PLONOWANIE PSZENICY OZIMEJ UPRAWIANEJ PO RÓ NYCH

Acta Sci. Pol., Agricultura 7(1) 2008, 27-37
PLONOWANIE PSZENICY OZIMEJ UPRAWIANEJ
PO RÓĩNYCH PRZEDPLONACH
Danuta BuraczyĔska, Feliks Ceglarek
Akademia Podlaska w Siedlcach1
Streszczenie. Celem pracy było okreĞlenie wartoĞci przedplonowej dla pszenicy ozimej
nastĊpujących roĞlin: pszenicy jarej, pszenĪyta jarego, grochu siewnego i mieszanek
pszenicy jarej z grochem siewnym oraz pszenĪyta jarego z grochem siewnym o udziale
komponentów 80 + 20% i 40 + 60%. Oceniano masĊ resztek poĪniwnych, nagromadzenie
azotu ogółem, fosforu i potasu. DoĞwiadczenie polowe przeprowadzono w latach 2001-2004 w Rolniczej Stacji DoĞwiadczalnej w Zawadach na glebie kompleksu Īytniego bardzo dobrego. NajwiĊkszą masĊ resztek poĪniwnych pozostawiło pszenĪyto jare, a najmniejszą groch siewny. Masa resztek poĪniwnych mieszanek pszenĪyta jarego z grochem
siewnym była istotnie wiĊksza i zgromadziła wiĊcej azotu ogółem, fosforu i potasu niĪ
masa resztek poĪniwnych mieszanek pszenicy jarej z grochem siewnym. Plon ziarna
pszenicy ozimej, elementy struktury plonu i zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie były
istotnie róĪnicowane przez warunki pogodowe i przedplon. Groch siewny oraz mieszanki
pszenicy jarej lub pszenĪyta jarego z grochem siewnym korzystniej oddziaływały na poziom plonowania pszenicy ozimej niĪ zboĪa bĊdące komponentami mieszanek. ZwiĊkszenie udziału grochu siewnego w mieszankach z pszenicą jarą i pszenĪytem jarym z 20
do 60% istotnie zwiĊkszało plon ziarna i zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy
ozimej. Przyjmując za kryterium oceny plon ziarna, najlepszym przedplonem dla pszenicy
ozimej w warunkach glebowo-klimatycznych Ğrodkowowschodniej Polski okazał siĊ
groch siewny i mieszanka pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu siewnego.
Słowa kluczowe: przedplon, pszenica ozima, plon ziarna, elementy struktury plonu, zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie
WSTĉP
Plonowanie pszenicy ozimej zaleĪy od naturalnych czynników siedliska, ale takĪe
od czynników agrotechnicznych, spoĞród których czołową rolĊ pełni zmianowanie.
Tylko w warunkach optymalnego stanowiska pozostałe ogniwa technologiczne działają
najefektywniej [Suwara i GawroĔska-Kulesza 1994]. Ponad 70-procentowy udział zbóĪ
Adres do korespondencji – Corresponding author: dr inĪ. Danuta BuraczyĔska, Katedra
Szczegółowej Uprawy RoĞlin Akademii Podlaskiej w Siedlcach, ul. B. Prusa 14, 08-110 Siedlce,
e-mail: [email protected]
28
D. BuraczyĔska, F. Ceglarek
w strukturze zasiewów wymusza obecnie ich uprawĊ po sobie. Prowadzi to w konsekwencji do spadku plonów, którego zasadniczą przyczyną są choroby podstawy ĨdĨbła
[LemaĔczyk 2002].
WaĪną rolĊ w zmianowaniu mogą pełniü mieszanki zboĪowe i zboĪowo-strączkowe.
WĞród wielu zalet uprawy roĞlin w mieszankach wymienia siĊ m.in. lepszą niĪ w siewach czystych zdrowotnoĞü roĞlin [Elmstrom i in. 1988, Siuta 1994, Rudnicki i Wasilewski 2000, LemaĔczyk 2002]. Lepsza zdrowotnoĞü roĞlin w mieszankach moĪe mieü
wpływ na mniejsze poraĪenie upraw nastĊpczych przez patogeny, a tym samym na
wyĪsze plonowanie zbóĪ uprawianych po mieszankach zboĪowo-strączkowych niĪ po
samych zboĪach. Mieszanki te w uproszczonych płodozmianach (zboĪowych) oraz
monokulturze mogą stanowiü element uzupełniający – wzbogacający tzw. bioróĪnorodnoĞü; przerywający monotoniĊ nastĊpstwa po sobie gatunków zboĪowych, która – jak
wiadomo – prowadzi do zachwiania równowagi Ğrodowiska glebowego [Nowicki
i Wanic 1999].
O wartoĞci przedplonowej roĞlin decyduje nie tylko iloĞü pozostawionych resztek
poĪniwnych, ale takĪe ich skład chemiczny, a szczególnie stosunek wĊgla do azotu
[Roszak 1966, ěímovský 1987, SkrzyczyĔski i in. 1992, Malicki 1997, SzempliĔski
1997, Boligłowa 1998, Wanic i in. 2004]. Wpływa on m.in. na tempo rozkładu substancji organicznej oraz wykorzystanie azotu przez roĞliny nastĊpcze. Proces ten najwolniej
przebiega u roĞlin odznaczających siĊ szerokim stosunkiem C : N, do których naleĪą
zboĪa. WyĪsza zawartoĞü azotu oraz wynikający z tego wĊĪszy stosunek C : N w masie
organicznej roĞlin motylkowatych stwarza moĪliwoĞü szybszego zaopatrzenia roĞlin
nastĊpczych w azot i inne składniki pokarmowe [Roszak 1966, ěímovský 1987, SkrzyczyĔski i in. 1992, Wanic i in. 2004]. MoĪna przypuszczaü, Īe roĞliny strączkowe
w mieszankach ze zboĪami bĊdą podnosiü walory przedplonowe pozostawionego stanowiska m.in. poprzez poprawĊ właĞciwoĞci fizycznych i stanu fitosanitarnego gleby
oraz jej zasobnoĞci w azot [Rudnicki i Kotwica 1994, Harasimowicz-Hermann 1997,
Siuta i in. 1998, Rudnicki i Wasilewski 2000, Kotwica 2006].
Celem badaĔ było okreĞlenie dla pszenicy ozimej wartoĞci przedplonowej resztek
poĪniwnych pszenicy jarej, pszenĪyta jarego, grochu siewnym i mieszanek tych zbóĪ
z grochem siewnym.
MATERIAŁ I METODY
Badania polowe przeprowadzono w latach 2001-2004 w Rolniczej Stacji DoĞwiadczalnej w Zawadach na glebie kompleksu Īytniego bardzo dobrego, o odczynie obojĊtnym, Ğredniej zasobnoĞci w przyswajalny fosfor, potas i magnez. DoĞwiadczenie jednoczynnikowe załoĪono w układzie losowanych bloków, w trzech powtórzeniach. Powierzchnia poletka do zbioru wynosiła 20 m2. Czynnikiem doĞwiadczenia był przedplon
pszenicy ozimej: pszenica jara ‘Banti’, pszenĪyto jare ‘Kargo’, groch siewny pastewny
‘Wiato’, mieszanki pszenicy jarej z grochem siewnym o udziale komponentów 80
+ 20% i 40 + 60%, mieszanki pszenĪyta jarego z grochem siewnym o udziale komponentów 80 + 20% i 40 + 60%. Udział gatunków w mieszance ustalono w stosunku do
liczby wysianych nasion w czystym siewie, tj. 400 ziaren pszenicy jarej i pszenĪyta
jarego na 1 m2 oraz 100 nasion grochu siewnego. Po zbiorze roĞlin przedplonowych
uprawianych z przeznaczeniem na ziarno lub nasiona pobrano metodą dołków [Batalin
1962] z powierzchni 0,25 m2 i głĊbokoĞci 0,30 m reszki poĪniwne (ĞcierĔ, ĞciółkĊ, ko-
Acta Sci. Pol.
Plonowanie pszenicy ozimej...
29
rzenie). W suchej masie resztek poĪniwnych przedplonów oznaczono zawartoĞü azotu
ogółem (N) – metodą Kjeldahla, fosforu (P) – metodą wanadowo-molibdenową i potasu
(K) – metodą fotometrii płomieniowej. NastĊpnie obliczono iloĞü tych pierwiastków
zgromadzonych w masie resztek poĪniwnych.
PszenicĊ ozimą odmiany Sakwa wysiano w gĊstoĞci 550 kiełkujących ziaren na 1 m2
w drugiej dekadzie wrzeĞnia. Ziarno zaprawiono przed siewem zaprawą Baytan Universal 19,5 WS lub Raxil Gel 206. Przedprzedplonem pszenicy ozimej był owies. Dawki
nawozów mineralnych dla pszenicy ozimej wynosiły: 100 kg N·ha-1, 26 kg P·ha-1 i 79
kg K·ha-1. Nawozy fosforowo-potasowe zastosowano przedsiewnie. Pierwszą dawkĊ
nawozów azotowych (60 kg N·ha-1) wysiano wiosną po wznowieniu wegetacji,
a drugą (40 kg N·ha-1) w fazie trzeciego miĊdzywĊĨla pszenicy ozimej. Do zwalczania
chwastów stosowano Apyros 75 WG + Adbios 85 SL, a szkodników Fury 100 EW
w dawkach i terminach zalecanych przez Instytut Ochrony RoĞlin. Zbiór pszenicy ozimej przeprowadzono w fazie dojrzałoĞci pełnej. W badaniach okreĞlono: plon ziarna
przy wilgotnoĞci 15%, liczbĊ kłosów na 1 m2, liczbĊ ziaren w kłosie, masĊ 1000 ziaren
i zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej (metodą Kjeldahla, N% x 5,7).
Dane eksperymentalne opracowano statystycznie, wykorzystując analizĊ wariancji
i test Tukeya.
W okresie od marca do lipca 2002-2004 r. wystĊpowały znaczne róĪnice warunków
opadowo-termicznych (tab. 1). W marcu i kwietniu 2002 r. notowano znacznie mniejsze
opady atmosferyczne (o 41,5 i 56,1%), a w lipcu wiĊksze (o 41,1%) niĪ w wieloleciu.
Sezon 2002 był ciepły (13,6oC wobec 11,0oC dla wielolecia). Niedobór opadów w miesiącach wiosenno-letnich 2003 r. (44,1% normy wieloletniej) i wyĪsza od Ğredniej wieloletniej temperatura powietrza w maju, czerwcu i lipcu (odpowiednio o 2,4; 2,2 i 2,4oC)
nie sprzyjały rozwojowi pszenicy ozimej. Suma opadów od marca do lipca 2004 roku
kształtowała siĊ na poziomie wieloletnich notowaĔ (101,5% normy wieloletniej). Nadmiar opadów – w porównaniu ze Ğrednią wieloletnią – odnotowano w kwietniu i maju
(o 6,5 i 42,7 mm), a niedobór w marcu, czerwcu i lipcu (odpowiednio o 7,4; 16,5 i 21,6
mm). W sezonie 2004 cieplejszy niĪ w wieloleciu był marzec i kwiecieĔ, a chłodniejszy
maj i czerwiec.
Tabela 1. ĝrednia temperatura powietrza i suma opadów według notowaĔ Stacji Meteorologicznej
w Zawadach
Table 1. Mean air temperature and total rainfall according to the Zawady Meteorological Station
Miesiąc
Month
III
IV
V
VI
VII
Temperatura – Temperature, oC
Ğrednia z lat
rok – year
mean for
2002
2003
2004
1951-1990
4,0
1,4
2,7
1,0
9,0
7,1
8,0
7,2
17,0
15,6
11,6
13,2
17,2
18,4
15,4
16,2
21,0
20,0
17,5
17,6
Agricultura 7(1) 2008
Opady – Rainfall, mm
Ğrednia z lat
mean for
2003
2004
1951-1990
7,0
19,6
27,0
13,6
35,9
29,4
37,2
97,0
54,3
26,6
52,8
69,3
26,1
49,0
70,6
rok – year
2002
15,8
12,9
51,3
61,1
99,6
D. BuraczyĔska, F. Ceglarek
30
WYNIKI
Porównywane przedplony pozostawiły zróĪnicowane iloĞci resztek poĪniwnych
(tab. 2). Plon suchej masy resztek poĪniwnych pszenĪyta jarego był istotnie najwiĊkszy
i ponad piĊciokrotnie wiĊkszy od plonu suchej masy resztek poĪniwnych grochu siewnego, który był istotnie najmniejszy. Mieszanki pszenĪyta jarego z grochem siewnym
wytworzyły wiĊcej resztek poĪniwnych niĪ pszenicy jarej z grochem siewnym. ZwiĊkszanie udziału grochu siewnego w mieszankach zmniejszało masĊ resztek poĪniwnych.
NajwiĊcej azotu ogółem i fosforu nagromadziły resztki poĪniwne pszenĪyta jarego i mieszanka pszenĪyta jarego z grochem siewnym o udziale komponentów 80 + 20%, a potasu
– resztki poĪniwne pszenĪyta jarego. Z kolei groch siewny zakumulował w resztkach
poĪniwnych najmniej azotu ogółem, fosforu i potasu.
Tabela 2. Charakterystyka przedplonów (Ğrednia z lat 2001-2003)
Table 2. Characteristics of forecrops (mean for 2001-2003)
Przedplon – Forecrop
Pszenica jara – Spring wheat
PszenĪyto jare – Spring triticale
Groch siewny – Field pea
Pszenica jara 80% + groch siewny 20%
Spring wheat 80% + field pea 20%
Pszenica jara 40% + groch siewny 60%
Spring wheat 40% + field pea 60%
PszenĪyto jare 80% + groch siewny 20%
Spring triticale 80% + field pea 20%
PszenĪyto jare 40% + groch siewny 60%
Spring triticale 40% + field pea 60%
NIR0,05 – LSD0.05
Plon suchej masy
resztek poĪniwnych
Dry matter yield of
post-harvest residues
t·ha-1
IloĞü N, P, K w resztkach poĪniwnych
Amount of N, P, K in the post-harvest
residues, kg·ha-1
N
P
K
2,93
3,67
0,71
24,9
29,4
13,6
3,8
4,4
1,3
14,1
19,1
5,4
2,66
26,9
3,7
13,6
1,72
19,4
2,7
9,8
3,33
29,3
4,3
18,0
2,08
21,8
2,9
12,1
0,26
2,18
0,27
0,95
Plon ziarna pszenicy ozimej modyfikowały warunki pogodowe i przedplon (tab. 3).
W 2004 roku, charakteryzującym siĊ doĞü korzystnym rozkładem opadów w okresie
wiosenno-letnim, uzyskano istotnie najwiĊkszy plon ziarna pszenicy ozimej, a w 2003 r.,
odznaczającym siĊ znacznym niedoborem opadów w sezonie wegetacyjnym i temperaturą powietrza wyĪszą od Ğredniej wieloletniej, istotnie najmniejszy plon ziarna. RóĪnica w plonie ziarna pszenicy ozimej miĊdzy tymi skrajnymi latami wynosiła 2,39 t·ha-1.
Przyrost plonu ziarna pszenicy ozimej uprawianej po grochu siewnym, w porównaniu
z plonami ziarna uzyskanymi ze stanowisk po pszenicy jarej i pszenĪycie jarym, wynosił odpowiednio 1,34 i 1,07 t·ha-1 (około 29 i 22%). WartoĞü przedplonowa pszenicy
jarej i pszenĪyta jarego była podobna, a róĪnica miĊdzy plonami ziarna pszenicy ozimej
wysiewanej po tych przedplonach mieĞciła siĊ w granicach błĊdu eksperymentalnego.
Plon ziarna pszenicy ozimej uprawianej po mieszankach pszenicy jarej z 20- i 60-procentowym udziałem grochu siewnego oraz po mieszankach pszenĪyta jarego z 20i 60-procentowym udziałem grochu siewnego był istotnie wiĊkszy od plonu ziarna uzyskanego po siewach czystych zbóĪ, bĊdących komponentami mieszanek (odpowiednio
o 9,59; 17,21; 8,64 i 19,14%). W warunkach przeprowadzonego doĞwiadczenia przedActa Sci. Pol.
Plonowanie pszenicy ozimej...
31
plonem korzystniejszym dla pszenicy ozimej okazały siĊ mieszanki pszenĪyta jarego
z grochem siewnym. Plon ziarna pszenicy ozimej uprawianej w tych stanowiskach był
Ğrednio o 0,34 t·ha-1 (6,54%) wiĊkszy niĪ po mieszankach pszenicy jarej z grochem
siewnym. Pszenica ozima wysiewana po mieszance pszenĪyta jarego z 60-procentowym
udziałem grochu siewnego plonowała podobnie jak po grochu w czystym siewie. Oddziaływanie przedplonu na plon ziarna pszenicy ozimej istotnie róĪnicowały warunki
pogodowe w badanych sezonach wegetacyjnych. W kaĪdym roku badaĔ najwiĊkszy
plon ziarna pszenicy ozimej uzyskano ze stanowiska po grochu siewnym oraz po mieszance pszenĪyta jarego z grochem siewnym o udziale komponentów 40 + 60%, a 2002
roku równieĪ ze stanowiska po mieszance pszenicy jarej z grochem siewnym o udziale
komponentów 40 + 60%.
Tabela 3. Plon ziarna pszenicy ozimej, t·ha-1
Table 3. Grain yield of winter wheat, t·ha-1
Przedplon – Forecrop
Pszenica jara – Spring wheat
PszenĪyto jare – Spring triticale
Groch siewny – Field pea
Pszenica jara 80% + groch siewny 20%
Spring wheat 80% + field pea 20%
Pszenica jara 40% + groch siewny 60%
Spring wheat 40% + field pea 60%
PszenĪyto jare 80% + groch siewny 20%
Spring triticale 80% + field pea 20%
PszenĪyto jare 40% + groch siewny 60%
Spring triticale 40% + field pea 60%
ĝrednia – Mean
NIR0,05 – LSD0.05 dla – for:
lat – years
przedplonu – forecrop
interakcji – interaction
Rok – Year
ĝrednia – Mean
2002
5,16
5,39
6,24
2003
3,37
3,51
4,37
2004
5,25
5,68
7,18
5,66
3,61
5,82
5,03
5,94
3,81
6,38
5,38
5,76
3,92
6,17
5,28
6,26
4,15
6,96
5,79
5,77
3,82
6,21
–
4,59
4,86
5,93
0,25
0,32
0,38
Liczba kłosów na 1 m2 przed zbiorem, liczba ziaren w kłosie oraz masa 1000 ziaren
pszenicy ozimej zmieniały siĊ pod wpływem warunków opadowo-termicznych i przedplonu (tab. 4). W latach 2002 i 2004 liczba kłosów na jednostce powierzchni i liczba
ziaren w kłosie były zbliĪone. W suchym 2003 roku stwierdzono istotnie najmniejszą
liczbĊ kłosów pszenicy ozimej na 1 m2 oraz masĊ 1000 ziaren, a istotnie najwiĊkszą
liczbĊ ziaren w kłosie. NajwiĊkszą masĊ 1000 ziaren pszenicy ozimej odnotowano
w 2004 roku, w którym opady atmosferyczne od kwietnia do lipca była najbardziej
zbliĪone do Ğrednich z wielolecia. Liczba kłosów na 1 m2 i liczba ziaren w kłosie pszenicy ozimej uprawianej w stanowisku po grochu siewnym była istotnie wiĊksza niĪ
w stanowiskach po zboĪach w siewie czystym. RównieĪ uprawa pszenicy ozimej po
mieszankach pszenicy jarej z grochem siewnym i pszenĪyta jarego z grochem siewnym
gwarantowała wiĊkszą obsadĊ kłosów przed zbiorem niĪ w stanowiskach po czystych
siewach zbóĪ bĊdących składnikami mieszanek. Pszenica ozima wysiewana po mieszance pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu siewnego wytworzyła na
jednostce powierzchni zbliĪoną liczbĊ kłosów jak po grochu w siewie czystym, a po
Agricultura 7(1) 2008
D. BuraczyĔska, F. Ceglarek
32
pozostałych mieszankach istotnie mniejszą. Liczba ziaren w kłosie pszenicy ozimej
uprawianej po mieszankach pszenicy jarej lub pszenĪyta jarego z grochem siewnym nie
róĪniła siĊ istotnie od liczby ziaren w kłosie pszenicy ozimej uprawianej po zboĪach
w siewie czystym. SpoĞród porównywanych mieszanek tylko mieszanka pszenicy jarej
z grochem siewnym o udziale komponentów 80 + 20%, w odniesieniu do grochu
w czystym siewie, wpływała istotnie na spadek liczby ziaren w kłosie pszenicy ozimej.
Pszenica ozima uprawiana po mieszance pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem
grochu siewnego wytwarzała dorodniejsze ziarno, wyraĪone masą 1000 ziaren, niĪ po
pszenĪycie jarym i pszenicy jarej uprawianych w siewie czystym, a róĪnice te wynosiły
odpowiednio 1,9 i 1,7 g. We wszystkich pozostałych stanowiskach pszenica ozima
odznaczała siĊ zbliĪoną masą 1000 ziaren. Ze współdziałania lat z przedplonem wynika,
Īe pszenica ozima najwiĊkszą obsadĊ kłosów i masĊ 1000 ziaren uzyskała w 2004 roku
w stanowiskach po grochu siewnym oraz mieszance pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu siewnego. NajwiĊkszą liczbĊ ziaren w kłosie pszenicy ozimej
stwierdzono w 2003 roku w stanowiskach po grochu siewnym oraz mieszankach pszenĪyta jarego z grochem siewnym.
Tabela 4. Elementy struktury plonu pszenicy ozimej
Table 4. Yield components of winter wheat
Przedplon
Forecrop
Liczba kłosów na 1 m2
Number of ears per 1 m2
Liczba ziaren w kłosie
Number of grains per ear
Masa 1000 ziaren
Weight of 1000 grains, g
Rok – Year
Ğrednia
Ğrednia
Ğrednia
2002 2003 2004
2002 2003 2004
2002 2003 2004
mean
mean
mean
Pszenica jara
536
Spring wheat
PszenĪyto jare
555
Spring triticale
Groch siewny
604
Field pea
Pszenica jara 80%
+ groch siewny 20%
559
Spring wheat 80%
+ field pea 20%
Pszenica jara 40%
+ groch siewny 60%
579
Spring wheat 40%
+ field pea 60%
PszenĪyto jare 80%
+ groch siewny 20%
570
Spring triticale 80%
+ field pea 20%
PszenĪyto jare 40%
+ groch siewny 60%
593
Spring triticale 40%
+ field pea 60%
ĝrednia – Mean
571
NIR0,05 – LSD0.05 dla – for:
lat – years
przedplonu – forecrop
interakcji – interaction
416
531
494
25,7 26,6 25,0
25,8
37,5 29,4 39,1
35,3
453
557
522
25,8 26,8 25,3
26,0
37,7 28,1 39,5
35,1
551
637
597
27,0 29,2 26,9
27,7
38,3 27,8 42,2
36,1
437
563
520
26,2 27,0 25,7
26,3
38,2 30,7 40,3
36,4
485
593
552
26,5 27,2 26,2
26,6
38,5 29,1 41,1
36,2
491
580
547
26,2 27,5 25,8
26,5
38,3 29,3 41,4
36,3
522
614
576
26,7 27,8 26,4
27,0
39,6 28,7 42,7
37,0
479
582
–
26,3 27,4 25,9
–
38,3 29,0 40,9
–
17
23
30
0,9
1,3
1,7
1,1
1,4
1,6
Acta Sci. Pol.
Plonowanie pszenicy ozimej...
33
ZawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej była istotnie róĪnicowana
przez warunki pogodowe w latach badaĔ i przedplon (tab. 5). Mała iloĞü opadów i wyĪsze od Ğredniej z wielolecia temperatury powietrza w sezonie wegetacyjnym 2003
sprzyjały gromadzeniu białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej. W latach 2002
i 2004 zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej była istotnie mniejsza,
odpowiednio o 17,5 i 13,6 g·kg-1 s.m., niĪ w 2003 roku. Ziarno pszenicy ozimej uprawianej po grochu siewnym charakteryzowało siĊ istotnie najwiĊkszą zawartoĞcią białka
ogólnego. ZawartoĞü tego składnika w ziarnie pszenicy uprawianej w stanowisku po
mieszankach, zarówno pszenicy jarej, jak i pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu siewnego, była istotnie wiĊksza niĪ w ziarnie uzyskanym ze stanowisk po
zboĪach w siewie czystym. Mieszanki zbóĪ z 60-procentowym udziałem grochu siewnego oddziaływały korzystniej jako przedplon na gromadzenie białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej niĪ mieszanki z jego 20-procentowym udziałem w wysiewie.
Tabela 5. ZawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej, g·kg-1 s.m.
Table 5. Total protein content in winter wheat grain, g·kg-1 DM
Przedplon – Forecrop
Pszenica jara – Spring wheat
PszenĪyto jare – Spring triticale
Groch siewny – Field pea
Pszenica jara 80% + groch siewny 20%
Spring wheat 80% + field pea 20%
Pszenica jara 40% + groch siewny 60%
Spring wheat 40% + field pea 60%
PszenĪyto jare 80% + groch siewny 20%
Spring triticale 80% + field pea 20%
PszenĪyto jare 40% + groch siewny 60%
Spring triticale 40% + field pea 60%
ĝrednia – Mean
NIR0,05 – LSD0.05 dla – for:
lat – years
przedplonu – forecrop
interakcji – interaction
Rok – Year
ĝrednia – Mean
2002
105,6
106,3
115,2
2003
125,3
125,7
130,5
2004
110,2
111,1
118,7
107,9
126,0
111,5
115,1
111,7
128,2
114,8
118,2
108,8
127,1
113,4
116,4
112,8
128,3
116,5
119,2
109,8
127,3
113,7
–
113,7
114,4
121,5
1,3
2,1
ni – ns
ni – ns – nieistotne – non significant
DYSKUSJA
WartoĞü przedplonowa roĞlin w płodozmianie zaleĪy od iloĞci i jakoĞci pozostawionych resztek poĪniwnych, bowiem wywierają one decydujący wpływ na właĞciwoĞci
fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby [Batalin 1962, ěímovský 1987, Haunz i in.
1988, SkrzyczyĔski i in. 1992, Malicki 1997, SzempliĔski 1997, Boligłowa 1998]. Masa
resztek poĪniwnych zaleĪy głównie od gatunku i odmiany roĞliny, warunków glebowych, przebiegu pogody oraz czynników agrotechnicznych [Batalin 1962, Beringer
1984, ěímovský 1987, SkrzyczyĔski i in. 1992, JasiĔska i in. 1997, Malicki 1997,
SzempliĔski 1997, JasiĔska i Kotecki 2001]. W warunkach przeprowadzonego doĞwiadczenia najwiĊcej resztek poĪniwnych pozostawiło pszenĪyto jare, a najmniej
groch siewny. Stwierdzona masa resztek poĪniwnych grochu siewnego była zbliĪona do
Agricultura 7(1) 2008
34
D. BuraczyĔska, F. Ceglarek
masy resztek oznaczonej przez SkrzyczyĔskiego i in. [1992], BoligłowĊ [1998] oraz
JasiĔską i Koteckiego [2001]. NaleĪy jednak dodaü, Īe przedstawione wyniki odbiegają
od całkowitej iloĞci resztek poĪniwnych pozostawianych w glebie, bowiem w ciągu
całego okresu wegetacyjnego roĞlin duĪa masa korzeni, opadłych liĞci i innych fragmentów roĞlin podlega szybkiemu rozkładowi i nie jest moĪliwa do oznaczenia w masie
resztek poĪniwnych, a zwiĊksza masĊ składników pokarmowych pozostawianych
w glebie i dostĊpnych dla roĞlin [Batalin 1962, Harasimowicz-Hermann 1996, Malicki
1997]. Resztki poĪniwne roĞlin motylkowatych są bardziej wartoĞciowe niĪ zbóĪ, poniewaĪ odznaczają siĊ wąskim stosunkiem C : N [ěímovský 1987, SkrzyczyĔski i in.
1992, Boligłowa 1998]. Zmineralizowany azot resztek poĪniwnych stanowi bogate
Ĩródło tego pierwiastka dla roĞlin nastĊpczych [Haunz i in. 1988, Malicki 1997, SzempliĔski 1997]. Przyorana w badaniach własnych masa resztek poĪniwnych zgromadziła
przede wszystkim azot i potas. IloĞü zakumulowanego azotu, fosforu i potasu w resztkach poĪniwnych grochu siewnego i zbóĪ jarych mieĞciła siĊ w granicach podanych
przez innych autorów [Batalin 1962, SkrzyczyĔski i in. 1992, JasiĔska i in. 1997, Boligłowa 1998, JasiĔska i Kotecki 2001].
O poziomie plonowania pszenicy ozimej decyduje rodzaj przedplonu [Suwara
i GawroĔska-Kulesza 1994, Chrzanowska-DroĪdĪ 1996, Harasimowicz-Hermann 1997,
SzempliĔski 1997, Siuta i in. 1998, Rudnicki i Wasilewski 2000, Blecharczyk i in.
2004, Kotwica 2006, WoĨniak 2006]. W badaniach własnych pszenica jara i pszenĪyto
jare okazały siĊ gorszym przedplonem dla pszenicy ozimej, której plon ziarna był
mniejszy, odpowiednio o 1,34 i 1,07 t·ha-1, niĪ po grochu siewnym. Do podobnej konkluzji doszli Rudniki i Kotwica [1994], Siuta [1994], Harasimowicz-Hermann [1997],
Siuta i in. [1998] oraz Blecharczyk i in. [2004]. Główną przyczyną wyĪszego plonowania zbóĪ po roĞlinach strączkowych jest wysoka zawartoĞü przyswajalnego dla roĞlin
azotu [SzempliĔski 1997]. Niska wartoĞü przedplonowa resztek poĪniwnych pszenicy
jarej i pszenĪyta jarego dla pszenicy ozimej ulegała poprawie w mieszankach z grochem
siewnym. Pszenica ozima uprawiana w stanowiskach po mieszankach pszenicy jarej lub
pszenĪyta jarego z grochem siewnym plonowała wyĪej niĪ po zboĪach bĊdących komponentami mieszanek. Znaczenie mieszanek zboĪowo-strączkowych w łagodzeniu
negatywnych skutków nastĊpstwa uprawy pszenicy ozimej po pszenicy jarej czy pszenĪycie jarym wykazali m.in. Rudnicki i Kotwica [1994], Siuta [1994], Harasimowicz-Hermann [1997], Siuta i in. [1998], Rudnicki i Wasilewski [2000] oraz Kotwica
[2006]. W zrealizowanym eksperymencie wpływ mieszanek na plon ziarna pszenicy
ozimej był tym korzystniejszy, im wiĊkszy był w nich udział grochu siewnego. RównieĪ zdaniem innych autorów [Rudnicki i Kotwica 1994, Siuta 1994, HarasimowiczHermann 1997, Siuta i in. 1998], zwiĊkszanie udziału roĞliny strączkowej w mieszance
poprawia ich wartoĞü przedplonową dla zbóĪ. W warunkach przeprowadzonego doĞwiadczenia plon ziarna pszenicy ozimej uzyskany w stanowisku po mieszance pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu siewnego nie róĪnił siĊ istotnie od plonu uzyskanego w stanowisku po grochu siewnym. TakĪe w badaniach Rudnickiego
i Kotwicy [1994] wartoĞü przedplonowa mieszanek pszenĪyta jarego z duĪym udziałem
łubinu Īółtego (75-100 szt. na 1 m2) dla pszenicy ozimej była zbliĪona do wartoĞci
przedplonowej łubinu w siewie czystym. WiĊkszy plon ziarna pszenicy ozimej uzyskany po grochu siewnym oraz mieszankach pszenicy jarej lub pszenĪyta jarego z grochem
siewnym niĪ po zboĪach jarych uprawianych w siewach czystych wynika z korzystniejszych parametrów podstawowych elementów struktury plonu, głównie z wiĊkszej liczby
kłosów na jednostce powierzchni [Chrzanowska-DroĪdĪ 1996, SzempliĔski 1997, BleActa Sci. Pol.
Plonowanie pszenicy ozimej...
35
charczyk i in. 2004]. W warunkach przeprowadzonego doĞwiadczenia zawartoĞü białka
ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej zebranej ze stanowisk po grochu siewnym oraz po
mieszankach pszenicy jarej lub pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu
siewnego była wiĊksza niĪ w ziarnie ze stanowisk po zboĪach, co Ğwiadczy o lepszym
zaopatrzeniu pszenicy ozimej w tych stanowiskach w azot [Chrzanowska-DroĪdĪ 1996,
SzempliĔski 1997].
W badaniach własnych, podobnie jak w doĞwiadczeniach Chrzanowskiej-DroĪdĪ
[1996] oraz WoĨniaka [2006], plon ziarna, elementy struktury plonu i zawartoĞü białka
ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej były róĪnicowane przez układ warunków pogodowych.
Wpływ nastĊpczy roĞlin jest efektem ich kompleksowego oddziaływania (stymulującego lub inhibicyjnego) na roĞliny uprawne i edafon glebowy, ich specyficznych wydzielin korzeniowych oraz resztek poĪniwnych [Harasimowicz-Hermann 1997].
WNIOSKI
1. NajwiĊkszą masĊ resztek poĪniwnych pozostawiło pszenĪyto jare, a najmniejszą
groch siewny. Masa resztek poĪniwnych pszenĪyta jarego z grochem siewnym była
istotnie wiĊksza i zgromadziła wiĊcej azotu ogółem, fosforu i potasu niĪ masa resztek
poĪniwnych mieszanek pszenicy jarej z grochem siewnym.
2. Badane przedplony istotnie róĪnicowały poziom plonowania pszenicy ozimej.
3. Pszenica ozima uprawiana po grochu siewnym oraz mieszankach pszenicy jarej
lub pszenĪyta jarego z grochem siewnym plonowała istotnie wyĪej niĪ po zboĪach bĊdących komponentami mieszanek, co wynikało z korzystniejszych parametrów podstawowych elementów struktury plonu, a zwłaszcza liczby kłosów na jednostce powierzchni.
4. NajwiĊkszą zawartoĞcią białka ogólnego cechowało siĊ ziarno pszenicy ozimej
uzyskane w stanowisku po grochu siewnym. ZwiĊkszenie udziału grochu siewnego
w mieszankach pszenicy jarej i pszenĪyta jarego z 20 do 60% oddziaływało korzystnie
na zawartoĞü białka ogólnego w ziarnie pszenicy ozimej.
5. Przyjmując za kryterium oceny plon ziarna, najlepszym przedplonem dla pszenicy
ozimej w warunkach glebowo-klimatycznych Ğrodkowowschodniej Polski okazał siĊ
groch siewny oraz mieszanka pszenĪyta jarego z 60-procentowym udziałem grochu
siewnego.
PIĝMIENNICTWO
Batalin M., 1962. Studia nad resztkami poĪniwnymi roĞlin uprawnych w łanie. Rocz. Nauk. Rol.
D(98), 5-155.
Beringer J.E., 1984. The significance of symbiotic nitrogen fixation in plant production. CRC
Crit. Rev. Plant Scien. 1, 269-286.
Blecharczyk A., Małecka I., SawiĔska Z., 2004. Reakcja pszenicy ozimej na wieloletnie stosowanie siewu bezpoĞredniego. Fragm. Agron. 2(82), 125-137.
Boligłowa E., 1998. WartoĞü resztek poĪniwnych roĞlin strączkowych w porównaniu z owsem.
Fol. Univ. Agric. Stetin, Agricultura 69, 13-16.
Chrzanowska-DroĪdĪ B., 1996. Wpływ nastĊpczy bobiku i owsa na plonowanie pszenicy ozimej.
Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo LXVIII, 165-171.
Agricultura 7(1) 2008
36
D. BuraczyĔska, F. Ceglarek
Elmstrom K.M., Andow D.A., Barelay W.W. 1988. Flea beetle movement in a braccoli monoculture and disculture. Environ. Entomol. 17(2), 299-305.
Harasimowicz-Hermann G., 1996. Oddziaływanie resztek pozbiorowych seradeli na zasobnoĞü
gleby i wartoĞü stanowiska dla roĞlin nastĊpczych. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie, Rolnictwo
62, 153-160.
Harasimowicz-Hermann G., 1997. WartoĞü przedplonowa bobiku, zbóĪ i ich mieszanek dla pszenicy ozimej w warunkach regionu Pomorsko-Kujawskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 446,
369-375.
Haunz F.X., Maidl F.X., Fischbeck G., 1988. Nitrogen fixation by grain legumes and its significance for nitrogen turnover in a crop rotation. Mitteilungen der Gesellschaft für Pflanzenbauwissenchaften. Tech. Univ. München 1, 22-24.
JasiĔska Z., Kotecki A., 2001. Wpływ roĞlin strączkowych na gromadzenie masy organicznej
i składników mineralnych w glebie. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Sesja Nauk. 76, 47-54.
JasiĔska Z., Kotecki A., Kozak M., 1997. Masa i skład chemiczny resztek poĪniwnych wybranych odmian grochu i bobiku. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 446, 239-246.
Kotwica K., 2006. WartoĞü przedplonowa pszenĪyta jarego, łubinów oraz mieszanek pszenĪyta
z łubinami dla pszenicy ozimej. Folia Univ. Agric. Stetin, Agricultura 247(100), 83-88.
LemaĔczyk G., 2002. Wpływ zróĪnicowanych przedplonów na zdrowotnoĞü podstawy ĨdĨbła
pszenicy ozimej uprawianej na glebie dobrego kompleksu pszennego. Acta Sci. Pol., Agricultura 1(1), 111-119.
Malicki L., 1997. Znaczenie resztek poĪniwnych w płodozmianie. Acta Acad. Agric. Tech. Olst.,
Agricultura 64, 57-66.
Nowicki J., Wanic M., 1999. Siewy mieszane zbóĪ w płodozmianie. Mat. Konf. Przyrodnicze
i produkcyjne aspekty uprawy roĞlin w mieszankach. AR PoznaĔ, 17-27.
ěímovský K., 1987. Resztki poĪniwne roĞlin uprawnych i ich wpływ na bilans masy organicznej
w glebie. Acta Acad. Agric. Tech. Olst., Agricultura 44, 163-170.
Roszak W., 1966. Badania wpływu roĞlin wieloletnich na produkcyjnoĞü gleby na podstawie ich
działania na niektóre elementy jej ĪyznoĞci oraz plony roĞlin nastĊpczych. Cz. II. WartoĞü
resztek poĪniwnych roĞlin wieloletnich a plonowanie roĞlin nastĊpczych. Rocz. Nauk Rol.
A 91(3), 571-592.
Rudnicki F., Kotwica K., 1994. WartoĞü przedplonowa pszenĪyta jarego, łubinu Īółtego i ich
mieszanek dla pszenicy ozimej. Fragm. Agron. 2(42), 19-24.
Rudnicki F., Wasilewski P., 2000. Znaczenie mieszanek zboĪowych i zboĪowo-strączkowych
w ograniczaniu ujemnych skutków duĪego udziału zbóĪ w zmianowaniu. Zesz. Probl. Post.
Nauk. Rol. 470, 127-135.
Siuta A., 1994. Plonowanie mieszanek zboĪowo-strączkowych i ich wartoĞü przedplonowa dla
zbóĪ. Mat. Konf. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboĪowych. AR PoznaĔ, 40-44.
Siuta A., Dworakowski T., KuĨmicki J., 1998. Plony ziarna i wartoĞü przedplonowa mieszanek
zboĪowo-strączkowych dla zbóĪ w warunkach gospodarstw ekologicznych. Fragm. Agron.
2(58), 53-62.
SkrzyczyĔski T., Boligłowa E., Starczewski J., 1992. WartoĞü przedplonowa roĞlin strączkowych
dla jĊczmienia jarego i pszenĪyta ozimego. Fragm. Agron. 4(36), 35-42.
Suwara I., GawroĔska-Kulesza A., 1994. Wpływ przedplonów i nawoĪenia azotem na plony
pszenicy ozimej. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 35, 113-119.
SzempliĔski W., 1997. Plonowanie zbóĪ jako kryterium rolniczej oceny wartoĞci przedplonowej
róĪnych form bobiku. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 446, 231-238.
Wanic M., Nowicki J., Bielski S., 2004. Reakcja mieszanki jĊczmienia jarego z owsem na róĪne
przedplony i czĊstotliwoĞü uprawy w płodozmianie. Cz. II. Masa i jakoĞü resztek poĪniwnych. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(2), 177-186.
WoĨniak A., 2006. Wpływ przedplonów na plon i jakoĞü ziarna pszenicy ozimej. Acta Sci. Pol.,
Agricultura 5(2), 99-106.
Acta Sci. Pol.
Plonowanie pszenicy ozimej...
37
YIELD OF WINTER WHEAT CULTIVATED AFTER VARIOUS FORECROPS
Abstract. An experiment was carried out to examine the forecrop value (weight of postharvest residue and accumulation of total nitrogen, phosphorus and potassium) of spring
wheat, spring triticale, field pea, and spring wheat-field pea and spring triticale-field pea
mixtures in the respective proportions of 80 + 20% and 40 + 60%. An impact of these
forecrops on winter wheat was determined. The field experiment was set up at the Experimental Farm in Zawady over 2001-2004. The soil was the rye very good complex.
The largest and the smallest amounts of post-harvest residue were produced by spring
triticale and field pea, respectively. The weight of post-harvest residue of the spring triticale-field pea mixture was significantly higher and the accumulation of total nitrogen,
phosphorus and potassium was also higher than the accumulation by the post-harvest residues of spring wheat-field pea mixture. Winter wheat grain yield, yield structure components and grain total protein content were significantly impacted by weather conditions
and forecrop. Field pea and spring wheat- and spring triticale-field pea mixtures more
beneficially influenced the yield level of spring wheat than the cereals which were mixture components. An increased share of field pea in the spring wheat- and spring triticalebased mixtures from 20 to 60% significantly increased grain yield and total protein content in winter wheat grain. Choosing grain yield as an assessment criterion, field pea and
the mixture of spring triticale and field pea in the respective proportions of 40 and 60%
were found to be the best winter wheat forecrop under the soil and climatic conditions of
central-eastern Poland.
Key words: forecrop, winter wheat, grain yield, yield components, total protein content in
grain
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 30.02.2008
Agricultura 7(1) 2008