cele stowarzyszenia to przekazywanie żywej
i autentycznej historii i związana z tym praca na rzecz młodzieży.
■ Do dotychczasowych osiągnięć należy budowa i prowadzenie
dwóch skansenów w Torgelow nad rzeką Wkrą. Skansen „Ukranenland“ przybliża zwiedzającym czas słowiańskich osad naszego
regionu z IX i X wieku. „Castrum Turglowe“ ukazuje okres późnego
średniowiecza.
■ W ostatnich latach również historyczna stocznia stała się
ważnym centrum przekazywanej historii. Na podstawie znalezisk
archeologicznych z Ralswiek, Czarnowska i znad dolnej Wisły,
zrekonstruowano dotychczas cztery statki do użytku turystycznego
dla miasta Prenzlau („Svarog” 1997, „Svantevit” 1998, „Agnes” 2001
i „Ukrasvan” 2004).
■ W
ramach projektu Unii Europejskiej „Lagomar” przewidziana jest budowa repliki średniowiecznego statku handlowego
z południowego wybrzeża Bałtyku, na podstawie znalezisk
z Kamienia Pomorskiego i wyspy Wolin. Projekt jest opracowywany
naukowo i prowadzony w ścisłej współpracy z ekspertami archeologii eksperymentalnej z Centrum Słowian i Wikingów na Wolinie.
Następnym celem projektu „Lagomar” jest rekonstrukcja „kogi
Uecker-Randow“ (tytuł roboczy) z okresu późnego średniowiecza,
oraz przywrócenie historycznego potencjału regionowi nad Zalewem Szczecińskim w celu rozwoju turystyki.
Die Vergangenheit lebendig werden lassen – Ukranenland und Castrum Turglowe
■ Der „Ukranenland – Historische Werkstätten e. V.“ mit Sitz in
Torgelow ist ein gemeinnütziger Verein und anerkannter freier
Träger der Jugendhilfe im Landkreis Uecker-Randow. Die zentralen
Ziele des Vereins sind mit lebendiger und authentischer Geschichtsvermittlung und einer damit verbundenen Jugendarbeit
zu beschreiben.
■ Zu
den bisherigen Ergebnissen zählen der Aufbau und die
Betreibung von zwei Freilichtmuseen in Torgelow an der Uecker.
Das Freilichtmuseum „Ukranenland“ versucht dem Besucher die
Zeit der slawischen Besiedlung unserer Region mit dem Schwerpunkt im 9. und 10. Jahrhundert näherzubringen, während das
„Castrum Turglowe“ die Zeit des Hochmittelalters in Ausschnitten
beleuchten soll.
■ Neben diesen beiden Einrichtungen hat sich die historische Werft
in den letzten zehn Jahren zu einem bedeutsamen Element der Ge-
schichtsvermittlung entwickelt. Nach archäologischen Funden aus
Ralswiek, Chabrow und vom Unterlauf der Weichsel wurden bisher
vier Schiffe für die touristische Nutzung rekonstruiert (Svarog 1997,
Svantevit 1998, Agnes 2001, Ukrasvan 2004 für die Stadt Prenzlau).
■ Im Rahmen des EU-Projektes Lagomar ist der Nachbau eines
frühmittelalterlichen Handelsschiffes der südlichen Ostseeküste
nach Funden aus Cammin und Wollin vorgesehen. Der Nachbau
ist wissenschaftlich konzipiert und wird in enger Zusammenarbeit
mit dem Slawen- und Wikingerzentrum in Wollin von Experten der
experimentellen Archäologie begleitet. Weiter soll mit der „UeckerRandow-Kogge“ (Arbeitstitel) ein Nachbau aus der Zeit des Spätmittelalters das Ziel von Lagomar verdeutlichen – Inwertsetzung
des historischen Potentials der Region am Stettiner Haff für
touristische Strategien.
fot. z archiwum Stowarzyszenia Ukranenland, R.Domżal
Ueckermünde na przełomie dziejów
Miasto Ueckermünde / Stadt Ueckermünde
■ Miasto Ueckermünde jest usytuowane na drodze między Anklam
na zachodzie i Szczecinem na wschodzie. W przeszłości było częścią
drogi królewskiej prowadzącej do Gdańska i w kierunku Bałtyku.
Dzisiaj Ueckermünde to jedno z najdalej wysuniętych na północny
wschód miast Niemiec, połączonych Zalewem Szczecińskim z sąsiednimi polskimi miastami.
■ Region, którego nazwa pochodzi od miasta, został ukształtowany przez lodowiec. Jego topniejące skorupy wyżłobiły rynny dla
spływającej wody, które odwodniły się w Zalewie Szczecińskim,
byłym jeziorze. Dostęp do Bałtyku był prawdopodobnie szerszy
niż dziś, poprzez Kanał Piastowski i cieśninę Piany (Peene). Rynny
dla stopniałej wody stworzyły estuarium, które stało się korytem
wielu rzek, w tym również rzek Zarow, Randow i Peene. Oprócz
głównej rzeki regionu, Odry, rzeka Wkra również miała szczególne
znaczenie. Estuarium charakteryzowało się szeroko zalanymi obszarami, przy czym dzisiejszy teren miasta Ueckermünde aż do góry
zamkowej prawdopodobnie jeszcze w epoce kamiennej był od czasu
do czasu zalewany. Rzeki od początku stanowiły główne arterie
komunikacyjne regionu.
■ Głównym źródłem przychodu mieszkańców Ueckermünde było
rybołówstwo. Dopiero pod koniec XVIII i na początku XIX wieku za-
częło rozkwitać rzemiosło. Powstały tu cegielnie, a wraz z odkryciem
dużych pokładów rudy darniowej utworzono kilka odlewni żelaza.
Miasto stało się znaczącym punktem przeładunkowym i miejscem
budowy statków. Przemysłowy charakter miasta zachował się do
czasu politycznego i gospodarczego przełomu w 1989 i 1990 roku,
gdy zamknięto większość zakładów.
■ W sercu starego miasta, nieopodal zamku książąt pomorskich,
dominujące miejsce zajmuje historyczny spichlerz zbudowany
z muru pruskiego z połowy XVIII wieku. Jest on jednym z zachowanych budynków gospodarczych miasta. W ciągu wielu lat
pełnił przeróżne funkcje, służył m.in. jako spichlerz na zboże. Gdy zewnętrzne ściany budynku ryzykownie się pochyliły, opróżniono cały
budynek. W 1999 roku założono Stowarzyszenie Spichlerzy, które
kupiło budynek i mały spichlerz przy ulicy Wall. Po modernizacji
budynek powinien trafić do zespołu zabytków, w których utworzono
centrum kultury pod nazwą „KULTurSPEICHER Ueckermünde”.
Otwarcie planowane jest wiosną 2007 roku. Spichlerz wzbogaci
kulturalną ofertę regionu, dzięki dużej liczbie planowanych w nim
wydarzeń artystycznych. Będą one głównie dotyczyć tradycyjnych
technik rzemieślniczych.
Ueckermünde im Wandel der Zeiten
■ Die Stadt Ueckermünde liegt an einer interessanten Schnittstelle
in der Ueckermünder Heide. Gelegen auf dem Weg zwischen Anklam
im Westen und Stettin im Osten, war sie Teil der Via Regia, die nach
Danzig und weiter ins Baltikum führte. Heute ist Ueckermünde eine
der nordöstlichsten Städte Deutschlands und über das Stettiner
Haff mit den polnischen Nachbarstädten verbunden.
■ Die Region, der die Stadt den Namen gab, wurde durch die Eiszeit
geprägt. Der abschmelzende Eispanzer gab Schmelzwasserrinnen
frei, die sich in das Stettiner Haff, einen ehemaligen Stausee, entwässerten. Der Zugang zur Ostsee war vermutlich offener, als heute
durch die Kaiserfahrt und den Peenestrom zu erkennen ist. Die
Schmelzwasserrinnen schufen ein Ästuar, das zum Bett vieler Flüsse
wurde, darunter der Zarow, der Randow und der Peene. Neben dem
Hauptstrom der Region, der Oder, kommt der Uecker besondere
Bedeutung vor. Das Ästuar war durch weit überschwemmte Gebiete
gekennzeichnet, wobei das heutige Stadtgebiet von Ueckermünde
bis auf den Schlossberg wahrscheinlich noch in der Steinzeit zeitweise überschwemmt war. Deshalb waren die Flüsse von Anfang an
die Hauptverkehrsadern der Region.
■ Die Haupterwerbsquelle der Einwohner von Ueckermünde
war zunächst die Fischerei. Erst Ende des 18./Anfang des 19.
Jahrhunderts begann das Handwerk aufzublühen. Eine Ziegelin-
dustrie entstand, und mit der Entdeckung großer Vorkommen
an Raseneisenerz wurden mehrere Eisengießereien errichtet. Die
Stadt wurde zu einem bedeutenden Umschlagplatz und Standort
des Schiffbaus. Der industrielle Charakter blieb bis zur politischen
und wirtschaftlichen Wende von 1989/90 erhalten, als die meisten
größeren Betriebe geschlossen wurden.
■ Im Herzen der Altstadt, unweit des Schlosses der pommerschen
Herzöge, nimmt ein historischer Fachwerkspeicher aus der Mitte
des 18. Jahrhunderts einen dominanten Platz ein. Er ist eines der erhaltenen Wirtschaftsgebäude der Stadt. Im Laufe der Zeit wurde er
vielfältig genutzt, darunter als Kornspeicher und Ausspanne. Als sich
die Außenwände bedenklich neigten, wurde das Gebäude schließlich
geräumt. Im Jahr 1999 wurde der Speicherverein e.V. gegründet, der
das Gebäude und den kleinen Speicher in der Wallstraße kaufte.
Nach der Sanierung soll in das denkmalgeschützte Ensemble der
KULTurSPEICHER Ueckermünde einziehen. Die Eröffnung ist für das
Frühjahr 2007 geplant. Die Einrichtung soll das kulturelle Angebot
der Region durch eine Vielzahl unterschiedlichster Veranstaltungen
bereichern. Schwerpunktmäßig wird sie sich der Erhaltung und
Darstellung alter Handwerkstechniken widmen.
fot. K. Stark, R. Domżał
Miasto Uznam
■ Cytatem „Uznam – miasto nadające nazwę wyspie“ wita nas
Uznam na swojej stronie internetowej. W 1128 roku biskup Otto
von Bamberg doprowadził do przyjęcia w tym miejscu wiary chrześcijańskiej przez słowiańskich książąt panujących w regionie. Obecnie miasto jest siedzibą administracyjną Urzędu Uznam Południowy.
Leży w południowo-zachodniej części wyspy, między Peenestrom,
Achterwasser, jeziorem Uznamskim i małym zalewem, z dala od
nadmorskich plaż. Uznam zmienia swój stary krajobraz kulturowy,
ukształtowany przez rybactwo i rolnictwo, dla potrzeb turystyki
zachowując jednak swój pierwotny charakter.
■ Nad miastem góruje wieża Kościoła Mariackiego w późnogotyckim stylu Silhouette. Obok ratusza na historycznym rynku
znajduje się murowana budowla, otoczona zrekonstruowanymi
domami mieszczańskimi. Kilka metrów dalej stoi brama Anklam
z 1450 roku, służąca niegdyś jako więzienie, a dziś przyjmująca gości
jako rodzinna gospoda. Z rynku, przez stare miasto, w kierunku
portu prowadzi ulica Peene. Jeszcze przed portem dochodzi się
małą uliczką do Góry Zamkowej, na której umieszczony jest pięciometrowy granitowy krzyż, przypominający o przejściu na wiarę
chrześcijańską na Pomorzu.
■ W regionie Achterland znajdują się tereny z leśne, rozległe łąki
i pola, oraz wyraźnie oddzielone wybrzeże śródlądowe z szerokimi
pasami sitowia. W centrum informacyjnym rezerwatu przyrody
oprócz małej wystawy dostępne są także szczegółowe informacje
i oprowadzanie.
■ Najlepszy sposób na zwiedzenie Uznamu to wycieczki rowerowe
lub piesze. Tylko w ten sposób można odkryć prawdziwe oblicze
miasta i niezwykłą przyrodę. Oznakowane trasy rowerowe i piesze
oraz ścieżki edukacyjne ułatwiają orientację i wskazują miejsca
warte odwiedzenia. Zwiedzanie Uznamu można również zacząć
drogą wodną, od portu.
Die Stadt Usedom
■ Mit „Usedom – die Stadt, die der Insel ihren Namen gibt“ wird
man schon auf der Internetseite der Stadt Usedom begrüßt. Nach
langer Historie – Bischof Otto von Bamberg bewirkte an diesem Ort
1128 die Annahme des christlichen Glaubens durch die slawischen
Fürsten der Region – ist Usedom heute Verwaltungssitz des Amtes
Usedom Süd. Die ländliche Kleinstadt liegt im südwestlichen Teil der
Insel zwischen Peenestrom, Achterwasser, Usedomer See und kleinem Haff. Abseits der Seebäder wendet sich Usedom in einer von
Fischerei und Landwirtschaft geprägten alten Kulturlandschaft dem
Tourismus zu und hat dabei seine Ursprünglichkeit erhalten.
die Peenestraße durch die Altstadt in Richtung Hafen. Noch vor
dem Hafen gelangt man über eine Gasse zum Schlossberg, auf
dem ein fünf Meter hohes Granitkreuz an die Christianisierung
Pommerns erinnert.
■ Weithin sichtbar prägt der Turm der Marienkirche im spätgotischen Stil die Silhouette der Stadt. Zusammen mit dem Rathaus
befindet sich der Backsteinbau, von rekonstruierten Bürgerhäusern
umgeben, auf dem historischen Markt. Wenige Meter entfernt steht
das Anklamer Tor aus dem Jahre 1450, das zuweilen als Gefängnis
diente und heute die Heimatstube beherbergt. Vom Markt führt
■ Usedom lässt sich am besten mit dem Rad oder per Pedes
erkunden, nur so sind die Stadt und die einzigartige Natur
wirklich erlebbar. Ausgeschilderte Rad- und Wanderwege sowie
Naturlehrpfade erleichtern die Orientierung und geben Hinweise
zu Sehenswertem. Vom Hafen aus lässt sich das Umland auch auf
dem Wasser erkunden.
■ Im Achterland gelegen bietet Usedom ein abwechslungsreiches
Umland aus zusammenhängenden Waldgebieten, ausgedehnten
Wiesen und Feldern sowie eine stark gegliederte Binnenküste mit
breiten Schilfgürteln. Im Informationszentrum des Naturparks
werden neben einer kleinen Ausstellung weitere Informationen oder
auch Führungen angeboten.
Fot. F. Biermann, A. Behn/P. Herfert, W. Lampe, R. Busch, M. Altenau
Droga wodna Zalewu Szczecińskiego,
tor Szczecin -Świnoujście
Muzeum Narodowe w Szczecinie
■ Estuarium Odry tworzą Roztoka Odrzańska, Zalew Szczeciński
i cieśniny Piana, Świna i Dziwna. W rejonie tym od końca pierwszego
tysiąclecia n.e. powstawały osady ludności słowiańskiej, przy
których tworzono również ośrodki portowe. Cieśniny ujściowe
służyły jako drogi wodne łączące porty z otwartym morzem.
■ Od X w., kiedy w dolnym odcinku Odry powstał port w Szczecinie,
główny szlak wodny prowadzący do Bałtyku wiódł przez Cieśninę
Piany, najdłuższą spośród łączących Odrę z Zatoką Pomorską.
Uwarunkowania historyczne przyczyniły się do tego, iż od XVIII w.
władające na Pomorzy Prusy przystąpiły do poszukiwań dogodniejszej drogi wodnej prowadzącej ze Szczecina na Bałtyk. Wprowadzono wówczas żeglugę Cieśniną Świny. Wraz z jej rozwojem
a przede wszystkim budową coraz większych statków, płytka droga
wodna starym korytem cieśniny nie odpowiadała potrzebom.
■ Rozwój portu szczecińskiego, jaki nastąpił od połowy XIX w.
spowodował konieczność budowy dogodnego przejścia na Bałtyku
i skrócenia odcinka śródlądowego. W 1875 r. rozpoczęto budowę
przekopu (Kaiserfahrt, po 1945 r. nazwany Kanałem Piastowskim) omijającego przejście przez meandry i płytkie, cieśniny
Świny. Kolejnym etapem rozwoju drogi wodnej była budowa,
jeszcze XIX w., kanału przez wyspę Mielin (Przekop Mieleński).
W latach 20 i 30-tych XX w. odcinek toru prowadzący przez Zalew
Szczeciński poddano modernizacji. Zbudowano wówczas stawy,
zwane bramami torowymi (pierwszą bramę zbudowano w 1931 r.),
wyznaczające główne przejście oraz stawy nabieżnikowe i cyplowe
wyznaczające najważniejsze punkty nawigacyjne. Od głównego toru
wodnego prowadzono boczne szlaki oznakowane stawami, pławami
i dalbami, wskazujące drogę do licznie rozsianych wokół Zalewu
i jeziora Dąbie małych portów i przystani.
Navigation auf den Wasserwegen im Stettiner Haff
■ Das Oder-Ästuar besteht aus dem Papenwasser, dem Stettiner
Haff und den Wasserstraßen Peenestrom, Swine und Dievenow. Mit
Beginn des 1. Jahrhunderts n. Chr. kamen in der Region die ersten
menschlichen Ansiedlungen auf, bei denen sich auch Häfen entwickelten. Die Mündungsarme der Oder dienten als Schifffahrtswege,
die diese Häfen mit dem offenen Meer verbanden.
■ Seit dem 10. Jahrhundert, als im unteren Oderabschnitt der
Hafen von Stettin entstand, verlief der zur Ostsee führende
Hauptschifffahrtsweg durch den Peenestrom, die längste der Wasserstraßen, die die Oder mit der Pommerschen Bucht verbinden. Die
geschichtlichen Bedingungen – die Herrschaft Preußens über Teile
von Pommern – trugen dazu bei, dass seit dem 18. Jahrhundert eine
günstigere Verbindung von Stettin zur Ostsee gesucht wurde. Der
Schiffsverkehr wurde jetzt durch die Swine geführt. Aber mit seiner
weiteren Entwicklung und dem Bau von immer größeren Schiffen
entsprach dieser Wasserweg mit seinem seichten Flussbett den
Bedürfnissen bald nicht mehr.
■ Das Aufblühen des Stettiner Hafens, das in der zweiten Hälfte
des 19. Jahrhunderts einsetzte, machte den Ausbau eines bequemen Zugangs zur Ostsee und die Verkürzung des Binnenabschnitts
notwendig. Mit dem Bau des Laufgrabens („Kaiserfahrt“, nach 1945
„Piastenkanal“ genannt), der durch Mäander, seichtes Wasser und
an der Swine vorbei führte, wurde 1875 begonnen. Fünf Jahre später
war er vollendet. Die nachfolgende Etappe in der Entwicklung der
Wasserwege, die noch im 19. Jahrhundert einsetzte, wurde durch
den Bau eines Kanals durch die Insel Mellin (Möllnfahrt) bestimmt.
In den 20er und 30er Jahren des 20. Jahrhunderts wurde der Abschnitt, der durch das Stettiner Haff führte, modernisiert. Baken,
Bahntore genannt, die den Hauptschifffahrtsweg absteckten – das
erste Tor wurde 1931 errichtet – und Richtbaken sowie Landzungenbaken, die die wichtigsten Navigationspunkte kennzeichneten,
wurden aufgestellt. Vom Hauptwasserweg zweigten zahlreiche mit
Baken, Bojen und Dalben gekennzeichnete Nebenstrecken ab, die zu
den zahlreichen kleinen Häfen und Landungsplätzen führten, die
sich am Haff und am Dammschen See befanden.
Fot. prawy górny róg - umocnienia brzegu cieśniny Stara Świna w rejonie Przytoru P. Domaradzki
fot. znaków nawigacyjnych Urząd Morski Szczecin
fot. lotnicze W. Stępień
Turystyka w Kamieniu Pomorskim
Urząd Miasta Kamień Pomorski
■ Położenie Kamienia Pomorskiego między Zalewem Kamieńskim a
Zalewem Szczecińskim miało znaczenie strategiczne, warunkowało
rozwój żeglugi, handlu morskiego i śródlądowego oraz rozwój
rybołówstwa, od wieków jednego z głównych zajęć okolicznej
ludności. Wiek XVIII i XIX sprzyjał odbudowie po zniszczeniach
wojny trzydziestoletniej oraz inwestycjom związanym rozwojem
rybołówstwa i żeglugi. W tym czasie mieszczanie zakupili statek,
dzięki któremu uruchomiona została komunikacja ze Szczecinem.
Pogłębiono rzekę Dziwnę, co otworzyło drogę do Kamienia
większym statkom transportowym, wybudowano nabrzeża portowe
oraz bezpośrednio nad wodą – elewator zbożowy.
■ W 1892 r. dotarła tu linia kolejowa, przy czym tory sięgały
samych nabrzeży aż do okolic dzisiejszego molo. Obecnie, pomimo
istniejącej infrastruktury portowej, zanika funkcja transportowoprzeładunkowa. Jeszcze kilkanaście lat temu przeładowywano tutaj
prawie 23 tysiące ton ładunków masowych, głównie zbóż i kruszyw
mineralnych. Powodem zachodzących zmian może być rosnąca rola
transportu drogowego, który w znacznym stopniu przejął zadania
transportu wodnego. Także rybołówstwo nie odgrywa obecnie
większej roli. Nabrzeże przy molo służy w sezonie letnim turystom,
korzystającym ze stałego połączenia pasażerskiego między Kamieniem Pomorskim a Dziwnowem.
■ W części basenu portowego Urzędu Morskiego cumuje kilka łodzi
należących do rybaków indywidualnych, zaopatrujących miejscowy
rynek w świeże ryby. Pozostała część basenu jest w dyspozycji
Miejskiego Ośrodka Kultury i Sportu, który prowadzi tam przystań
żeglarską na 40 miejsc postojowych oraz wypożyczalnię sprzętu
wodnego. Warunki wietrzne Zalewu oraz baza żeglarska Ośrodka
pozwalają na organizację regat żeglarskich różnej rangi – od lokalnych po międzynarodowe.
■ Kamień Pomorski jest miastem, które szanując i ceniąc spuściznę
dawnych wieków, swoją przyszłość wiąże z sektorem obsługi ruchu
turystycznego, stawiając przede wszystkim na rozwój lecznictwa
uzdrowiskowego i sportu.
Tourismus in der Stadt Cammin
■ Die
gute geographische Lage von Cammin in Pommern zwischen
dem Camminer und dem Stettiner Haff beeinflusste die Entwicklung der Schifffahrt, des See- und Binnenhandels und der Fischerei,
die seit Jahrhunderten eine der Hauptbeschäftigungen der lokalen
Bevölkerung darstellte. Nach den Zerstörungen des Dreißigjährigen
Krieges wurden im 18. und 19. Jahrhundert der Wiederaufbau der
Stadt und so manche Investition gefördert, die mit der Entwicklung
der Fischerei und Schifffahrt verbunden war. Die Stadtbewohner
erwarben ein Schiff, mit dessen Hilfe der Verkehr mit Stettin in Gang
gebracht wurde. Die Dievenow wurde vertieft, was den Weg nach
Cammin für größere Transportschiffe öffnete. Ein Hafenufer entstand und oberhalb des Wassers wurde ein Getreidesilo errichtet.
■ Im Jahr 1892 wurde eine Eisenbahnlinie gebaut, die direkt bis zum
Ufer, an die Stelle der heutigen Mole reichte. Trotz der bestehenden Infrastruktur im Hafen ist die Transport- und Umladefunktion
verloren gegangen. Noch vor einigen Jahren wurden fast 23.000
Tonnen Massengüter, vor allem Getreide und mineralische Zusätze,
umgeschlagen. Doch der Straßentransport hat mehr und mehr an
Bedeutung gewonnen und in großem Maße die Aufgaben des Wassertransports übernommen. Auch die Fischerei spielt gegenwärtig
keine große Rolle mehr.
■ Die Mole dient in der Sommersaison den Touristen, die den
geregelten Personenverkehr zwischen Cammin und Dievenow in
Anspruch nehmen. Im Hafenbecken am Seeamt legen die Boote der
selbständigen Fischer an, die den lokalen Markt mit frischen Fischen
versorgen. Das übrige Hafenbecken steht dem städtischen Zentrum
für Kultur und Sport zur Verfügung, das 40 Anlegestellen und eine
Verleihstelle für maritime Ausrüstung betreibt. Die Windbedingungen des Haffs und die Schiffe des Zentrums ermöglichen es, Segelregatten verschiedener Kategorien, von lokalem bis internationalem
Rang, zu veranstalten.
■ Cammin ist eine Stadt, die das Erbe früherer Jahrhunderte respektiert und schätzt und ihre Zukunft mit dem Dienstleistungssektor
Tourismus verbindet, indem sie die Entwicklung des Kurwesens und
des Sports unterstützt.
fot.z archiwum Urzędu Miasta Kamień Pomorski, E. Kucharska
Wraki dawnych jednostek pływających na Zalewie Wiślanym
Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku
Przez wieki warsztaty szkutnicze u ujścia Wisły produkowały łodzie i statki dostosowane do tutejszych potrzeb eksploatacyjnych
i warunków hydrologicznych. O ich wyglądzie, konstrukcji i właściwościach informują znaleziska archeologiczne oraz źródła pisane.
Świadczą one o zróżnicowaniu na: łodzie rybackie, promy, statki
towarowe i okręty bojowe. Małe łodzie rzeczne napędzano żerdziami (“na pych”), większe jednostki korzystały z napędu wiosłowego
lub wiosłowo-żaglowego.
■
Wczesnośredniowieczne jednostki słowiańskie były przeważnie
płaskodenne i choć budowane na stępce, miały poszycia z dębowych
klepek układanych “na zakładkę”. Uszczelniano je mchem i zbijano
kołkami drewnianymi. Kadłuby wzmacniały poprzeczne denniki,
wręgi i belki. Usztywnienie wzdłużne prócz stępki dawała nadstępka
i wzdłużniki. Cechy te odróżniają zabytki szkutnictwa słowiańskiego
od łodzi i statków skandynawskich oraz łodzi plemion pruskich,
w których pasy poszycia uszczelniano pasmami sierści zwierzęcej,
a klepki spajano żelaznymi nitami.
■
Od połowy XIII wieku rozpowszechniają się nad Dolną Wisła
statki o znacznych rozmiarach służące do obsługi dynamicznie
rozwijającego się handlu nowopowstałych miast hanzeatyckich.
Osiedlający się w tych miastach osadnicy, przybywający głównie
z zachodu, organizują warsztaty szkutnicze zajmujące się budową
różnych typów statków konstruowanych dla własnych potrzeb
i wzorów. Cechy charakterystyczne omawianych statków to przed
wszystkim bezstępkowe, płaskie dno wygięte na całej długości, oraz
■
smukłe sylwetki, zakończone ostrym lub prawie ostrym dziobem.
Zastosowano też nowy sposób uszczelniania szwów poszycia żelaznymi klamrami, które służyły do mocowania listew dociskających
szczeliwo poszycia statków.
■ Liczne pozostałości średniowiecznych łodzi i statków, dokumentowane od XIX wieku, pochodzą w większości z przypadkowych
odkryć. Znajdywane były często bez żadnych zabytków towarzyszących, mogących przybliżyć wiek ich zatonięcia. Niektóre z odkrytych
nad Zalewem Wiślanym wraków zaginęły w trakcie II wojny światowej wraz z całą dokumentacją. Uniemożliwia to wykonanie ich
rekonstrukcji oraz określenie wieku.
Wracke am Frischen Haff
■ Über Jahrhunderte stellten die Bootsbauwerkstätten an der
Weichselmündung Boote und Schiffe her, die an die örtlichen
Betriebsbedürfnisse und hydrologischen Bedingungen angepasst
waren. Über ihr Aussehen, ihre Bauart und ihre Eigenschaften
informieren archäologische Funde und Schriftquellen. Sie zeugen
von der Differenzierung in Fischerboote, Fähren, Frachtschiffe und
Kriegsschiffe. Kleine Boote wurden mittels Stangen angetrieben,
größere Wasserfahrzeuge mit Paddeln oder Segeln bewegt.
■ Die frühmittelalterlichen slawischen Wasserfahrzeuge hatten
einen flachen Boden und, obwohl sie auf Kiel gebaut wurden, eine
Beplankung aus Eichendauben, die geklinkert wurde. Sie wurden
mit Moos abgedichtet und mit Holzdübeln vernagelt. Der Rumpf
wurde durch Querwrangen, Spanten und Balken verstärkt. Längsversteifung leisteten neben dem Kiel auch das Kielschwein und
die Stringer. Diese Eigentümlichkeiten unterscheiden die Denkmäler des slawischen Bootsbaus von den Booten und Schiffen der
Skandinavier sowie der prußischen Stämme, deren Beplankung
mit Streifen von Tierhaar abgedichtet und mit Eisennieten zusammengefügt wurde.
■ Seit der Mitte des 13. Jahrhunderts fanden an der unteren Weichsel wesentlich größere Schiffe Verbreitung, die dem Handel dienten,
der sich in den entstehenden Hansestädten rasch entwickelte. Die
hauptsächlich aus dem Westen stammenden Bevölkerungsgruppen, die sich in diesen Städten niederließen, richteten Bootsbauwerkstätten ein, die Schiffe verschiedener Typen entsprechend
der eigenen Bedürfnisse und nach eigenen Mustern bauten. Diese
Schiffe zeichneten sich durch einen flachen Boden ohne Kiel sowie
schlanke Formen mit einem spitzen oder fast spitzen Bug und einem
in der Länge gebogenen Boden aus. Bei der Beplankung wurde eine
neue Dichtungsmethode mit Eisenklammern angewendet. Sie
dienten zur Befestigung von Leisten, die die Dichtung der Schiffsbeplankung festhielten.
Die zahlreichen Überreste von mittelalterlichen Booten und
Schiffen, die seit dem 19. Jahrhundert notiert wurden, stammen
zumeist aus zufälligen Entdeckungen. Sie wurden oft ohne begleitende Denkmäler gefunden, die einen Hinweis auf das Jahrhundert
ihres Untergangs geben könnten. Während des Zweiten Weltkriegs
gingen einige der am Frischen Haff entdeckten Wracks mit der gesamten Dokumentation verloren.
■
Fot. z archiwum Centralnego Muzeum Morskiego
Rybołówstwo w południowo-zachodniej
część Zalewu Wiślanego
Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku
Badania archeologiczne dostarczają dowodów, że rybołówstwo
było elementem krajobrazu kulturowego Zalewu Wiślanego co
najmniej od młodszej epoki kamienia. Przedstawiciele tzw. kultury
rzucewskiej używali do połowów ssaków morskich i ryb kościanych
harpunów, a wypływali po nie w czółnach jednopiennych. Kościane
haki z tej epoki były zastępowane później przez haczyki z brązu,
a potem z żelaza. We wczesnym średniowieczu w południowej
części Zalewu Wiślanego poławiali po sąsiedzku rybacy słowiańscy
z Gdańska i Prusowie z Wysoczyzny Elbląskiej.
■
W czasach państwa zakonu krzyżackiego największe zyski przynosiły połowy siecią ciągnioną tzw. włokiem, nazywaną tu wtedy
keitel. Dlatego łowiące statki określano jako Keitelkähne
■
■ Rybą, która stanowiła o szczególnej wartości ówczesnych połowów był jesiotr. Wytrzebiony, stracił swoje znaczenie już na początku XIX wieku, dziś nie występuje w wodach Zalewu.
■ Od początków XVII w. w połowach ryb na Zalewie zaczęły nabierać znaczenia żaki, które wpisują się w miejscowy krajobraz do dziś.
Do tego typu rybołówstwa wykształcono mniejszy typ łodzi zalewowej wyposażonej w sadz i w dwa żagle rozprzowe. W XIX i pierwszej
połowie XX w oprócz połowów żakami przeżywało rozkwit na
Zalewie rybołówstwo włokami ciągniętymi za parą większych łodzi
zwanych Angelkahn, a po II wojnie światowej barkasami. Ta sięgająca swymi korzeniami do średniowiecza konstrukcja budowana była
na zakładkę i wyposażona w wysoki żagiel rejowy. Żakówka i barkas
okazały się być szczytowym osiągnięciem tradycyjnego szkutnictwa
rybackiego nad Zalewem. Konstrukcja pierwszej łodzi wywodzi się
prawdopodobnie z tradycji szkutniczych znanych znad dolnej Wisły,
podczas gdy druga zdaje się być wzorcem lokalnym.
■ Tradycje rybackie i szkutnicze przejęła po II wojnie światowej
ludność polska, która napłynęła na te ziemie. Lata pięćdziesiąte
XX wieku to czas zastąpienia napędu żaglowego mechanicznym.
Niedługo potem zaniechano połowów włokami, co pociągnęło za
sobą wycofanie barkasów z eksploatacji. Dawne żakówki i barkasy
zobaczyć można jedynie w Muzeum Zalewu Wiślanego w Kątach Rybackich i w Muzeum Rybołówstwa w Helu, oddziałach Centralnego
Muzeum Morskiego w Gdańsku.
■ Dzisiaj rybołówstwo już nie jest tak ważnym elementem miejscowej gospodarki jak dawniej. Obecnie poławia się głównie węgorze
i sandacze. Na wiosnę najczęściej łowioną rybą jest śledź.
Fischerei im Südwestteil des Frischen Haffs
■ Archäologische Forschungen haben Beweise geliefert, dass die Fis-
cherei mindestens seit der jüngeren Steinzeit ein Charakteristikum
der Kulturlandschaft am Frischen Haff darstellt. Die Vertreter der so
genannten Rzucewo-Kultur benutzten zum Fang von Meeressäugetieren und Fischen Knochenharpunen und stachen in einstämmigen
Booten in See, um auf Fischfang zu gehen. Die Knochenhaken wurden später durch Bronzehaken und dann durch Eisenhaken ersetzt.
Im frühen Mittelalter fischten Slawen aus Danzig und Prußen von
der Elbinger Höhe im südwestlichen Teil des Frischen Haffs.
flachem Boden. Im 19. und in der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts
war der Angelkahn, nach 1945 Barkasse genannt, das zweite für die
Fischerei charakteristische Wasserfahrzeug. Diese Konstruktion, die
in ihren Wurzeln auf das Mittelalter zurückgeht, wurde geklinkert
und hatte ein hohes Rahsegel. Mit diesem Boot wurden Aale mittels
eines Schleppnetzes oder Zugnetzes gefischt.
Zur Zeit des Deutschenritterordens brachten Aale die größten
Gewinne ein, die mittels eines Schleppnetzes, auch Keitelgarn
genannt, gefangen wurden. Ein Fisch, der für die Fischerei besonderen Wert hatte, war der Stör. Er wurde ausgerottet und tritt
heute, ähnlich wie der Lachs, der zu Beginn des 19. Jahrhunderts verschwand, in den Gewässern des Frischen Haffs nicht mehr auf.
■ Die polnische Bevölkerung, die nach 1945 am Haff angesiedelt
wurde, übernahm die alten Fischer- und Bootsbautechniken, fügte
aber eigene Elemente hinzu und formte sie um. In den 50er Jahren
des 20. Jahrhunderts wurde der Segelantrieb durch einen Motor
ersetzt. Bald darauf wurde von der Technik der Zugnetzfischerei
abgelassen, was den Rückgang der Barkassen aus dem Gebrauch
zur Folge hatte. Ehemalige Schiffe und Barkassen sind im Museum des Frischen Haffs in Bodenwinkel und im Fischereimuseum
in Hela zu sehen.
■ Mit Beginn des 17. Jahrhunderts gewannen die Reusen immer
größere Bedeutung für den Fischfang im Frischen Haff. Sie prägen
bis heute die Landschaft. Für das Fischen mit Reusen wurde ein kleinerer Bootstyp entwickelt, der mit Bünnen und zwei Sprietsegeln
ausgestattet war. Als Prototyp gelten die Weichselboote mit
■ Im Gegensatz zu früher nimmt die Fischerei in der einheimischen
Wirtschaft heute keinen wichtigen Platz mehr ein. Der Frühling ist
die Zeit des Heringsfangs. Daneben haben Brassen, Barsche, Plötze
und Zander den größten Anteil an der Fischerei. Das Vorkommen der
Aale ist stark zurückgegangen.
■
Fot. ze zbiorów Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku (K. Zmościński),
Archiwum Państwowego w Gdańsku, Biblioteki Gminy Sztutowo
Bursztynowe emporium Truso
Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
■ Rozwój
osadnictwa na terenach wokół Zalewu Wiślanego
nieodłącznie związany był z zasobami środowiska naturalnego.
Podstawowe znaczenie miał bursztyn, którego pozyskiwanie już od
okresu neolitycznego stymulowało rozwój gospodarczy zamieszkującej tu ludności. Można powiedzieć, że w schyłkowym neolicie
(ok. 2000 -1800 lat p.n.e.) miało miejsce odkrycie bursztynu dla
Europy. W następnych stuleciach, szczególnie w okresie wpływów
rzymskich (I-IV w n.e.), bursztyn był eksploatowany niemalże
przemysłowo przez zamieszkujących obrzeża Zalewu Wiślanego
Gotów oraz Estiów i eksportowany na południe Europy, na tereny
Cesarstwa Rzymskiego.
■ Przez Zalew Wiślany, nazwany w przekazie Wulfstana (k. IX w.)
„Zalewem Estyjskim”, przebiegały też ważne dla wczesnośredniowiecznej Europy szlaki żeglugi wodnej. Ich znaczenie potwierdza
powstanie emporium handlowego Truso, które założyli przybysze
ze Skandynawii, nad wschodnim brzegiem jeziora Drużno. Duża
ilość odkrytych w Truso srebrnych monet arabskich, arabskich
paciorków szklanych, a także monet i wyrobów jubilerskich
z zachodniej Europy, świadczy o rozległości powiązań handlowych.
■ Obok towarów masowych, takich jak drewno, zboże, sól czy żelazo, duży udział w handlu miały wyroby wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych, w tym jubilerskich, szklarskich, kowalskich,
rogowiarskich, a przede wszystkim bursztynniczych Wytwarzano w
nich krążkowate i soczewkowate paciorki (część z nich wykonano na
szybkoobrotowej tokarce), zawieszki (m.in. w kształcie młotków
Thora) oraz pionki do gry hnefatafl. . Znaleziono tam też dużą ilość
surowca, odpadów produkcyjnych oraz wyrobów niedokończonych,
często uszkodzonych. Surowiec bursztynowy był przedmiotem
handlu, co poświadczają odkrycia nieobrobionych bryłek bursztynu
w obrębie targowiska Truso, a także na innych placach targowych
m.in. w Ribe, Haithabu, Birce czy Starej Ładodze. Truso doskonale
usytuowane w delcie Wisły, wykorzystywało w pełni dawne tradycje pozyskiwania, obróbki i handlu bursztynem. Ośrodek upadł
około 2 połowy X wieku.
■ W okresie wczesnośredniowiecznym bursztyn znalazł się wśród
dóbr i towarów szczególnie pożądanych zarówno w basenie Morza
Bałtyckiego, oraz w Cesarstwie Bizantyjskim i krajach arabskich.
Truso, das Bernstein-Emporium
■ Die
Siedlungsentwicklung an den Ufern des Frischen Haffs war
eng verbunden mit den natürlichen Ressourcen. Die größte Bedeutung hatte der Bernstein, dessen Gewinnung das wirtschaftliche
Leben der ansässigen Bevölkerung schon gegen Ende der neolithischen Periode (ca. 2000–1800 v. Chr.) anregte. In den folgenden
Jahrhunderten, vor allem in der römischen Epoche (1.-4. Jh. n.
Chr.), als Goten und Aisten am Frischen Haff siedelten, wurde der
Bernstein fast industriell abgebaut und in das Römische Reich im
Süden Europas transportiert.
■ Durch das Frische Haff, das im Bericht von Wulfstan (ca. 9. Jh.)
„Estmere“ genannt wird, verliefen wichtige Schifffahrtswege
des frühmittelalterlichen Europa. Ihre Bedeutung wird durch
die Entstehung des Handelsemporiums Truso bestätigt, das von
Einwanderern aus Skandinavien am Ostufer des Drausensees
errichtet wurde. Die große Menge der in Truso entdeckten
arabischen Silbermünzen und Glasperlen sowie Münzen und
Schmuckstücke aus Westeuropa zeugen von weit reichenden
Handelsbeziehungen.
■ Neben Massenwaren wie Holz, Getreide, Salz oder Eisen hatten
Erzeugnisse aus spezialisierten Werkstätten, darunter Schmuck-,
Glas-, Schmiede-, Horn- und vor allem Bernsteinarbeiten, einen
großen Anteil am Handel. In den Werkstätten von Truso, die mit der
Bearbeitung von Bernstein in Zusammenhang stehen, wurde eine
große Menge von Rohstoffen, Produktionsabfällen und unfertigen,
oft beschädigten Erzeugnissen gefunden. In ihnen wurden scheibenund linsenartige Perlen, Anhänger (u. a. in Form von Thorhämmern)
und Spielfiguren für das Hnefatafl-Spiel hergestellt. Ein Teil davon
wurde mittels einer hochtourigen Drehmaschine ausgeführt.
Handelsgegenstand war aber auch der Rohstoff Bernstein. Davon
zeugen Funde von unbearbeiteten Bernsteinstücken im Bereich
des Marktplatzes von Truso und auf den Marktplätzen anderer Handelsemporien wie Ribe, Haithabu, Birka oder Alt-Ladoga.
■ Im Frühmittelalter gehörte Bernstein zu den Gütern und Waren,
die sowohl im Ostseeraum als auch im Byzantinischen Reich und in
den arabischen Ländern besonders gefragt waren. Truso hatte eine
hervorragende Lage im Weichseldelta und nahm deshalb eine besondere Stellung im Handel zwischen Orient und Okzident ein.
fot. z archiwum Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu
Życie codzienne w dawnym Elblągu
Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
■ Elbląg założony w 1237 r. przez zakon krzyżacki był do początku XV wieku ważniejszym portem Morza Bałtyckiego. Wczesna
przynależność do Związku Miast Hanzeatyckich i wynikające
z tego szerokie kontakty handlowe z całą Europą wpłynęły na
szybki rozwój miasta.
■ Odkrywane od 1980 roku w trakcie prac archeologicznych relikty
drewnianej i murowanej zabudowy, ulice, obiekty użyteczności
publicznej (np. ratusz), elementy systemu wodociągowo-kanalizacyjnego ukazują nam nieznany dotąd Elbląg, świadcząc o jego skali
i roli, jaką miasto odgrywało w tej części Europy.
■ Polityczne i gospodarcze związki miasta z Hanzą spowodowały
intensywny wzrost wymiany handlowej z wieloma rejonami
ówczesnej Europy. Do Elbląga napływały w dużych ilościach
naczynia kamionkowe z Nadrenii, Saksonii, mauretańskie wyroby
z Hiszpanii, dzbany do wina z Francji, ceramika stołowa i kuchenna
z Holandii, wspaniale naczynia szklane z Czech i Niemiec. Bezcennym znaleziskiem są 24 tabliczki woskowe. Jedyna w swoim rodzaju
jest doskonale zachowana kolekcja 8 średniowiecznych instrumentów muzycznych m.in. giterna, fidel, flety. Sensacją są XV-wieczne
okulary w rogowej oprawie z zielonymi szkłami. Znaki pielgrzymie
z odległych sanktuariów, jedwabie z południowej Europy, przyprawy
z Bliskiego Wschodu – to tylko część odnajdywanych przedmiotów
bogatych elblążan.
■ Najcenniejszymi odkryciami archeologicznymi jest kilkaset tysięcy przedmiotów z gliny, skóry, szkła, metali, rogu, kości, itd. Dają
nam one obraz kultury materialnej mieszkańców Elbląga. Określają
ich potrzeby i standard życia.
■ Bogactwo dawnego Elbląga i jego mieszkańców obliguje nas
do przedstawienia na nowo historii miasta. Rekonstruując życie
codzienne elblążan powracamy do naszych korzeni, które są swoistą
„przepustką do przyszłości”.
■ Fascynujące i burzliwe dzieje Elbląga zostały brutalnie przerwane
w 1945 r., kiedy to Stare Miasto uległo zagładzie. Wypalone ruiny
rozebrano i dawny handlowy ośrodek przestał istnieć.
Alltagsleben im ehemaligen Elbing
■ Elbing wurde 1237 durch den Deutschen Orden gegründet und
war bis zum Anfang des 15. Jahrhunderts der wichtigste Hafen in
diesem Teil der Ostsee. Die frühe Zugehörigkeit zur Hanse und die
weit reichenden Geschäftskontakte, die sich daraus mit ganz Europa
ergaben, beeinflussten die schnelle Entwicklung der Stadt.
■ Die faszinierende und stürmische Geschichte von Elbing wurde
1945 brutal unterbrochen, als die Altstadt in Flammen aufging.
Die abgebrannten Ruinen wurden abgetragen und das ehemalige
hansische Zentrum hörte auf zu existieren.
■ Die seit 1980 während archäologischer Grabungen entdeckten
Relikte hölzerner und steinerner Bauwerke wie Straßen, gemeinnützige Objekte (z. B. das Rathaus) und Elemente der Kanalisation zeigen uns ein bisher unbekanntes Elbing und zeugen von der
Vielschichtigkeit und der Bedeutung, die die Stadt für diesen Teil
Europas hatte.
■ Unabhängig davon, dass die städtischen Strukturen und die Formen der Bebauung aufgedeckt wurden, stellen die archäologischen
Quellen – einige Hunderttausend Gegenstände aus Lehm, Leder,
Glas, Metall, Horn, Knochen usw. – wertvolle Entdeckungen dar. Sie
zeichnen ein Bild von der materiellen Kultur der Einwohner, ihren
Bedürfnisse und ihrem Lebensstandard.
■ Die politischen und wirtschaftlichen Verbindungen der Stadt
mit der Hanse ließen intensive Geschäftsbeziehungen zu vielen
Regionen Europas entstehen. In großen Mengen strömten Steingutgefäße aus dem Rheinland und Sachsen, mauretanische Erzeugnisse
aus Spanien, Weinkrüge aus Frankreich, Tisch- und Küchenkeramik
aus den Niederlanden, großartige Glasgefäße aus Tschechien und
Deutschland nach Elbing. Ein unschätzbarer Fund sind 24 Wachstäfelchen. Einzigartig ist eine hervorragend erhaltene Kollektion
von acht mittelalterlichen Musikinstrumenten, darunter Gitterne,
Fiedeln und Flöten. Eine Sensation ist eine Hornbrille mit grünen
Gläsern aus dem 15. Jahrhundert. Pilgerzeichen aus weit entfernten
Wallfahrtsorten, Seidenstoffe aus Südeuropa und Gewürze aus dem
Nahen Osten stellen ebenfalls einen Teil der Gegenstände dar, die
im ehemals reichen Elbing gefunden wurden.
■ Der Reichtum des alten Elbing und seiner Einwohner verpflichtet
uns, die Stadtgeschichte neu zu präsentieren. Mit der Rekonstruktion des Alltagslebens der Stadt kehren wir zu unseren Wurzeln
zurück, die ein „Schlüssel zur Zukunft“ sind.
fot. z archiwum Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu (G. Nawrolska, M. Marcinkowski, A. Kołecki), W Stępień
„Najdalszy zakątek świata” M. Kopernik
Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku
■ Frombork, położony jest nad brzegiem Zalewu Wiślanego, na wąskim pasie niziny, ograniczonym od południa dominującym Wzgórzem Katedralnym. Założony w 1277 r. jako miasto, początkowo
biskupie a od 1320 r. kapitulne,bowiem to powstała w tym samym
czasie Katedra i rezydująca przy niej kapituła katedralna wywierały
dominujący wpływ na funkcjonowanie miasta. Życie jego mieszkańców od początku związane było głównie z rybołówstwem i rolnictwem. Już od średniowiecza istniała tutaj gildia rybacka. Port rybacki
położony u ujścia kanału Baudy – wykopanego już na początku
XIV w., doprowadzającego do Fromborka wodę pitną z oddalonej
o 1,5 km rzeki, istnieje w tym samym miejscu do dzisiaj.
■ Do wieku XVII, czasu wojen szwedzkich, miasteczko rozwijało się
pomyślnie. Powstało wiele zakładów rzemieślniczych, pracujących
na rzecz lokalnej społeczności i kapituły. Stopniowo postępujący
regres udało się przezwyciężyć pod koniec XIX wieku, kiedy to
zbudowano linię kolejową, mającą znaczenie nie tylko gospodarcze,
ale przede wszystkim turystyczne. To turystyka, rozwijająca się od
końca XIX w., wykorzystująca nie tylko walory Zalewu, ale i górującą nad miasteczkiem XIV- wieczną Katedrę oraz najsłynniejszego
członka kapituły fromborskiej – Mikołaja Kopernika.
■ Spędził on we Fromborku prawie całe swoje dorosłe życie.
To tutaj prowadził swoje astronomiczne obserwacje, napisał
„O obrotach sfer niebieskich” – dzieło, które zrewolucjonizowało
astronomię. Działał jako lekarz, ekonomista, kartograf… To postać
Kopernika i zabytkowa Katedra najbardziej przyciągają turystów.
Walory Zalewu Wiślanego odgrywają także i dziś duże znaczenie –
odbywają się tutaj międzynarodowe regaty, planowana jest budowa
dużej mariny, kursują statki białej floty do innych położonych nad
Zalewem miejscowości, powstała plaża i kąpielisko. Nadal działa
także port rybacki.
Nicolaus Copernicus – „Der weiteste Weltwinkel“
■ Frauenburg liegt am Ufer des Frischen Haffs, auf einem schmalen
Landstreifen, der im Süden von dem alles beherrschenden Domhügel begrenzt wird. Die Stadt entstand 1277 und war zunächst eine
bischöfliche Stadt, seit 1320 auch Sitz des ermländischen Domkapitels. Die zu derselben Zeit entstandene Kathedrale und das
Domkapitel übten großen Einfluss auf das städtische Leben aus.
Das Leben der Stadtbewohner war hauptsächlich mit der Fischerei
und der Landwirtschaft verbunden. Seit dem Mittelalter bestand
eine Fischergilde. An der Mündung des Baude-Kanals, der schon zu
Beginn des 14. Jahrhunderts entstand und Trinkwasser aus der etwa
eineinhalb Kilometer entfernten Baude nach Frauenburg lieferte,
besteht noch immer ein Fischerhafen.
■ Bis zum 17. Jahrhundert, der Epoche der Schwedenkriege, entwickelte sich das Städtchen günstig. Viele Handwerksbetriebe entstanden, die für die städtische Gemeinschaft und das Domkapitel
arbeiteten. Der allmählich fortschreitende Niedergang konnte am
Ende des 19. Jahrhunderts überwunden werden, als eine Eisen-
bahnlinie gebaut wurde, die nicht nur wirtschaftliche, sondern vor
allem touristische Bedeutung hatte. Der aufkommende Tourismus
entdeckte nicht nur die Besonderheiten des Haffs, sondern auch den
Dom aus dem 14. Jahrhundert und Nikolaus Copernicus, das bekannteste Mitglied des Frauenburger Domkapitels, für sich.
■ Nikolaus Copernikus verbrachte fast sein ganzes Leben als
Kanoniker in Frauenburg. Er war Arzt, Wissenschaftler und Kartograph, führte astronomische Beobachtungen durch und schrieb
das Werk „Von den Bewegungen der Himmelskörper“, das die
Astronomie revolutioniert hat. Seine Gestalt und der historische
Dom ziehen die Touristen magisch an. Aber auch das Haff spielt eine
große Rolle im Tourismus. Hier finden internationale Regatten statt,
Schiffe der weißen Flotte verkehren zwischen den Orten am Haff,
ein Strand und eine Badestelle sind entstanden und der Bau eines
großen Schiffes ist geplant.
fot. z Archiwum Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, R. Domżał
Malbork – port pomiędzy
Wisłą a Zalewem Wiślanym
Muzeum Zamkowe w Malborku
■ Rozkwit Malborka jako miasto związany był z przeniesieniem
do niego z Wenecji stolicy państwa krzyżackiego w 1309 roku.
Korzystne położenie geograficzne nad żeglownym Nogatem
umożliwiało transfer towarów spławianych Wisłą z Polski i południa Europy do Malborka, a dalej do Elbląga i przez Zalew Wiślany
na Morze Bałtyckie.
■ Około 1920 roku na północ od miasta rozpoczęto budowę
nowego portu. W pierwszej fazie królewiecka firma „Windschild &
Langelott” oddała do użytku nabrzeże i basen portowy szerokości
30 m. Pozwalał on na zacumowanie dwóch barek o wyporności 450
ton. Niebawem też (1921), doprowadzono doń bocznicę kolejową
i nową ulicę zwaną Hafenstraße (ul. Daleka).
■ Wzdłuż tzw. długiego spichlerza krzyżackiego na podzamczu
istniał port, gdzie przeładowywano towary ze statków rzecznych
do magazynów zakonu. Miasto miało prawdopodobnie swoją
przystań na wysokości murów miejskich, gdzie swoje statki
trzymali też rybacy.
■ W krótkim czasie port został jednym z najdynamiczniej rozwijających się miejscowych przedsiębiorstw. Kontakty handlowe
z Berlinem, Magdeburgiem i Królewcem zapewniała „Schlesischen
Dampfer-Compagnie - Berliner Lloyd”. W 1923 roku przeładowano
tu 4.043, a pięć lat później - już 102.481 ton ładunków. Gdy trzy
lata później wydłużono nabrzeże do 50 m, usprawnieniu uległa
obsługa m.in. stutonowego, parowego frachtowca „Johann Wiebe”.
Statek, wynajmowany przez miejscowych kupców oraz Spółdzielnię
Rolniczo-Handlową, regularnie kursował z żuławskim zbożem do
Królewca i Elbląga.
Grupa wyspecjalizowanych żeglarzy istniała w Malborku już
w XIV wieku, o czym świadczą statuty i przywileje dla nich wydawane
przez władze krzyżackie. Sam Zakon posiadał w Malborku na przełomie XIV i XV wieku wiele statków wiślanych, służących do przewozu
zboża, węgla drzewnego, wapna i innych materiałów. Zanim wybudowano około roku 1340 most, przeprawę przez Nogat obsługiwał
drewniany prom. W latach 1850 - 1917 przeprowadzono regulację
Nogatu i zbudowano cztery śluzy (Biała Góra, Szonowo, Rakowiec/
Piaski i Michałów). Trzy ostatnie miały stopnie spiętrzające wodę,
przez co możliwe było wytyczenie głębszego toru wodnego.
■
Marienburg – ein Hafen zwischen
Weichsel und Frischem Haff
Der Aufschwung der Stadt Marienburg ist mit dem Jahre 1309
verbunden, als der Sitz des Hochmeisters des Deutschen Ordens
von Venedig auf die Marienburg verlegt wurde. Die günstige geographische Lage an der schiffbaren Nogat ermöglichte den Warentransfer aus Südeuropa und Polen über die Weichsel nach Marienburg
und weiter nach Elbing und über das Frische Haff in die Ostsee.
■
In der Nähe der Burg, am sog. Langen Speicher des Ordens, gab
es einen Hafen, wo die Waren aus den Flussschiffen in die Lager des
Ordens umgeladen wurden. Die Stadt hatte ihren Landungsplatz
wahrscheinlich auf der Höhe der Stadtmauer, wo auch die Boote
der Fischer lagen.
■
Schon im 14. Jahrhundert gab es in Marienburg eine Gruppe
von spezialisierten Seefahrern, wovon die Statuten der Weichselfahrer und die vom Hochmeister des Deutschen Ordens erteilten
Privilegien zeugen. Der Orden selbst besaß an der Wende vom
14. zum 15. Jahrhundert eine Reihe von Weichselschiffen, die zum
Transport von Getreide, Holzkohle, Kalk und anderen Gütern
dienten. Bevor um 1340 eine Brücke gebaut wurde, bediente eine
Holzfähre den Übergang über die Nogat. In den Jahren 1850 bis 1917
wurde der Lauf der Nogat reguliert. Es entstanden vier Schleusen,
■
von denen drei Staustufen hatten, wodurch eine tiefere Fahrrinne
geschaffen wurde.
Im Norden der Stadt wurde mit dem Bau eines neuen Hafens
begonnen. Im Jahr 1920 übergab die Königsberger Firma „Windschild
& Langelott“ das Hafenufer und das Hafenbecken mit einer Breite
von 30 Metern zur Nutzung. Dort konnten zwei Barken mit einer
Verdrängung von 450 Tonnen anlegen. Im folgenden Jahr erhielt der
Hafen einen Bahnanschluss und eine neue Zufahrt, die Hafenstraße.
■
■ Der Hafen entwickelte sich in kurzer Zeit zu einem der dynamischsten Unternehmen am Ort. Die „Schlesische DampferCompagnie – Berliner Lloyd“ stellte Geschäftskontakte mit Berlin,
Magdeburg und Königsberg her. Im Jahr 1923 wurden 4.043 und
fünf Jahre später bereits 102.481 Tonnen Fracht umgeladen. Als
das Hafenufer später auf einer Länge von 50 Metern verbreitert
wurde, wurde die Nutzung u. a. für das hundert Tonnen schwere
Dampffrachtschiff „Johann Wiebe“ erleichtert. Das Schiff, von
ortsansässigen Kaufleuten und der Landwirtschaftlichen Handelsgenossenschaft vermietet, transportierte regelmäßig Getreide nach
Elbing und Königsberg.
Fot. ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku
Żuławy delty Wisły - tygiel kulturowy
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski
■ Żuławy
to mała ojczyzna wielu narodów: Polaków, Niemców,
Holendrów, Fryzyjczyków, Ukraińców, Szwajcarów…
to dzieło sztuki zdobione symbolami i inskrypcjami związanymi
z życiem i śmiercią.
■ Okruchy przeszłości zostały ocalone w przedmiotach codziennego użytku i narzędziach pracy dawnych mieszkańców tych ziem.
W Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim obejrzeć
można archiwum nie istniejących miejsc, zatrzymanych w czasie
chwil z życia miasta i okolicy. Ekspozycja historyczno-etnograficzna
mieści się w centrum miasta, w pomieszczeniach starej szwajcarskiej
mleczarni z początku dwudziestego wieku.
■ Szczątki ostatniego na ziemiach polskich wiatraka odwadniającego znalazły się także muzeum. Na podstawie archiwalnych zdjęć
i rysunków podjęto próbę rekonstrukcji tego zabytku. Będzie ona
trwała jednak kilka lat.
■ Stała wystawa muzealna „Na polskich polderach”, poświęcona
menonitom, osadnikom holenderskim przybyłym na te ziemie na
początku XVI wieku, opowiada o ich życiu i problemach. Osadnicy
próbowali zachować tożsamość jako o mniejszość kulturowa i religijna. Ekspozycja jest wspólnym dziełem Żuławiaków i mennonitów
z Haarlem w Niderlandach.
■ W Muzeum Żuławskim mieści się lapidarium uratowanych
i pieczołowicie odrestaurowanych nagrobków mennonickich. Każda ze steli, wysokich do 2,5 metra kamiennych płyt nagrobnych,
■ 3 kilometry od Nowego Dworu Gdańskiego przy drodze do
Stegny, obok gotyckiego kościoła, obecnie cerkwi greckokatolickiej,
wydobyto z ziemi i wyeksponowano blisko 70 kamieni nagrobnych
z XVII i XVIII wieku. Jest to jedna z największych w Polsce wystaw
pokazująca na otwartej przestrzeni. sztukę sepulkralną.
■ Muzeum Żuławskie działa od roku 1994 dzięki inicjatywie Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski oraz wsparciu Miasta i Gminy Nowy Dwór Gdański.
Das Weichseldelta – Schmelztiegel der Kulturen
■ Das
Danziger Werder ist die Heimat vieler Nationalitäten: Polen,
Deutsche, Niederländer, Friesen, Ukrainer, Schweizer.
■ Das Museum des Danziger Werders in Tiegenhof ist ein Archiv der
verschwundenen Orte und des vergangenen Lebens in der Stadt und
ihrem Umland. Die Überreste der Vergangenheit sind in Form von
Gebrauchsartikeln und Arbeitswerkzeugen erhalten geblieben. Die
historisch-ethnographische Ausstellung befindet sich im Stadtzentrum, in den Räumen der alten Schweizer- und Tilsiterkäserei vom
Anfang des 20. Jahrhunderts.
■ Die
ständige Ausstellung „Auf polnischen Poldern“ ist den
niederländischen Mennoniten gewidmet, die zu Beginn des 16.
Jahrhunderts in dieser Region eintrafen. Sie erzählt vom Leben und
den Problemen dieser Siedler, die versuchten, ihre Identität als kulturelle und religiöse Minderheit zu erhalten. Die Ausstellung ist ein
Gemeinschaftsprojekt der Bewohner des Danziger Werders und der
Mennoniten aus Haarlem in den Niederlanden.
■ Im
Museum befindet sich ein Lapidarium von geretteten und
sorgfältig restaurierten Grabdenkmälern der Mennoniten. Jede der
bis zu zweieinhalb Meter hohen Stelen ist ein Kunstwerk, das mit
Symbolen und Inschriften zu Leben und Tod verziert ist. Die Überreste der letzten Entwässerungswindmühle Polens befinden sich
ebenfalls in diesem Museum. Anhand von Fotos und Abbildungen
wurde versucht, das Denkmal zu rekonstruieren. Die Rekonstruktion
wird noch einige Jahre dauern.
■ Drei Kilometer von Tiegenhof entfernt, neben der gotischen
Kirche an der Straße nach Steegen, die zurzeit von einer griechischkatholischen Gemeinde genutzt wird, wurden fast 70 Grabsteine
des 17. und 18. Jahrhunderts aus dem Boden zutage gefördert und
ausgestellt. Es ist eine der größten Ausstellungen in Polen, die
Grabkunst im Freien zeigt.
■ Das Museum ist dank der Unterstützung durch die Stadt und
Gemeinde Tiegenhof, des Klubs von Tiegenhof und des Vereins der
Freunde von Tiegenhof seit 1994 tätig.
fot. M. Opitz
Dziedzictwo II wojny światowej
Państwowe Muzeum Stutthof
■ Muzeum obejmuje część terenu oraz zachowane obiekty byłego
obozu koncentracyjnego Stutthof. Pierwszych więźniów do KL
Stutthof przywieziono już 2 września 1939 r. – byli to Polacy z Wolnego Miasta Gdańska. Z czasem osadzono w nim obywateli z niemal
wszystkich krajów europejskich. Od połowy 1944 r. Stutthof został
włączony w nazistowski system zagłady Żydów (między końcem
czerwca i listopadem 1944 r. przetransportowano do obozu ok. 49 tys.
więźniów żydowskich – głównie kobiet).
■ Więźniowie umierali w obozie osłabieni głodem, wycieńczeni
pracą ponad siły (m.in. budowali wały przeciwpowodziowe okalające Zalew Wiślany i żuławskie rzeki), dziesiątkowani epidemiami
chorób, uśmiercani w komorze gazowej, rozstrzeliwani, wieszani na
szubienicach, zakatowani.
■ Tysiące ofiar pochłonęła piesza ewakuacja więźniów („marsz
śmierci” – od 25 stycznia 1945) oraz ewakuacja drogą morską, zarządzona w końcu kwietnia 1945 r. Ostatnich więźniów wyzwolono
dopiero 9 maja 1945 r.
■ Przez cały okres funkcjonowania KL Stutthof (oficjalnie państwowym obozem koncentracyjnym stał się z dniem 7 stycznia
1942 r.) trafiło do niego 110 tys. więźniów, liczbę ofiar szacuje
się na 65 tysięcy.
■ W roku 1962 powołane zostało Muzeum Stutthof, którego główne
zadania to opieka nad terenem i zachowanymi obiektami byłego obozu, upamiętnienie ofiar, badania naukowe, działalność edukacyjna.
Co roku Muzeum odwiedza ok. 100 tys. osób z całego świata.
Das Erbe des Zweiten Weltkriegs
■ Das Stutthof-Museum umfasst das Gelände und die erhaltenen
Objekte des ehemaligen Konzentrationslagers Stutthof. Die ersten
Gefangenen wurden schon am 2. September 1939 ins Konzentrationslager Stutthof gebracht. Es waren Polen aus der Freien Stadt
Danzig. Mit der Zeit wurde Stutthof zu einem internationalen Lager.
Bürger aus fast allen Ländern Europas wurden dorthin verschleppt.
Seit Mitte 1944 wurde Stutthof in das nationalsozialistische System
der Judenvernichtung einbezogen. Zwischen Ende Juni und November 1944 wurden ca. 49.000 jüdische Gefangene, vor allem Frauen,
in das Lager transportiert.
■ Tausende
Opfer verursachten auch die Zwangsräumung des
Lagers auf dem Landweg („Todesmarsch“ – seit dem 25. Januar
1945) und die Evakuierung über See, die Ende April 1945 angeordnet wurde. Die letzten Gefangenen wurden erst am 9. Mai 1945
freigelassen.
■ Die Gefangenen starben vor Hunger und Erschöpfung (u. a.
bauten sie Dämme um das Frische Haff und die Flussniederungen),
sie wurden massenhaft durch Epidemien dahingerafft, in Gaskammern getötet, erschossen, vergiftet, zum Strang verurteilt oder
unbarmherzig erschlagen.
■ ■ Während der gesamten Betriebszeit des Konzentrationslagers
Stutthof – offiziell wurde es am 7. Januar 1942 zum Konzentrationslager erklärt – wurden 110.000 Gefangene dorthin gebracht. Die
Zahl der Opfer wird auf 65.000 geschätzt.
Das Stutthof-Museum wurde 1962 eingeweiht. Seine Hauptaufgaben stellen die Betreuung des Geländes und der erhaltenen
Objekte des ehemaligen Konzentrationslagers, das Gedenken an die
Opfer, wissenschaftliche Forschung und Bildung dar. Das Museum
empfängt jedes Jahr ca. 100.000 Gäste aus der ganzen Welt.
fot. z archiwum Państwowego Muzeum Stutthof, W. Stępień
Łodzie rybackie na Zalewie Kurońskim
Litewskie Muzeum Morskie w Kłajpedzie
■ Wsie w delcie Niemna rozciągały się wzdłuż brzegów rzeki,
która od zawsze pełniła funkcję głównej ulicy. Typową cechą krajobrazu kulturowego były tu łodzie rybackie. W roku 1945 wieś Ise
(obecnie Prichaly) została włączona w obręb Federacji Rosyjskiej.
Także osadnictwo na Mierzei Kurońskiej zakładane było nad brzegami Zalewu Kurońskiego. Do XX wieku płaskodenne łodzie były
wciągane na plaże. Porty rybackie zakładano tylko w większych
miejscowościach. Z powodu braku pastwisk na Mierzei Kurońskiej
rybacy musieli do drugiej połowy XX wieku transportować siano
łodziami z „lądu stałego”.
■ Od 1840 roku każdy rybak na Mierzei Kurońskiej musiał wciągać
na top masztu wimpel (rodzaj metalowego proporca) będący oznaczeniem miejscowości, z której pochodzi. Kolory tego oznaczenia
na Mierzei Kurońskiej były czarne i białe. We wschodniej część
Mierzei obowiązywały kolory czerwony i biały, w południowej zaś
niebieskie i białe. Dekoracja wimpli stała się częścią tradycyjnej
sztuki ludowej regionu.
Fischerboote am Kurischen Haff
■ Die Dörfer im Memeldelta erstrecken sich entlang des Flusses,
der seit jeher die Funktion einer Hauptverkehrsstraße innehatte.
Das typische Verkehrsmittel dieser Kulturlandschaft stellten
Fischerboote dar. Die Siedlungen auf der Kurischen Nehrung wurden an den Ufern des Kurischen Haffs gegründet. Bis zum 20. Jahrhundert wurden die Flachbodenboote der Fischer auf die Strände
gezogen. Fischerhäfen wurden nur in größeren Orten eingerichtet.
Mangels Weiden mussten die Bewohner der Kurischen Nehrung
bis zur Mitte des 20. Jahrhunderts das Heu mit ihren Booten vom
„Festland“ holen.
■ Seit 1840 musste jeder Fischer am Kurischen Haff einen Wimpel,
eine Art Metallbügelflagge, auf den Masttopp ziehen. Der Wimpel
symbolisierte den Ort, aus dem der Fischer stammte. Die Ortsfarben auf der Kurischen Nehrung waren Schwarz und Weiß, an der
Ostseite des Haffs Rot und Weiß, an der Südseite des Haffs dagegen
Blau und Weiß. Die Verzierung von Wimpeln wurde ein Teil der traditionellen Volkskunst der Region.
■ W południowej części Zalewu Kurońskiego do rybołówstwa
używano dużych łodzi. Ich typy nosiły przed drugą wojną światową
różne nazwy: Keitelkahn, Kurenkahn, Braddenkahn Wenterkahn
Marktkahn (obecnie w jęz. litewskim odpowiednio: kiudelvat,
kurenasi, bradine, venterine, turgine). Różniły się od siebie funkcją,
rozmiarem, ale były budowane według podobnego schematu. Tradycyjne łodzie rybackie zachowane w Litewskim Muzeum Morskim –
kurenas- reprezentują dziedzictwo kulturowe Zalewu Kurońskiego.
■ Mistrzowie szkutnictwa budowali łodzie z drzewa dębowego
i sosnowego. Szczególnie trudne było wyginanie klepek dębowych.
Po 1958 szkutnicy wyjechali do Niemiec, zmieniły się tradycje
rybackie, zaprzestano też budować drewniane jednostki. Litewskie
Muzeum Morskie zrekonstruowało taki typ łodzi tradycyjnymi technikami szkutniczymi. Projekt ten otworzył drogę inicjatywom prywatnym, dzięki którym nad Zalewem Kurońskim zaczęto budować
repliki oryginalnych łodzi rybackich. Do 2007 roku zrekonstruowano
■ Am Kurischen Haff wurden große Boote benutzt. Ihre Typen
hießen Keitelkahn, Kurenkahn, Braddenkahn, Wenterkahn und
Marktkahn. Sie unterschieden sich durch ihre Funktion und Größe
voneinander, wurden aber nach demselben Konstruktionsplan
gebaut. Die noch erhaltenen traditionellen Fischerboote, die
Kurenkähne, sind im Litauischen Meeresmuseum in Memel
ausgestellt. Sie repräsentieren das besondere kulturelle Erbe des
Kurischen Haffs.
■ Die Bootsbaumeister bauten die Boote aus Eiche und Kiefer. Das
Ausschneiden von Eichendauben war besonders schwierig. Nach
1958 reisten die Bootsbauer nach Deutschland aus. Die Traditionen
in der Fischerei änderten sich. Hölzerne Wasserfahrzeuge wurden
nicht mehr gebaut. Das Litauische Meeresmuseum hat ein typisches
Boot mit traditionellen Bootsbautechniken rekonstruiert. Das Projekt ebnete den Weg für private Initiativen, mit deren Hilfe Repliken
von Fischerbooten des Kurischen Haffs gebaut werden können. Bis
2007 wurden acht Boote rekonstruiert.
fot. z archiwum Litewskiego Muzeum Morskiego
Delta Niemna i Mierzeja Kurońska
Gmina Silute
■ W miejscowościach rejonu Delty Niemna główną ulicę stanowiła
rzeka. Taką strukturę urbanizacyjną można rozpoznać we wsiach
Republiki Litwy: Mingė i Rusnė, oraz miejscowościach Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej: Prichaly, Matrosovo, Golovkino.
Tove zostało włączone do Obwodu Kaliningradzkiego w 1949 roku
i zniszczone przez budowę dużych gospodarstw rolnych.
■ W krajobrazie deltowym dominowały kanały, poldery, bagna,
podmokłe łąki. Pod koniec XIX wieku zaczęto podwyższać sztuczne
wały, które całkowicie zmieniły krajobraz. W stacji przepompowującej wodę w miejscowości Uostadvaris założonej w 1907 roku
zorganizowano prywatne muzeum.
Drewniane nagrobki, krikstai, były powszechne w rejonie Mierzei
Kurońskiej. W XIX –XX wieku były zastępowane przez metalowe
krzyże. Tradycja umieszczania rzeźbionych nagrobków z drewna
powróciła w okolicy Kłajpedy w końcu XX wieku.
■
■ Mierzeja Kurońska została na nowo „odkryta” przez turystów na
początku XX wieku, choć już pod koniec XIX wieku większość gospodarstw rybackich była dostosowana do potrzeb wczasowiczów. Od
1835 w Smiltyne i Kopgalis zakładano plaże publiczne. Od roku 1900
do dnia dzisiejszego dom zdrojowy w Smiltynė nie zmienił swojego
przeznaczenia. Po roku 1840 w Juodkrante w pobliżu farm rybackich
pojawiły się nowe wille.
Das Memeldelta und die Kurische Nehrung
Für die Orte im Memeldelta hatte der Fluss die Funktion
einer Hauptverkehrsstraße. Besondere, vom Fluss geprägte Siedlungsstrukturen finden sich in den Dörfern Minge und Russ in der
Republik Litauen und in den Ortschaften Inse, Gilge und Elchwerder
im Kaliningrader Gebiet der Russischen Föderation. Tawe, das 1949
ebenfalls dem Kaliningrader Gebiet eingegliedert wurde, wurde
durch den Bau großer Agrarbetriebe zerstört.
■
Die Deltalandschaft wurde von Kanälen, Poldern, Sümpfen und
sumpfigen Wiesen beherrscht. Am Ende des 19. Jahrhunderts wurde
damit begonnen, künstliche Dämme zu bauen, die die Landschaft
vollständig veränderten. In einer Pumpstation in Kuwertshof, die
1907 errichtet wurde, ist ein privates Museum zur Geschichte dieser
Kulturlandschaft eingerichtet worden.
■
■ Auf der Kurischen Nehrung waren hölzerne Grabkreuze verbreitet.
Im 19. und 20. Jahrhundert wurden sie durch Metallkreuze ersetzt.
Die Tradition der geschnitzten Holzkreuze kehrte am Ende des 20.
Jahrhunderts in die Region von Memel zurück.
■ Zu Beginn des 20. Jahrhunderts wurde die Kurische Nehrung durch
Touristen neu „entdeckt”, obwohl bereits am Ende des 19. Jahrhunderts die meisten Fischerhöfe an die Bedürfnisse von Feriengästen
angepasst waren. Bereits 1835 wurden in Sandkrug und Süderspitze
öffentliche Stände eingerichtet. Die Funktion des Kurhauses von
Sandkrug, eingeweiht im Jahre 1900, hat sich bis zum heutigen
Tag nicht geändert. Nach 1840 wurden im Fischerdorf Schwarzort
viele Villen errichtet.
fot. z archiwum Litewskiego Muzeum Morskiego

Przeszłość i Przyszłość Zalewów Południowego Bałtyku

Transkrypt

Podobne dokumenty

regionale agenda 21 stettiner haff regionalna agenda - IKZM-Oder

antrag - Linksfraktion MV