Pracownicy transgraniczni z Polski w Brandenburgii

IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Pracownicy transgraniczni z Polski w Brandenburgii
W skrócie
Wprowadzenie dla nowych krajów członkowskich UE swobody przepływu pracowników w
dniu 1 maja 2011 roku przyczyniło się do zwiększenia poziomu zatrudnienia polskich
pracowników w Brandenburgii.
Ilość osób zatrudnionych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym
(sozialversicherungspflichtige Beschäftigte) oraz wyłącznie zatrudnionych w niewielkim
wymiarze (geringfügig Beschäftigte) była w okresie poprzedzającym otwarcie rynku pracy
niewielka, a po jego otwarciu znacznie wzrosła. W czerwcu 2010 roku w Brandenburgii
zatrudnionych było 3.700 Polaków. Ich liczba wzrosła do 11.800 w czerwcu 2013 roku.
Pomimo znacznego, procentowego wzrostu udział polskich zatrudnionych w ogóle
zatrudnionych w Brandenburgii wynosi jedynie 1,5%.
Spośród osób posiadających polskie obywatelstwo i zatrudnionych w Brandenburgii w
połowie roku 2013 3.849 osób posiadało swoje miejsce zamieszkania w Polsce. W sumie
liczba pracowników transgranicznych wyniosła 4.041 osób, ponieważ dodatkowo 161
Niemców oraz 31 osób nie będących Polakami dojeżdża z Polski do Brandenburgii do pracy.
Pracownicy transgraniczni pracują w większości przypadków w dużych zakładach pracy i na
cały etat, choć daje się odnotować w tym zakresie tendencję spadkową. Wśród tej grupy
kobiety i osoby starsze stanowią znaczącą mniejszość.
W oparciu o dostępne informacje można stwierdzić, iż pracownicy przygraniczni wykonują
głównie prace o charakterze pomocniczym. Zatrudnieni są przeważnie w zawodach z branży
transportowej i logistycznej oraz przy produkcji.
Szczególnie atrakcyjne są dla nich silnie rozwinięte gospodarczo regiony położone na
południe od Berlina. Regiony przygraniczne plasują się niewiele wyżej ponad przeciętną.
1
Baza danych
Z pomocą statystyk zatrudnienia sporządzanych przez Federalny Urząd Pracy (Bundesagentur
für Arbeit) możliwe jest dokonanie oceny rozwoju liczby zatrudnionych przyjeżdżających do
pracy z Polski do Brandenburgii. Dane dotyczące zatrudnienia obejmują okres do 30 czerwca
2013 roku 1. Odnoszą się one do zatrudnienia objętego obowiązkowym ubezpieczeniem
społecznym i zatrudnienia w niewielkim wymiarze.
1
Stan na dzień 31.12.2013.
1
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Mianem pracowników transgranicznych lub pracowników przygranicznych określane są w
niniejszym opracowaniu osoby, które mieszkają po stronie polskiej, a pracują w
Brandenburgii. Po drodze do pracy i z pracy przekraczają one regularnie granicę. Zbierane
dane statystyczne nie rozróżniają pracowników pod względem częstotliwości przekraczania
przez nich granicy (np. podróże codzienne lub raz w tygodniu).
2
Rozwój ogólnej liczby zatrudnionych, posiadających obywatelstwo
polskie od momentu wprowadzenia swobody przepływu pracowników w
maju 2011 roku
Na terenie całych Niemiec po wprowadzeniu pełnej swobody przepływu pracowników
odnotowuje się wzrost liczby zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo. Rysunek
nr 1 obrazuje rozwój liczby polskich pracowników (objętych obowiązkowym ubezpieczeniem
społecznym i zatrudnionych w niewielkim wymiarze) w okresie od 2008 do 2013 roku. W
ciągu roku daje się zauważyć znaczące, sezonowe wahania, które wiążą się z zatrudnieniem
w takich branżach, jak rolnictwo. W okresie od 2008 do 2010 roku, kiedy to dostęp Polaków
do rynku pracy był silnie reglamentowany, poziom ich zatrudnienia był relatywnie stały. Od
czerwca 2010 roku do czerwca 2011 roku liczba zatrudnionych wzrosła o 22,0% do 187.464
osób. Było to związane z wprowadzeniem nieograniczonej swobody przepływu
pracowników. Do czerwca 2013 roku powyższa liczba wzrosła jeszcze bardziej do 291.080
osób. W stosunku do 2011 roku jest to wzrost o 103.616 zatrudnionych lub 55,3%.
Rys. 1:
Osoby posiadające polskie obywatelstwo, zatrudnione w Niemczech w
okresie od stycznia 2008 do czerwca 2013
350.000
Kwiecień 2011 = ostatni miesiąc przed wprowadzeniem
Nieograniczonej swobody przepływu pracowników
300.000
250.000
200.000
Ogólna liczba zatrudnionych
150.000
+ 49.032
100.000
50.000
Poniżej: liczba zatrudnionych
objętych obowiązkowym ubezp. społ.
-
Bezwzględna zmiana w stosunku do poprzedniego roku:
zatrudnieni ogółem
- 50.000
2008
2009
2010
2011
2012
Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit
2
2013
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
W Brandenburgii liczba zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo pozostawała w
okresie poprzedzającym wprowadzenie swobody przepływu pracowników na relatywnie
stałym poziomie. Wyraźnie daje się zaobserwować sezonowy charakter tego zatrudnienia.
Jest ono dwukrotnie większe niż na terytorium całych Niemiec. W okresie od czerwca 2010
do czerwca 2011 zatrudnienie wzrosło o 43,9% i osiągnęło liczbę 5.309 osób (Rys. 2). Jego
wzrost był więc znacznie silniejszy niż na terenie całych Niemiec. Do czerwca 2012 roku
liczba zatrudnionych wzrosła o dalsze 122,1% i osiągnęła poziom 11.792 osób. Z tego 67,5%
stanowili zatrudnieni objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (7.955 osób), a
32,5% zatrudnieni w niewielkim wymiarze (3.837 osób).
W sumie na przestrzeni ostatnich pięciu lat znaczenie zatrudnionych w Brandenburgii
posiadających polskie obywatelstwo (objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym i
zatrudnionych w niewielkim wymiarze) w odniesieniu do całości zatrudnionych Polaków w
Niemczech wzrosło. Ich udział w czerwcu 2008 roku wyniósł jedynie 2,4%, a w 2013 roku
4,1%. Również udział zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo w ogóle
zatrudnionych w Brandenburgii wzrósł z początkowo bardzo niskiego poziomu. W styczniu
2013 1,1% zatrudnionych w Brandenburgii posiadało polskie obywatelstwo. Na początku
2008 roku ich udział stanowił jedynie 0,3%. Bazując na danych dotyczących zatrudnienia z
połowy roku, w których uwidacznia się zatrudnienie sezonowe, można stwierdzić wzrost
udziału polskich zatrudnionych w Brandenburgii w latach 2008-2013 z poziomu 0,4% do
1,5%.
Rys. 2:
Osoby posiadające polskie obywatelstwo, zatrudnione w Brandenburgii w
okresie od stycznia 2008 do czerwca 2013 roku
14.000
Kwiecień 2011 = ostatni miesiąc przed wprowadzeniem
nieograniczonej swobody przepływu pracowników
12.000
10.000
8.000
6.000
Liczba zatrudnionych ogółem
+ 3.679
4.000
2.000
poniżej: liczba pracowników objętych obowiązkowym ubezp. społ.
- 150
Bezwzględna zmiana w stosunku do poprzedniego roku:
zatrudnieni ogółem
- 2.000
2008
2009
2010
2011
2012
Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit
3
2013
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Poniższa analiza odnosi się do pracowników transgranicznych, tzn. osób zatrudnionych
posiadających miejsce zamieszkania w Polsce, a miejsce pracy w Brandenburgii.
Prawie jedna trzecia zatrudnionych w Brandenburgii, posiadających polskie obywatelstwo to
pracownicy transgraniczni (3.849). Wśród grupy pracowników transgranicznych występują
także Niemcy zamieszkali w Polsce i pracujący w Brandenburgii (161) oraz 31 osób z
obywatelstwem innych krajów lub obywatelstwem nieustalonym. W sumie liczba
pracowników transgranicznych, dojeżdżających do pracy z Polski do Brandenburgii, wynosi
4.041 osób.
Rozwój liczby pracowników transgranicznych
Otwarcie brandenburskiego rynku pracy w roku 2011 przyczyniło się do zwiększenia liczby
pracowników transgranicznych z Polski. Od czerwca 2010 do czerwca 2011 roku bezwzględna
liczba wszystkich pracowników transgranicznych z Polski, zatrudnionych w brandenburskich
powiatach, powiększyła się prawie dwukrotnie (+454 osób do 1.003 osób lub o 82,7%) (Rys.
3). Do czerwca 2013 liczba ta dalej rosła do 4.041 osób (+302,9%).
W 2013 roku 95,2% wszystkich zatrudnionych pracowników transgranicznych posiadało
obywatelstwo polskie, a 4% niemieckie. Udział polskich pracowników transgranicznych
znacząco wzrósł od 2010 roku (z 86,7 do 95,2%). Odsetek pracowników transgranicznych,
posiadających niemieckie obywatelstwo, zmniejszył się z 13,1 do 4%.
4
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Rys. 3:
Rozwój liczby pracowników transgranicznych z Polski, pracujących w
Brandenburgii w latach 2010-2013
Pracownicy transgraniczni
-
-
wartości bezwzględne
4.000
3.500
3.000
Zatrudnieni objęci obowiązkowym
ubezpieczeniem społ.
2.500
2.000
1.500
Zatrudnieni
w niewielkim
wymiarze
1.000
500
30. 06. 2013
31. 03. 2013
31. 12. 2012
30. 09. 2012
30. 06. 2012
31. 03. 2012
31. 12. 2011
30. 09. 2011
30. 06. 2011
31. 03. 2011
31. 12. 2010
30. 09. 2010
30. 06. 2010
31. 03. 2010
-
Pracownicy transgraniczni - zmiana w % w stosunku do poprzedniego kwartału
120
Zatrudnieni objęci
obowiązkowym ubezpieczeniem
społ.
100
80
60
40
20
0
Zatrudnieni
w niewielkim wymiarze
-20
30. 06. 2013
31. 03. 2013
31. 12. 2012
30. 09. 2012
30. 06. 2012
31. 03. 2012
31. 12. 2011
30. 09. 2011
30. 06. 2011
31. 03. 2011
31. 12. 2010
30. 09. 2010
30. 06. 2010
31. 03. 2010
-40
Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit
Wśród pracowników transgranicznych w czerwcu 2013 roku prawie 90% stanowili
pracownicy objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym, a ponad 10% osoby o
niskich zarobkach (z tego większość to pracownicy zatrudnieni wyłącznie w niewielkim
wymiarze). W porównaniu z czerwcem 2010 roku wzrosło przede wszystkim zatrudnienie
objęte obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym: o 3.188 osób (wartość bezwzględna) lub
753,7% do 3.611 osób. Zatrudnienie w niewielkim wymiarze uległo zwiększeniu o 304 osoby
(wartość bezwzględna) lub 241,3% do 430 osób.
5
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Poniższa analiza odnosi się do pracowników transgranicznych objętych obowiązkowym
ubezpieczeniem społecznym (SvB).
Pracownicy transgraniczni według wymiaru pracy (pełny etat/część etatu) i
wielkości zakładu pracy
Podczas gdy w 2010 roku ponad 88% pracowników transgranicznych objętych
obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym pracowała w pełnym wymiarze czasu pracy, to
do 2013 roku ich odsetek spadł do 75%. Tym samym udział pracowników pracujących na
część etatu wzrósł z 11,6% do prawie jednej czwartej (24,8%). Wzrost ten jest częściowo
przeceniany ze względu na przeprowadzoną zmianę procedury dokonywania zgłoszeń 2. W
przypadku pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy udział mężczyzn
wyniósł w czerwcu 2013 roku 67,7% (kobiet 32,3%). W niepełnym wymiarze czasu pracy
pracuje nieco więcej mężczyzn (54,7%) niż kobiet (45,3%). Jest to związane z faktem, iż
wśród pracowników transgranicznych znacząco przeważają mężczyźni.
W czerwcu 2010 roku prawie 50% pracowników transgranicznych pracowało w zakładach
pracy zatrudniających poniżej 50 pracowników. Do czerwca 2013 roku ich udział spadł o
prawie połowę (26,8 %). Dało się natomiast zaobserwować silny wzrost zatrudnienia w
zakładach pracy zatrudniających od 100 do 499 pracowników (z 26,7% do 48,9%). Udział
dużych zakładów z ponad 500 pracownikami wzrósł z 3,3% do 17,4%.
Pracownicy transgraniczni według płci i wieku
Udział kobiet wśród pracowników transgranicznych wzrósł znacząco na przestrzeni ostatnich
lat. W okresie pomiędzy czerwcem 2010, a czerwcem 2013 roku liczba kobiet w obrębie tej
grupy wzrosła w sposób ponadproporcjonalny. Ich udział wzrósł od czerwca 2010 o 12,6% do
poziomu 35,5% (czerwiec 2013).
Niezależnie od płci daje się zauważyć spadek liczby starszych pracowników transgranicznych,
tzn. pracowników w wieku powyżej 50 lat. Udział osób starszych zmalał od 2010 roku o
połowę do 11,4%, a pracowników w wieku 55 lat i więcej o prawie 10% do poziomu 3,5%.
Odsetek młodszych pracowników wśród pracowników transgranicznych uległ natomiast
zwiększeniu. W 2013 roku 18,3% pracowników transgranicznych miało mniej niż 25 lat
(+10,7% w stosunku do czerwca 2010 roku).
Pracownicy transgraniczni według poziomu kwalifikacji i wymagań
2
Ze względu na zmianę procedury dokonywania zgłoszeń do ubezpieczenia społecznego nie jest możliwe
pozyskanie danych dotyczących czasu pracy dla konkretnych dat po 30.06.2011 i przed 31.12.2012. Przy
porównywaniu danych z okresu po 31.12.2012 z danymi wcześniejszymi należy zwrócić uwagę, iż
pracodawcy w wyniku zmiany procedury dokonywania zgłoszeń często przeprowadzali korekty czasu pracy
zatrudnianych pracowników. Okoliczność ta przyczyniła się do znacznego wzrostu udziału pracowników
zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy – o cztery punkty procentowe w ujęciu całego kraju.
6
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
Zatrudnienie w Brandenburgii, a zamieszkiwanie w Polsce wydaje się być szczególnie
atrakcyjne dla pracowników o niższych kwalifikacjach. Godnym uwagi aspektem, dającym się
zaobserwować na podstawie analizy struktury kwalifikacji pracowników transgranicznych,
jest wysoki odsetek osób niskowykwalifikowanych w ogóle pracowników transgranicznych.
Rynek pracy w Brandenburgii oferuje osobom o niższych kwalifikacjach możliwości
zatrudnienia, które nie występują w wystarczającej ilości po stronie polskiej. Oprócz
(częściowo) lepszych możliwości zarobkowych w Niemczech, dodatkowym bodźcem do
poszukiwania pracy poza granicami kraju i ponoszenia kosztów mobilności jest brak w kraju
ojczystym zabezpieczenia socjalnego na wypadek bezrobocia lub jego ograniczony zakres.
Na potrzeby poniższej analizy wyróżniono trzy grupy kwalifikacji: „bez wykształcenia
zawodowego” (osoby o niskich kwalifikacjach), „z wykształceniem zawodowym” (osoby
wykwalifikowane), „absolwenci wyższej szkoły zawodowej lub szkoły wyższej” (osoby o
wysokich kwalifikacjach) oraz „wykształcenie nieznane, brak danych“. Analiza danych
umożliwia jedynie wskazanie ogólnych tendencji, gdyż dla około 70% pracowników
transgranicznych w zgłoszeniach brakuje stosownych informacji.
W czerwcu 2013 roku przeciętnie prawie 18% wszystkich pracowników transgranicznych
posiadało wykształcenie zawodowe, 3,4% było absolwentami szkół wyższych lub wyższych
szkół zawodowych. Prawie 8% nie mogło wykazać się wykształceniem zawodowym.
Pozostała, brakująca do 100% część to pracownicy transgraniczni, których wykształcenie jest
nieznane (71%).
W przeciwieństwie do struktury kwalifikacji informacje statystyczne dotyczące poziomu
wymagań w zakresie wykonywanej pracy są miarodajne. Struktura kwalifikacji koresponduje
z reguły z poziomem wymagań wykonywanej pracy. Według pozyskanych danych dwie
trzecie pracowników transgranicznych wykonuje prace pomocnicze, jedna czwarta jest
zatrudniona jako kadra fachowa, a ok. 5% to specjaliści lub eksperci.
Należy jednakże zaznaczyć, że zebrane dane nie pozwalają w sposób wiarygodny stwierdzić,
czy pracownicy transgraniczni rzeczywiście wykonują w Niemczech pracę odpowiadającą ich
formalnym kwalifikacjom.
Pracownicy transgraniczni według grup zawodowych i działów gospodarki
Oprócz struktury kwalifikacji badano również wykonywane w 2013 roku przez pracowników
transgranicznych zawody. Szczególnie w przypadku prac o charakterze pomocniczym i niskim
profilu wymagań udział pracowników transgranicznych był bardzo wysoki. Najczęściej
wykonywane zawody odzwierciedlają tendencję odnośnie tego poziomu wymagań.
Największą popularnością cieszą się wśród pracowników transgranicznych zawody skupione
w obszarze „transportu, logistyki, ochrony i bezpieczeństwa”. To właśnie je wykonuje dwie
trzecie pracowników transgranicznych, przy czym dominują zawody z branży transportowej i
logistyki. Kolejną grupą w rankingu są zawody przy „wydobyciu surowców, produkcji i
7
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
wytwarzaniu wyrobów” (15,1%). Zawody z branży produkcyjnej i przetwórstwa spożywczego
stanowią ponad 30% w obrębie tej grupy. Po nich z dużym odstępem plasują się zawody z
branży rolniczej (6,8%) i budowlanej (5,5%). Warto również wspomnieć o mniej popularnych
zawodach: zawodach z branży ochrony zdrowia (1,4%) oraz turystyki, hotelarstwa i
gastronomii (2,0%).
Struktura zawodowa odzwierciedla się również w strukturze branżowej. Polscy pracownicy
transgraniczni byli głównie zatrudnieni w obszarze „pozostałych usług gospodarczych“ 3 oraz
w obszarze „transportu i magazynowania”. W obrębie „pozostałych usług gospodarczych“
znacząca część zatrudnionych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym
pracowała w obszarze „leasingu pracowniczego” (prawie 50% wszystkich zatrudnionych
pracowników transgranicznych) 4. Kolejne branże ze znaczną stratą do lidera pod względem
liczby zatrudnionych to „przetwórstwo”, „rolnictwo i rybołówstwo” oraz „budownictwo”.
Handel, gastronomia oraz ochrona zdrowia mają dla pracowników transgranicznych
relatywnie niskie znaczenie. W 2010 roku zatrudnieni pracowali głównie w sektorze
rolniczym i w budownictwie. Do 2013 roku relacje zatrudnienia przesunęły się w kierunku
pozostałych usług gospodarczych i transportu/logistyki.
Struktura branżowa osób zatrudnionych w niewielkim wymiarze różni się od struktury
zatrudnionych podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Wykonują oni
przede wszystkim prace w obszarze transportu/logistyki, rolnictwa i gastronomii. Ta
struktura nie uległa na przestrzeni ostatnich lat znaczącym zmianom.
Koncentracja pracowników transgranicznych w powiatach przygranicznych
oraz powiatach rozwiniętych gospodarczo na południowym zachodzie
Brandenburgii
Zróżnicowana analiza regionów (na szczeblu powiatowym), w których zatrudnieni są
pracownicy transgraniczni, pozwala na zaobserwowanie ciekawego układu regionalnego. W
2013 roku położone na południowym zachodzie od Berlina powiaty Teltow Fläming (25,9%),
Potsdam Stadt (17,9%) oraz Potsdam-Mittelmark (8,9%) stanowiły główne regiony pracy
pracowników transgranicznych (w sumie prawie 53%). Ponadto, zgodnie z oczekiwaniami,
wśród polskich pracowników transgranicznych popularnością cieszyły się powiaty położone
przy granicy (Uckermark, Frankfurt/Oder, Oder-Spree, Märkisch-Oderland). W tych siedmiu
powiatach zatrudnienie znalazło 86% wszystkich polskich pracowników przygranicznych. Na
3
Dziedzina gospodarki „N. Świadczenie pozostałych usług gospodarczych“ składa się z następujących działów
gospodarczych: „77 Wynajem rzeczy ruchomych“, „78 Pośrednictwo pracy i leasing pracowniczy“, „79 Biura
podróży, operatorzy turystyczni i świadczenie pozostałych usług rezerwacyjnych“, „80 Usługi ochroniarskie i
detektywistyczne“, „81 Konserwacja budynków; architektura ogrodów i krajobrazu“ oraz „82 Świadczenie usług
gospodarczych na rzecz przedsiębiorstw i osób prywatnych“ (Źródło: Federalny Urząd Statystyczny: Gliederung
der Klassifikation der Wirtschaftszweige, wydanie 2008).
4
Dla zatrudnionych w branży „Leasing pracowniczy” nie ma możliwości wyodrębnienia ich właściwego profilu
pracy, gdyż w statystyce zatrudnienia ujęta jest jedynie agencja pośrednictwa pracy, a nie rzeczywisty obszar
pracy zatrudnionych przez nią pracowników tymczasowych.
8
IAB Berlin-Brandenburg
Datum: 11.02.2014
tej podstawie można stwierdzić, iż dla pracowników transgranicznych zarówno atrakcyjne są
powiaty silnie rozwinięte gospodarczo, jak i te położone bezpośrednio przy granicy (Rys. 4).
Powiat Teltow-Fläming posiada na swoim terenie wiele rozwiniętych branż. W gminie
Ludwigsfelde rozwija się przede wszystkim przemysł samochodowy. Znajduje się tam fabryka
Daimler Benz. Również Thyssen AG, jako poddostawca, posiada tam swoją lokalizację. Firma
MTU reprezentuje tamtejszą branżę lotniczą. W gminie Großbeeren znajduje się duże
centrum
logistyczne.
W
tamtejszym
centrum
transportu
towarowego
(Güterverkehrszentrum-GVZ) swoje siedziby ma obecnie 70 przedsiębiorstw zatrudniających
około 6.000 pracowników 5.
W branży logistycznej szansę na znalezienie pracy mają także osoby bez wykształcenia. W
branży samochodowej i lotniczej poszukiwani są głównie fachowcy. Branża logistyczna
wydaje się dlatego być atrakcyjnym pracodawcą dla pracowników transgranicznych z Polski.
Rys. 4:
Brandenburskie powiaty docelowe, w których zatrudnienie znaleźli
pracownicy transgraniczni z Polski 2013
Uckermark
Prignitz
Ostprignitz-Ruppin
Barnim
Oberhavel
Havelland
Märkisch-Oderland
Potsdam
Frankfurt (Oder)
Brandenburg an der Havel
Brandenburg
Oder-Spree
Potsdam-Mittelmark
Teltow-Fläming
Dahme-Spreewald
Cottbus
Spree-Neiße
Polscy pracownicy transgraniczni w Brandenburgii
na dzień 30.06.2013
Elbe-Elster
≤
80
≤
330
≤
575
≤ 1.000
Oberspreewald-Lausitz
Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit
5
ZukunftsAgentur Brandenburg GmbH (2013): Sprawozdanie roczne 2012, s. 38.
9