„Forum Klubowe”, nr 5(19)
Transkrypt
„Forum Klubowe”, nr 5(19)
Lesław MICHNOWSKI KRYZYS GLOBALNY — ISTOTA, PRZYCZYNY, PRZEZWYCIĘŻANIE 1. WSTĘP kręgach badaczy światowej sceny politycznej i gospodarczej toczy się debata na temat aktualnej kondycji światowej społeczności i jej gospodarki. Formułowane są radykalnie odmienne poglądy. Jedne z nich wyrażają przekonanie o konieczności radykalnej zmiany form życia człowieka — w tym metod globalizacji — dla uniknięcia globalnej katastrofy, nadchodzącej w następstwie kryzysu systemu światowego1. Poglądy przeciwstawne negują występowanie kryzysu globalnego, i — jako argument na rzecz tezy o mającym jakoby miejsce kontynuowaniu rozwoju przez system światowy — przytaczają wielkie sukcesy gospodarcze zwłaszcza Chin Ludowych. Inne poglądy — uznając występowanie zagrożenia globalną katastrofą — postulują konserwatywną kontynuację dotychczasowych metod stymulowania rozwoju, których podstawę stanowi wzorowany na ewolucji naturalnej, selekcyjny mechanizm darwinizmu społecznego. W celu ułatwienia politykom oceny aktualnej sytuacji oraz wypracowania poprawnej strategii przezwyciężania kryzysu globalnego i opanowywania zdolności trwałego rozwoju (sustainable development) światowej społeczności, przedstawiam dotyczące tego problemu wyniki systemowych badań, przeprowadzonych z wykorzystaniem opracowanego przeze mnie ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia. W świetle tych badań kryzys globalny występuje realnie i jest spowodowany niedostosowaniem współczesnych form życia światowej społeczności W i gospodarki do jakościowo nowych uwarunkowań życia — do sytuacji zmian i ryzyka. Sytuacja ta powstała na skutek wielkiego i nadal postępującego rozwoju nauki i techniki. Przy czym dalszego tego rozwoju nie można już powstrzymać bez groźby globalnej katastrofy. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego zwiększenia dalekowzroczności i elastyczności oraz rezerwotwórczości światowej społeczności i gospodarki, jak również dokonania warunkującej to przemiany aksjologicznej: od egoizmu do egoaltruizmu. Umożliwi to — niezbędne dla doprowadzenia światowej społeczności do trwałego rozwoju — radykalne zwiększenia ekospołecznej użyteczności działalności gospodarczej. Trwały rozwój wymaga upowszechnienia — i to ekohumanistycznie motywowanej — intelektualnej aktywności twórczej. Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego — wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców oraz środowiska przyrodniczego — powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką2. Trwały rozwój wymaga także zbudowania mechanizmu łączenia indywidualnych korzyści z korzyściami równolegle odnoszonymi przez społeczno-przyrodnicze środowiska gospodarujące. A również — odpowiedniej przebudowy i rozbudowy światowego systemu edukacyjnego. Lecz zmiana dominującej aksjologii z egoistycznej na egoaltruistyczną jest nie możliwa bez odpowiedniej rozbudowy informacyjnej infrastruktury światowej społeczności. Jej celem powinno być | TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 stworzenie informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju3. Utworzenie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków ludzkich zamierzeń i działań oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia, umożliwi odejście od dotąd dominującego darwinizmu społecznego na rzecz ewolucji intelektualnej, opartej na ekohumanistycznie motywowanej powszechnej — sztuczną inteligencją wspomaganej — intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej) aktywności twórczej4. Umożliwi ono także stymulowanie aktywności twórczej poprzez dzielenie efektów społecznego procesu pracy — zwłaszcza poznawczej i innowacyjnej — według jej ekospołecznej użyteczności. Utworzenie takiego, jakościowo nowego — silnie informacyjnie wspomaganego — mechanizmu stymulowania i kształtowania rozwojowych zmian w światowej społeczności i przyrodniczym środowisku to — w świetle omawianej analizy — warunek niezbędny dostosowania nas do życia w sytuacji zmian i ryzyka. Bez zbudowania mechanizmów ewolucji intelektualnej uniknięcie globalnej katastrofy nie będzie możliwe. 2. NADAL ROZWÓJ CZY JEDNAK KRYZYS ŚWIATOWEJ SPOŁECZNOŚCI? Zafascynowani wielkim tempem wzrostu gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej, komunikatami o gospodarczych sukcesach Stanów Zjednoczonych, a także wciąż dodatnim tempem wzrostu gospodarczego m.in. Polski, liczni politycy a także naukowcy, nie dopuszczają do świadomości istnienia i zagrożeń narastającego kryzysu globalnego. Tymczasem kryzys globalny: społeczno-gospodarczy i przyrodniczy, ujawnia się i to coraz ostrzej. Przejawy tego kryzysu, to bardziej szybkie wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów naturalnych, aniżeli stwarzamy dostęp do ich alternatywnych źródeł, jak również bardziej szybkie degradowanie środowiska przyrodniczego, aniżeli wspomagamy przyrodę w odtwarzaniu jej postaci w sposób zgodny z potrzebami życia ludzi i przyrody. To także szybsze moralne degradowanie się (dezaktualizowanie, starzenie) istniejących form życia (techniki, ekonomiki, aksjologii, i in.) aniżeli przekształcamy je w zgodne z nowo powstającymi — wraz z rozwojem nauki i techniki — uwarunkowaniami życia ludzi i przyrody. Konsekwencją kryzysu m.in. są, narastające wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów naturalnych, oraz bezwzględna degradacja środowiska przyrodniczego. Towarzyszy temu tajna lub jawna walka o dostęp do deficytowych zasobów życia (naturalnych i przyrodniczych), oraz narastanie rozwarstwienia społecznego {digital divide, „ 20-80 ") i bezrobocia5. Kryzys ten powoduje narastanie rasowej i cywilizacyjnej nienawiści oraz obronnego terroryzmu, przyczynia się do utraty zaufania do demokratycznych form współżycia społecznego. Kryzys globalny zatem implikuje: • podział światowej i lokalnych społeczno ści na części silną i słabszą; • pozbawianie przez część silniejszą części słabszej zdolności obrony oraz dorobku i innych zasobów życia, a następnie fizyczne eliminowanie słabszych konkurentów do tych deficytowych zaso bów6, oraz • budowę globalnego „orwellowskiego" społeczeństwa informacyjnego7. W przezwyciężaniu tego kryzysu przydatne mogą być poniższe wnioski z systemowych badań istoty kryzysu globalnego oraz strukturalnych, w tym informacyjnych uwarunkowań trwałego rozwoju światowej społeczności. 3. ROZWÓJ, KRYZYS — W SYSTEMOWYM UJĘCIU W rozpoznawaniu aktualnej kondycji systemu światowego, dokonywaniu ocen poprawności globalnych prognoz ostrzegawczych oraz wypracowywaniu metod przezwyciężania prognozowanych zagrożeń stosuję metodę systemowej analizy dokonywaną z pomocą — postulowanego m.in. przez A.P. Sage'a — modelowania konceptualnego rzeczywistości8. Na przydatność modelowania konceptualnego w poznawaniu rzeczywistości oraz przyszłości przebiegu procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego zwracają w istocie uwagę m.in. J. M. Bocheński i J.W Forrester9. Zdaniem Forrestera zastosowanie precyzyjnego, jednoznacznego języka (nawet opisu matematycznego) w połączeniu ze ścisłymi regułami logicznego wnioskowania na podstawie adekwatnych do rzeczywistości aksjomatów (przesłanek) umożliwia TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I znajdowanie rozwiązań problemów poznawczo trudnych. Wnioski z takich prac poznawczych, wyprowadzone z pominięciem językowych nieporozumień oraz emocji (zazwyczaj związanych z potocznym i nieprecyzyjnym językiem, a także w przypadku dochodzenia do kontrowersyjnych wniosków) przełożone następnie na język zrozumiały przez polityków — łatwiej będą mogły być obronione i zaakceptowane. Poniżej przedstawiam fragmenty — zgodnego z postulatem Sage'a — ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia. Model ten budowany jest przez mnie metodą aksjomatyczną — zgodną z zaleceniami Bocheńskiego i Forrestera. Model System Życia odwzorowuje podstawowe właściwości i cechy strukturalne oraz strukturę procesualną10 dowolnej postaci systemów życia. W ujęciu tego modelu zarówno — hierarchicznie zbudowane — Uniwersum, jak i jego podsystemy, w tym tworzące je organizmy biologiczne, ekosystemy, systemy społeczno-gospodarcze (typu: człowiek — technika), systemy ekospołeczne, ich aktywne elementy to systemy życia. Również zewnętrzne lub wewnętrzne środowisko systemów życia jest syste mem życia. Tworzywem systemu życia jest energia (szeroko rozumiana — falowa lub substancjalna — E=mc2)11. Postać energii układu: system życia — środowisko, ulega nieustannym i nieodwracal nym zmianom. Jakość tej energii, jej przydatność dla podtrzymywania życia, jest określana przez jej poziom negentropii (ujemnej entropii)12. Ilość energii stanowiącej Universum jest nieskończenie wielka. System życia — w ujęciu tego modelu —jest silnie wzajemnie życiowo sprzężony ze środowiskiem. Podstawowym warunkiem jego życia jest bowiem życie i wysoka jakość oraz odpowiednia postać środowiska systemu życia, zasilającego go zasobami życia, czyli energią— o jakości i postaci odpowiedniej dla podtrzymywania życia systemu życia — (w skrócie: negentropią). Zarazem życie środowiska, jego jakość i trwałość, zależy od sposobu życia systemu życia. Życie systemu życia to jego zdolność do tworzenia informacji w układzie: system życia — środowisko lub przeciwstawiania się wzrostowi entropii w tym układzie. Tworzenie informacji przez system życia polega na dokonywaniu, zgodnych z potrzebami życia układu: system życia — środowisko, zmian w czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów tego układu. Przy czym tak tworzone nowe konfiguracje tych elementów odznaczają się coraz to mniejszym ich prawdopodobieństwem. Skutkiem tworzenia informacji jest wzrost negentropii energii powyższego układu. Tworzenie informacji jest uwarunkowane pracą poprawnie wykonywaną przez system życia. Skutkiem zwiększania poziomu informacji systemu życia jest jego rozwój. W wyniku rozwoju następuje: • wzrost trwałości systemu życia, jego dalekowzroczności i elastyczności oraz dostępności zasobów życia i zdolności obronnych; • wzrost jakości życia jego elementów; • zmniejszanie kosztów życia systemu. To zmniejszanie — wraz z rozwojem—kosztów życia systemu życia, gdy odnosi się do młodego systemu, dotyczy jego wewnętrznych kosztów życia. Natomiast w stosunku do systemów już dojrzałych, zmniejszanie to dotyczy zarówno kosztów wewnętrznych jak i zewnętrznych — środowiskowych. Im bardziej rozwinięty system życia tym mniejszym kosztem realizuje on cele swego życia lub z tej samej ilości zużywanych zasobów życia (negentropii) uzyskuje więcej efektów. System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy — zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej13. Pozyskiwaną ze środowiska energię — o pewnym poziomie jej negentropii — system życia przetwarza swą pracą w czynniki swego życia, zaś energię już mu zbędną — względnie zdegradowaną— emituje do środowiska. Ta „eksportowana" i już systemowi nie przydatna energia — gdy przez system życia zostanie odpowiednio ukształtowana — może odznaczać się nawet wysokim poziomem jej (dotyczącej środowiska) negentropii. Im wyższy poziom rozwoju systemu życia, tym wyższy poziom negentropii zawartej w energii emitowanej przez ten system do środowiska. Zatem energia już przez system „zużyta", czyli o wysokim — w stosunku do systemu życia określonym — poziomie entropii, może (gdy zostanie odpowiednio przez ten system ukształtowana lub wykorzystana) być nośnikiem przydatnej środowisku negentropii. (Jak na przykład gnojownica przetworzona w obornik i zastosowana jako naturalny nawóz). Mamy tu więc do czynienia ze zjawiskiem względności entropii określającej jakość energii. Powtórzmy: energia przez system życia zużyta w trakcie podtrzymywania jego życia — czyli TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 o wysokim poziomie entropii — jeśli zostanie odpowiednio przez system ukształtowana i do środowiska „wyeksportowana", to będzie się ona odznaczała zdolnością podtrzymywania życia środowiska, czyli wysokim poziomem jej negentropii. System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy. Oznacza to, iż nie jest to system jedynie reaktywny, typu bodziec — reakcja, lecz, iż jest to system „pierwotnie aktywny", to znaczy taki, który posiada nie tylko zdolność reagowania na oddziaływania zewnętrzne w sposób zgodny z potrzebami życia własnego i środowiska. System ten posiada ponadto — co szczególnie go charakteryzuje — zdolność „z własnej inicjatywy" tworzenia swą pracą informacji w układzie: system życia — środowisko, w wyniku posiadania zdolności kształtowania swych działań (i wraz z tym „ekspor towania" negentropii) zgodnie z potrzebami życia zarówno własnego, jak i środowiska. Ta „aktywność pierwotna" oznacza, iż system życia jako swój cel nadrzędny traktuje podtrzymywanie życia zarówno własnego, jak i — warunkującego jego życie — środowiska. Przy czym system życia w trakcie rozwoju zwiększa swą zdolność podtrzymywania życia układu: system życia — środowisko. System młody, jeszcze słabo roz winięty, tę „aktywność pierwotną" koncentruje na podtrzymywaniu życia własnego. System dojrzały, rozwinięty, z ukształtowaną już zdolnością nie tylko wewnętrznej, lecz także zewnętrznej homeostazy, troską o życie obejmuje już cały układ: system życia — środowisko. System życia jest systemem dynamicznym, w tym inercyjnym. Posiada on — umożliwiającą tę homeostatyczną aktywność — zdolność poznawania przyszłych zmian w uwarunkowaniach jego życia i wyprzedzającego je dostosowywania struktury swej i środowiska względem tych zmian. Bez tej zdolności nie byłby on w stanie żyć i w tym celu dostosowywać swych form życia względem zmian nieustannie zachodzących w uwarunkowaniach jego życia. (Zasięg dalekowzroczności i stopień elastyczności zależą od poziomu rozwoju systemu życia). Homeostatyczną zdolność reagowania przez system życia na bodźce środowiska powoduje, iż na oddziaływania mu „życzliwe", odpowiada on również „życzliwą" reakcją— podtrzymującą życie oddziaływującego nań innego systemu życia. W przypadku przeciwnym, system życia generuje oddziaływania obronne wobec zewnętrznych oddziaływań mu szkodliwych. Czym wyższy poziom rozwoju systemu życia, tym większa skuteczność takiej rozwojowo-obronnej reakcji, podtrzymującej życie układu: system życia — środowisko. Proces życia systemu życia jest silnie nieliniowy, w tym chaotyczny i katastroficzny. Proces ten przebiega w formie jego rozwoju albo kryzysu. Zarówno rozwój jak i kryzys odznaczają się ich fazami i etapami. Pomiędzy poziomem informacji systemu życia a poziomem jego entropii zachodzi następująca zależność: i = B(n,q)l/s gdzie: • i — poziom informacji (wg N. Wienera14, a zarazem konceptualna miara poziomu rozwoju i organizacji systemu) • s — poziom entropii systemu (a zarazem jego rozwojowych rezerw), • n — ilość elementów systemu, • q —jakość elementów systemu. B(n,q) — pewna funkcja zależna zarówno od ilości, jak i jakości elementów systemu życia. Zatem źle zorganizowany system życia (m.in. przedsiębiorstwo, naród, cywilizacja, światowa społeczność, globalny ekosystem — Ziemia) o dużej ilości, nadomiar niskiej jakości, mało zróżnicowanych elementów, będzie odznaczał się wysokim poziomem entropii. Lecz zarazem będzie on stwarzał możliwość osiągnięcia — z pomocą mądrego kierowania — wyższego poziomu rozwoju, niż system o mniejszej ilości elementów składowych. Z powyższej zależności — pomiędzy poziomami informacji i entropii systemu życia — wynika nieuchronność ilościowo-jakościowego wzrostu systemu życia, jako warunku jego rozwoju. Kolejną tego konsekwencją jest nieuchronność osiągania przez rozwijający się system życia granic jego wzrostu oraz konieczność umiejętności rozwojowego ich przekraczania. Wraz z energią — przez system z otoczenia pozyskiwaną i w nim pracą przetwarzaną — do systemu „dopływa" strumień negentropii (ujemnej entropii). Strumień ten składa się z dwu podstrumieni. Jeden z nich jest skutkiem „importu" negentropii ze środowiska. Następstwem tego „importu" jest wzrost poziomu entropii środowiska, jego co najmniej względna degradacja. Podstrumień drugi tej do systemu „dopływającej" negentropii jest TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I skutkiem poprawnie wykonywanej pracy na rzecz rozwojowej przebudowy struktury systemu życia. Równolegle do systemu tego „dopływa" również entropia15. „Dopływ" ten jest skutkiem negatywnych oddziaływań na system środowiska, jak również negatywnych następstw wykonywania przezeń pracy oraz upływu czasu. Ta „dopływająca" do systemu entropia jest dwu rodzajów. Rodzaj pierwszy stanowi entropia fizyczna, czyli entropia będąca efektem fizycznego degradowania się energii, stanowiącej system życia. (Entropia ta jest m.in. skutkiem wykonywanej przez system pracy.) Negatywne następstwa entropii fizycznej można wyeliminować poprzez pracę przywracającą zdegradowanej tak energii poprzednią poprawną jej postać. Entropia fizyczna jest więc skutkiem przekształcenia stanowiącej system energii w postać nie zgodną z potrzebami jego życia. Rodzaj drugi „dopływającej" do systemu entropii to entropia moralna. Jest ona skutkiem moralnej degradacji energii stanowiącej system. Entropia moralna jest zatem następstwem zmian jakie zaszły w środowisku systemu życia. W tym przypadku, mimo iż postać stanowiącej system energii nie uległa zmianie, to utraciła ona zdolność podtrzymywania życia układu: system życia — środowisko. (Jak tradycyjna maszyna do pisania po upowszechnieniu się komputerów osobistych). Zatem czym większe tempo zmian w środowisku, tym większe jest natężenie strumienia „dopływającej" do systemu życia entropii moralnej. Eliminowanie negatywnych następstw dla systemu powodowanych „dopływem" takiej moralnej entropii wymaga innowacyjnej (lecz także poznawczej) pracy, kształtującej — stanowiącą system, a moralnie zdegradowaną— energię w jej postać jakościowo nową, zgodną z nowym stanem środowiska. Gdy strumień „dopływającej" do systemu negentropii trwałe przewyższa natężeniem strumień „dopływającej" do systemu entropii, wówczas ma miejsce wzrost poziomu informacji systemu, a więc i jego rozwój. Gdy natężenie tych dwu —jakościowo odmiennych, „dopływających" — strumieni jest wyrównane, wówczas system znajduje się w stanie równowagi dynamicznej (steady state). W stanie równowagi dynamicznej system życia nie poprawia, ani nie pogarsza poziomu swej organizacji, konceptualnie wyznaczanego poziomem jego informacji. Trwała przewaga natężenia „dopływu" entropii względem „dopływu" do systemu negentropii powoduje, iż system jest w stanie kryzysu. Przewaga ta skutkuje zmniejszaniem poziomu informacji systemu, co jest równoznaczne ze wzrostem poziomu jego entropii i zagrożenia życia. Konsekwencją nie przezwyciężonego kryzysu, czyli nie powstrzymanego wzrostu entropii systemu życia, jest osiągnięcie przez ten system maksymalnego, dopuszczalnego dla niego, poziomu entropii i osiągnięcie granicy jego życia oraz — wraz z jej przekroczeniem — upadek systemu, jego śmierć. Okres życia systemu życia jest skończony, lecz nie zdeterminowany. Zależy on od poziomu informacji systemu życia, w tym od jego zdolności do zwiększania tego poziomu. Zwiększanie przez system życia jego poziomu informacji wymaga zwiększania ilości informacji realnej zawartej w strukturze układu: system życia — środowisko. To zaś może być skutkiem spontanicznie dokonywanych właściwych zmian w tej strukturze, bądź efektem racjonalnych działań systemu życia. Ta racjonalność uzależniona jest od zdolności pozyskiwania przez system życia informacji odwzorowującej układ: system życia — środowisko i jej wykorzystywania przy przekształcaniu struktury tego układu, w nowe jej formy, zawierające informację realną. Zatem, w przypadku działań racjonalnych, tworzenie informacji realnej — i wraz z tym zwiększanie poziomu informacji systemu życia — wymaga dostępu do informacji odwzorowującej, niezbędnej dla rozwojowego przekształcania energii stanowiącej układ: system życia — środowisko. Ta informacja składa się zarówno z informacji odwzorowującej przeszłość tego układu, w tym jego statykę i dynamikę, jak i z informacji odwzorowującej prawdopodobną przyszłość tego układu. Każdemu działaniu systemu życia towarzyszą dwa jakościowo odmienne i dotyczące zarówno systemu, jak i środowiska skutki: pozytywny i negatywny. Skutkowi pozytywnemu towarzyszy „dopływ" negentropii do systemu i środowiska. Negatywnemu skutkowi działania systemu życia towarzyszy „dopływ" entropii do systemu i środowiska. Rozwój systemu uwarunkowany jest przewagą natężenia strumienia „dopływającej" do systemu negentropii względem natężenia „dopływającego" do systemu strumienia entropii. Wówczas system jest wewnętrznie konstruktywny. Gdy oddziaływania systemu życia na TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 środowisko odznaczają się także przewagą pozytywnych nad negatywnymi skutkami jego życia — wówczas system ten jest również zewnętrznie konstruktywny. Nadwyżka —- w wyniku jego wewnętrznej konstruktywności — dopływającej do systemu negentropii nad również dopływającą doń entropią, stanowi energię swobodną, bogatą negentropią ^— wewnętrzny zasób życia systemu16. Ta swobodna energia jest przez system wykorzystywana dla: • rozwojowej przebudowy struktury syste mu życia; • rozwojowego przekształcania struktury środowiska, • tworzenia wewnętrznych rezerw zasobów życia (negentropii) na „wszelki wypadek" W trakcie rozwoju ma miejsce: • powielanie istniejących, a sprawnych ele mentów systemu; • dostosowywanie elementów systemu do ich lokalnych uwarunkowań życia, a zarazem zwiększanie ich jakości; • różnicowanie tych elementów, oraz • synergiczne ich łączenie w elementy wy ższego poziomu integracji, • łączenie systemu z innymi systemami o ich zasobach umożliwianych synergię integracji, a także • dokonywanie rozwojowej przebudo wy formy jego makrostruktury wobec pojawiania się konieczności rozwojowego przekroczenia granic jego wzrostu. R oz w ó j systemu życia ulega radykalnemu usprawnieniu, jeśli jest on w stanie bardziej sprawnie pozyskiwać i przetwarzać informację odwzorowującą układ: system życia — środowisko oraz ją wykorzystywać w rozwojowej przebudowie układu: system życia — otoczenie. Struktura systemu składa się z mikrostruktury i makrostruktury. Mikrostrukturę stanowi struktura elementów stanowiących system życia. Zaś makrostruktura systemu życia to zbiór relacji — stosunków, wiążących te elementy w systemową całość. Istotną częścią struktury systemu życia jest jego wielopoziomowy homeostat — sterowniczy podsystem warunkujący sprawny przebieg homeostazy17. Na sprawność funkcjonowania tego homeostatu znaczący wpływ ma poprawna — zgodna z aktualnymi uwarunkowaniami życia — forma makrostruktury systemu życia, w tym jego informacyjnej infrastruktury. W trakcie rozwoju systemu życia zmianom ulega zarówno jego mikrostruktura, jak i makrostruktura. Rozwojowe zmiany w mikrostrukturze zachodzą praktycznie w sposób nieustanny. Zaś rozwojowe zmiany makrostruktury dokonują się sporadycznie, i są poprzedzane zmianami w mikrostrukturze i środowisku systemu życia. Rozwojowe zmiany w makrostrukturze powodują zwłaszcza wzrost sprawności informacyjnej systemu życia. Fazy procesu życia systemu życia, w tym jego rozwoju i kryzysu ukazuje rys. 1. W trakcie pierwszej fazy rozwoju kształtowana jest nowa — zgodna z danym etapem rozwoju—forma makrostruktury systemu życia. Gdy zostanie ona poprawnie ukształtowana stymuluje w trakcie drugiej takiej fazy przyspieszony jej oddziaływaniami rozwój mikrostruktury s ys te mu życia. Rozwój mikrostruktury systemu życia ma podwójny charakter: ilościowo-jakościowy. W trakcie trzeciej fazy d o ty c h c z a sowa makro- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 struktura ulega stopniowo moralnej degradacji. Powoduje to wstrzymywanie rozwoju systemu. A system zbliża się do granicy wzrostu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury. Gdy na koniec trzeciej fazy rozwoju system życia nie dokonana przebudowy swej makrostruktury w formę zgodną z wymogami kolejnego etapu jego rozwoju, w tym z — określającym uwarunkowania jego życia — aktualnym i nadchodzącym stanem środowiska, wówczas system życia patologicznie przekracza granice swego wzrostu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury i wraz z tym wchodzi w stan kryzysu. W stanie kryzysu system życia nie jest w stanie pozyskiwać w odpowiedniej ilości zasobów życia ze środowiska lub pozyskując je łączyć to pozyskiwanie z podnoszącym jakość środowiska zewnętrznie konstruktywnym jego oddziaływaniem. W stanie kryzysu system jest wewnętrznie lub zewnętrznie destruktywny. W stanie tym występuje zatem tendencja przewagi „dopływającej" do systemu entropii nad negentropią. W trakcie kryzysu mogą występować okresy chwilowej poprawy jakości systemu, lecz w dłuższym okresie cechą dominującą jest wzrost poziomu entropii systemu życia, co prowadzi go ku granicy życia. Konsekwencją kryzysu jest więc życie systemu kosztem bezwzględnej degradacji środowiska lub pomniejszania wewnętrznych rezerw jego zasobów życia, łącznie z fizycznym eliminowaniem słabszej części systemu. Kryzys jest zwłaszcza skutkiem niedostosowania homeostatu systemu życia do życia przy aktualnych jego uwarunkowaniach, które uległy zmianom od czasu ukształtowania — wciąż jeszcze, aczkolwiek już patologicznie, organizującej system —jego makrostruktury. Niedowład homeostatu powoduje utratę zdolności pozyskiwania przez system ze środowiska zasobów jego życia, i ich przetwarzania w postać informacji realnej, oraz utratę zdolności podtrzymywania życia środowiska poprawnymi nań oddziaływaniami systemu. Również w stanie kryzysu można wyróżnić trzy jego fazy (rys. 1). Faza pierwsza to faza stabilnego regresu. System życia początkowo bardzo powoli, a następnie coraz szybciej ulega dezorganizacji, a wraz z tym zwiększa poziom entropii. Stabilność tej fazy kryzysu system uzyskuje w wyniku istnienia takich silnych jego części — podsystemów, które krótkowzrocznie i egoistycznie zainteresowane są podtrzymywaniem nadal organizującej system życia jego dotychczasowej, już moralnie zdegradowanej makrostruktury. Skutki narastającej degradacji systemu ponoszone są w tej pierwszej fazie kryzysu jedynie przez słabszą część systemu życia. Część silniejsza — na skutek postępującej tu degeneracji homeostatu — nawet korzysta na takim patologicznym stanie. Faza druga kryzysu to faza ujawniania się i aktywizacji sił obrony życia pogrążającego się w kryzysie systemu życia. W tej fazie kryzysu negatywne konsekwencje zaczynają dotykać także silniejszą część systemu życia, dotąd korzystającą na kryzysowej patologii. W wyniku organizowania się sił obronnych podejmowane są tu próby odrzucenia tej starej, już silnie kryzysogennej, formy makrostruktury systemu. Towarzyszy temu stwarzanie dostępu do wewnętrznych rezerw zasobów życia systemu — m.in. blokowanych przez wyżej wymienione siły konserwatywne. Wraz ze zwiększeniem dostępności tych zasobów chwilowo wzrasta poziom jakości systemu. Towarzyszy temu jednak wyczerpywanie źródeł tych zasobów, nadomiar bez stwarzania dostępu do ich źródeł alternatywnych. Brak koncepcji poprawnej przebudowy systemu oraz współdziałania w poszukiwaniu i budowie nowej rozwojowej formy jego makrostruktury powoduje, iż po okresie takiej chwilowej poprawy jakości systemu w stanie kryzysu, następuje kolejne kryzysowe obniżenie jego jakości. Trwa to tak długo, aż system —już ewidentnie zagrożony upadkiem — podejmie solidarne współdziałanie i dokonana rozwojowej przebudowy swej makrostruktury, albo upadnie w wyniku wyczerpania wewnętrznych rezerw zasobów życia i nie stworzenia możliwości dostępu do zasobów zewnętrznych — ze środowiska. Alternatywą dla takich — jakościowo odmiennych rozwiązań będzie wejście systemu — wraz z ukształtowaniem nowej, lecz patologicznej, formy makrostruktury — w trzecią fazę kryzysu. Faza trzecia kryzysu jest ponownie stabilna. Stabilność ta jest skutkiem ukształtowania nowej, lecz patologicznej formy makrostruktury systemu. Ta nowa makrostruktura umożliwia patologiczny dostęp do zewnętrznych lub wewnętrznych rezerw zasobów życia. W tym drugim przypadku — wraz z tą nową | TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 makrostrukturą — kształtowany jest mechanizm pozbawiania możliwości obrony ze strony słabszej części systemu, pozbawianej tych zasobów. W trzeciej fazie kryzysu następuje więc bezwzględne degradowanie środowiska lub zmniejszanie ilości własnych użytkowników deficytowych zasobów. System życia nie będąc nadal w stanie zapewniać sobie dostępu do zewnętrznych źródeł tych zasobów i przy równoczesnym wspomaganiu życia i rozwoju środowiska, patologicznie kontynuuje życie kosztem degradacji środowiska lub słabszej swej części. Takie degradowanie środowiska lub pomniejszanie „masy" systemu powoduje, iż system w tej fazie kryzysu pozornie się rozwija. Zwiększa on tu poziom informacji (i organizacji), lecz mimo tego nie jest on w stanie, na zakończenie tej fazy kryzysu, przewyższyć maksymalnym poziomem informacji, poziomu poprzednio już osiągniętego — sprzed kryzysu. Kryzys nieprzezwyciężony po przejściu przez trzecią jego fazę wchodzi w kolejny etap kryzysu. Każdy kryzys systemu życia stwarza zatem zagrożenie jego upadkiem i śmiercią stanowiących go podmiotów. Aby do tego nie dopuszczać trzeba posiadać zdolność trwałego rozwoju, albo umiejętność — gdy się już w kryzys weszło—poprawnego jego przezwyciężania. Przydatna w tym celu może być także systemowa wiedza dotycząca etapów rozwoju i kryzysu systemu życia, oraz logiki granic jego wzrostu. Ze względu na ograniczenia objętości tego tekstu problemu tego tu nie omawiam18. Kryzys jest alternatywą rozwoju. Warunkiem rozwoju systemu życia jest trwała dostępność zasobów życia (negentropii) w środowisku. Oznacza to konieczność, aby środowisko nie tylko żyło, lecz ponadto aby podlegało rozwojowi. A więc rozwój środowiska jest podstawowym warunkiem rozwoju systemu życia. Rozwijające się środowisko nie tylko dysponuje omawianą już poprzednio nadwyżką negentropii, umożliwiającą podtrzymywanie rozwoju środowiska. Ta nadwyżka negentropii — a zarazem jego energia swobodna — będzie z korzyścią dla systemu życia wykorzystywana ponadto w sposób następujący. Jeśli system życia będzie „życzliwie" modyfikował emitowaną do środowiska energię — czyli w sposób zgodny z potrzebami życia i rozwoju środowiska — to w odpowiedzi i w ramach homeostazy zewnętrznej, środowisko będzie również „życzliwie" modyfikowało swe zewnętrzne — ku systemowi kierowane — oddziaływania: w sposób zgodny z potrzebami życia i rozwoju własnego i systemu życia. W świetle Systemu Życia środowisko nie jest więc „magazynem" lub „fabryką" zasobów, prostym „dostarczycielem" negentropii dla potrzeb systemu życia. Jest to „aktywny pierwotnie" partner życia, homeostatycznie wspomagający życie „życzliwych" mu systemów życia z jego otoczenia. Utrzymywanie środowiska w stanie rozwoju oznacza także stwarzanie mu możliwości gromadzenia przez nie rezerw zasobów życia, czyli podtrzymywanie życia zarówno środowiska, jak i systemu życia, w razie wystąpienia nie przewidywanego zagrożenia dla życia środowiska. W świetle powyższego, życie systemu życia może być — wraz z patologicznym przekroczeniem jego granic wzrostu — zagrożone kryzysem w sposób dwojaki. Po pierwsze — w wyniku przekroczenia granic wzrostu systemu życia, jednak bez spowodowania powstrzymania rozwoju środowiska. Po drugie — gdy przekroczenie granic wzrostu systemu życia spowoduje już tylko wstrzymanie rozwoju środowiska, a tym bardziej — gdy tego konsekwencją będzie również kryzys środowiska. W pierwszym przypadku na skutek nadmiernego rozwojowego wzrostu systemu życia następuje: • nadmierny wzrost bezwładności syste mu życia; • nadmierne, w stosunku do tej bezwładno ści, zwiększenie tempa zmian środowiska, i wraz z tym, uwarunkowań życia systemu życia. Wielkość bezwładności jest określona okresem czasu jaki musi upłynąć od zajścia zmiany w uwarunkowaniach życia systemu życia, do momentu dostosowania form jego życia do tej zmiany. System życia nadmiernie bezwładny i funkcjonujący w podlegającym szybkim zmianom środowisku nie będzie zatem w stanie pozyskiwać ze środowiska zasobów życia, gdy ich postać tak szybko ulega zmianie, iż nie zdąży on opanowywać nowych, odpowiednich tu, metod ich pozyskiwania i przetwarzania w czynniki życia swego i środowiska. Zatem skutkiem tego nadmiernego wzrostu będzie radykalny wzrost natężenia procesu moralnej degradacji systemu. Szczególnie istotną granicą wzrostu będzie tu ta granica, gdy system życia na skutek ukształtowa- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I [~~| nia się, wraz z rozwojowym wzrostem, nadmiernej jego bezwładności, nie będzie już w stanie dostosowywać swych form życia do nowych jego uwarunkowań metodą „post factum". To znaczy, po zaobserwowaniu w praktyce zaszłej zmiany w stanie środowiska i na podstawie tak empirycznie pozyskanej wiedzy o tej zmianie — przeprowadzić swą właściwą restrukturyzację. Rozwojowe przekroczenie tej granicy wzrostu będzie wymagało opanowania przez system życia jakościowo nowych metod przeciwdziałania kryzysowemu zagrożeniu. Nie wystarczy tu tylko kolejne (jak przy przekraczaniu poprzednich tego typu granic wzrostu) zwiększenie jego dalekowzroczności i elastyczności, W tym przypadku warunkiem uniknięcia kryzysu będzie nie tylko kolejne zwiększenie umiejętności dalekosiężnego przewidywania zmian w uwarunkowaniach życia i elastyczności działania, lecz ponadto opanowanie umiejętności wyprzedzającego te zmiany podejmowania przebudowy swej struktury, tak aby ją można było poprawnie zakończyć wraz z pojawieniem się tych nowych uwarunkowań. W kategoriach cybernetyki rozwoju rozwojowe przekroczenie takiej szczególnej granicy wzrostu wymaga wbudowania w system życia jakościowo nowego układu sprzężeń zwrotnych (dodatkowego, poza już istniejącym, typu „feed back", czyli sprzężeniem zwrotnym nadążającym)—typu „feed forward", czyli sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego. A zatem, gdy system życia znacznie rozwojowo wzrośnie i ponadto wraz z tym spowoduje znaczny wzrost tempa zmian w środowisku, wówczas poprzez stworzenie mu możliwości zarówno dalekowzrocznego przewidywania zagrożeń jak i z odpowiednim wyprzedzeniem eliminowania ich przyczyn — tak aby to zagrożenie nie było w stanie ujawnić swej niszczycielskie dla systemu siły — uniknie on patologicznego przekroczenia takiej specyficznej „bezwładnościowej" granicy wzrostu. Radykalnie odmienny sposób przekroczenia granicy wzrostu będzie konieczny, gdy na skutek rozwojowego wzrostu system życia — który dotąd nie kierował się powyżej omówioną zasadą „życzliwej" w stosunku do środowiska modyfikacji swych zewnętrznych oddziaływań: względem środowiska — zacznie zagrażać rozwojowi środowiska. Stanie się to wówczas, gdy natężenie jego zewnętrznej destruktywności będzie zbliżało się do natężenia ku systemowi kierowanej zewnętrznej konstruktywności środowiska. Przekroczenie tej kolejnej granicy wzrostu systemu życia będzie wymagało stworzenia mechanizmu kompleksowego — i na zasadzie dobra wspólnego dokonywanego — wartościowania i selekcjonowania zamierzeń i skutków działań systemu. Umożliwi to dokonywanie selekcji rozwojowych zamierzeń i działań oraz naprawy ich negatywnych skutków z uwzględnieniem interesu zarówno systemu, jak i życiodajnego środowiska. Pozwoli to na przekroczenie omawianej tu granicy wzrostu w następstwie opanowania umiejętności „życzliwej" dla środowiska modyfikacji swych rozwojowych zewnętrznych oddziaływań, umożliwiającej kierowania przez system ku środowisku silnego strumienia negentropii. Należy tu zwrócić uwagę na pewne specyficzne uwarunkowania takiej zewnętrznej „życzliwości". Uwzględniając inercyjny charakter systemu życia takie działania modyfikujące, aby były skuteczne, winny być oparte na wiedzy o przyszłych potrzebach życia, nadomiar podlegającego szybkim zmianom, środowiska. I powinny one zatem być podejmowane z odpowiednim wyprzedzeniem. A więc, aby można było zapewnić pozytywne dla środowiska skutki takiej wyprzedzającej modyfikacji, potrzebne jest tu zarówno zapewnienie dostępu do wiedzy o przyszłości, jak i dokonanie przemiany aksjologicznej: od postawy egoistycznej do egoaltruistycznej. Bez tej informacyjnej dostępności i aksjologicznej przemiany następstwem nadmiernego rozwojowego wzrostu systemu życia będzie kryzys globalny, gdyż dotyczący zarówno systemu życia, jak i środowiska. Zauważmy przy tym, iż kryzysu tego nie można uniknąć wprowadzając „równowagowe" ograniczenia na dalszy wzrost systemu życia. Podtrzymywanie dalszego wzrostu systemu życia, jednak nadal opartego na egoistycznej aksjologii i nawet przy stanie względnej równowagi (steady state) środowiska — nie powstrzyma systemu życia od wejścia w stan kryzysu. Taki stan środowiskowej równowagi oznacza bowiem — w świetle Systemu Życia — wstrzymanie rozwoju środowiska. A wraz z tym, pozbawienie go możliwości zewnętrznej homeostazy oraz gromadzenia w środowisku rezerw zasobów życia „na wszelki wypadek". TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 Z omawianej analizy problemu kryzysu zarówno systemu życia, jak i układu: system życia — środowisko, wynika, iż dla przezwyciężenia takiego kryzysu trzeba poznać jego istotę, aktualną fazę i etap, a następnie — kierując się wiedzą o uwarunkowaniach trwałego rozwoju, w tym rozwojowego przekraczania granic wzrostu — eliminować jego przyczyny i objawy. Wynika stąd również wniosek o nieskuteczności, a nawet groźnych konsekwencjach, antykryzysowych działań polegających na zwiększaniu natężenia strumienia entropii „dopływającego" do systemu życia (np. poprzez wzrost bezrobocia, eliminacje słabszych, czy rewolucyjne lub wojenne rozstrzygnięcia). Zwłaszcza wówczas, gdy kryzys ma globalny charakter i nie znany jest maksymalny dopuszczalny — dla istnienia życia — poziom entropii układu: system życia — środowisko. W przypadku kryzysu globalnego dla jego przezwyciężenia trzeba radykalnie zwiększyć pozytywne dla środowiska oddziaływania nań systemu życia. To zaś wymaga zwiększenia przez system życia jego poprawnej — dla dobra wspólnego — aktywności twórczej niezbędnej dla zintensyfikowania procesu tworzenia informacji realnej w układzie: system życia środowisko. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga zatem radykalnego udoskonalenia umiejętności działań wyprzedzających (feedforward) oraz dokonania przemiany aksjologicznej od egoizmu do egoaltruizmu. Jest to niezbędne, aby na tej podstawie intensyfikować i „życzliwie" dla środowiska oraz wyprzedzająco modyfikować zewnętrzne oddziaływania systemu życia. Potrzebna jest w tym celu równie radykalna rozbudowa informacyjnej infrastruktury—w sposób umożliwiający rozróżnianie i wymierne wartościowanie tego co faktycznie, w takiej sytuacji zmian i ryzyka, jest „dobre", a co „złe" dla systemu życia i środowiska. 4. INFORMACYJNA INFRASTRUKTURA DLA UNIKNIĘCIA GLOBALNEJ KATASTROFY Uznajmy—przedstawiony powyżej we fragmentach —model konceptualny rzeczywistości o nazwie System Życia za systemowo-filozoficzną podstawę przezwyciężania kryzysu i kształtowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności. W świetle Systemu Życia, już tylko postępująca bezwzględna degradacja środowiska przyrodniczego świadczy o występowaniu globalnego kryzysu. Także mający obecnie miejsce wielki wzrost gospodarczy Chińskiej Republiki Ludowej ma patologiczny charakter. Nie jest on bowiem oparty na dalekowzrocznej wiedzy o kompleksowych korzyściach i kosztach gospodarowania. Nie towarzyszy mu rozwojowe pomniejszanie różnic społecznych występujących w chińskim społeczeństwie oraz co najmniej zmniejszanie tempa degradacji środowiska przyrodniczego i wyczerpywania światowych rezerw dostępnych zasobów naturalnych19. Kryzys globalny jest następstwem przekroczenia, przez światową społeczność, obu wyżej omówionych, granic jej wzrostu, będącego skutkiem: fałszywej, opartej na paradygmacie „śmierci cieplnej wszechświata" filozofii politycznej; • nadmiernej bezwładności światowej społeczności oraz jej funkcjonowania głównie na zasadzie „feedback"; powszechnie stosowanej w polityce i gospodarce nieadekwatnej, egoistycznej aksjologii; • niedorozwoju nauki i techniki, nie stworze nia warunków dla kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. W wyniku rozwoju nauki i techniki światowa społeczność znalazła się w jakościowo nowym ekospołecznym stanie — w sytuacji zmian i ryzyka. Zmiany w uwarunkowaniach życia zachodzą obecnie niezmiernie szybko, a brak wiedzy o kompleksowych — w tym rozległych w czasie i przestrzeni — skutkach prowadzonej polityki społeczno-gospodarczej stwarza wielkie ryzyko pojawiania się — zwłaszcza wraz ze spontanicznie dokonywanym rozwojem nauki i techniki — licznych zagrożeń dla życia ludzi i przyrody. W tej nowej sytuacji, podstawowym czynnikiem kryzysogennym stała się szybko postępująca, wysoce entropogenna, moralna degradacja form życia — do niedawna poprawnych, lecz —już niezgod nych z nowymi jego uwarunkowaniami. Moralnej degradacji szczególnie uległ wzorowany na mechanizmach ewolucji naturalnej sposób stymulowania aktywności gospodarczej w postaci darwinizmu społecznego. Jest to obecnie metoda nadmiernie kosztowna, silnie kryzysogenna. Moralnej degradacji uległa więc również metoda zapewniania silniejszym dostępu do źródeł deficytowych zasobów poprzez fizyczne eliminowanie słabszych konkurentów do tych zasobów. Metoda ta powo- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 duje bowiem pomniejszanie socjoróżnorodności światowej społeczności — podstawy rozwojowej synergii. Nie sprzyja ona aktywizacji międzynarodowego współdziałania niezbędnego dla stwarzania możliwości dostępu do alternatywnych zasobów, w miarę wyczerpywania ich źródeł dostępnych aktualnie. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego zwiększenia efektywności działalności społeczno-gospodarczej nakierowanej na dobro wspólne wszystkich ludzi (bogatych i biednych) i środowiska przyrodniczego. Konieczne jest opanowanie umiejętności uzupełnienia wewnętrznej, zewnętrzną konstruktywnością. Trwały rozwój wymaga, aby społeczno-przyrodniczemu środowisku „dawać" więcej, niż zeń się „bierze". W tym celu konieczne jest zastąpienie jako dotąd dominującej — w polityce rozwoju — metody „prób i błędów" i „sprawdzonych (w innych niż aktualne warunkach) wzorców" metodami ewolucji intelektualnej, ekohumanistycznie motywowanej i wartościowanej. Podstawowym narzędziem tej ewolucji — poza intensywnie pomnażaną wiedzą i powszechnie stosowanymi metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych —będzie umiejętność praktycznego wykorzystywania efektów „motyla" oraz synergii w sterowaniu przebiegiem procesu życia społeczno-gospodarczo przyrodniczego. Wymaga to stworzenia możliwości wstępnego, komputerowo-symulacyjnego badania kompleksowych konsekwencji zmian zamierzanych do wdrożenia w globalny ekosystem w następstwie realizowanej polityki (m.in. rozwoju nauki i techniki) i na tej podstawie optymalizowania podejmowanych w tym zakresie decyzji. A także nadzorowania przyszłych konsekwencji politycznych dokonań własnych i innych aktorów sceny politycznej, tak aby być w stanie z odpowiednim wyprzedzeniem interweniować w przebieg procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego, w przypadku gdy będzie on prowadził w kierunku groźnym dla życia i rozwoju zarówno własnej, jak i całej światowej, społeczności. Stworzenie możliwości zastępowania w życiu społeczno-gospodarczym metod ewolucji naturalnej na rzecz ewolucji intelektualnej wymaga odpowiednio kierowanego rozwoju nauki i techniki, zwłaszcza technik informacyjnych. Wymaga to także ukształtowania wysoce informacyjnie sprawnej infrastruktury światowej społeczności. A także odpowiedniej infrastruktury gospodarczej — umożliwiającej powszechne stosowanie nauko wych metod rozwoju20. Poza naukowo-technicznymi przesłankami tej nowej formy realizowania ewolucji w sferze działalności ludzkiej konieczne tu są odpowiednie przesłanki edukacyjne, etyczne oraz inne społeczne. Upowszechnianie i intensyfikowanie ekohumanistycznie motywowanej i wartościowanej intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej) aktywności twórczej — podstawy ewolucji intelektualnej, szczególnie wymaga stworzenia możliwości powszechnego dostępu do poprawnej edukacji oraz technik informacyjnych umożliwiających kompleksowe monitorowanie i dalekosiężne przewidywanie oraz wymierne wartościowanie skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Równie istotną przesłanką ewolucji intelektualnej winno być powiązanie bogacenia się z twórczym wkładem w dobro wspólne podmiotów życia społeczno-gospodarczego. Substytucja — obecnie nadmiernej ludzkiej biologicznej aktywności twórczej (rozrodczości) — wraz z intelektualną aktywnością twórczą przy czyni się radykalnie do wyeliminowania zagrożenia „eksplozją demograficzną". Zatem dla przezwyciężenia kryzysu niezbędne także są: • przebudowa ekonomiki na dalekowzrocz ną, zdolną do rezerwotwórczości, opartą na kom pleksowym rachunku korzyści i kosztów gospoda rowania oraz łączącą korzyści własne z korzyściami społeczno-przyrodniczego środowiska21; • stworzenie informacyjnych podstaw po lityki i ekonomiki trwałego rozwoju (sustainable development), oraz • pokierowanie rozwojem automatyzacji w sposób radykalnie zwiększający elastyczność metod działania22. Potrzebne jest szczególnie przekonanie„możnych tego świata", iż ekohumanistyczna przemiana cywilizacyjna jest nie tylko konieczna, lecz również możliwa i że nie naruszy ich istotnych życiowych interesów. Stworzenie — niezbędnych dla przezwyciężenia kryzysu globalnego — informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju, wymaga przeprowadzenia wielkiej międzynarodowej operacji naukowo-technicznej i społecznej. | TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 Istotnym celem tej wielkiej operacji powinno być zbudowanie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Budowa tego informacyjnego systemu powszechnego wspomagania polityki i działalności społeczno-gospodarczej powinna być realizowana etapowo: I — światowy system kompleksowego monito rowania23 i prognozowania ostrzegawczego; II — światowy system symulacji komputerowej szczegółowych skutków nowych technik, zmian organizacyjnych i środowiskowych oraz innych następstw polityki; III — światowy system wyznaczania komplek sowych (w tym dalekosiężnych, zarówno pozytyw nych, jak i negatywnych) skutków działań gospo darczych, obejmujący społeczne i przyrodnicze składniki rachunku ekonomicznego. Dla stworzenia takich informacyjnych podstaw trwałego rozwoju przydatne by było utworzenie, w pierwszej kolejności, ONZ-owskiego Ośrodka Informacji dla Strategii Trwałego Rozwoju (WSIS, Tunis 2005). Dalszym krokiem powinno być utworzenie w ONZ (najlepiej przy Radzie Bezpieczeństwa), działającego na zasadzie pomocniczości, Światowego Centrum Strategii Trwałego Rozwoju24. Zadaniem tego Centrum byłoby przyczynianie się do wyprzedzającego i odpowiednio szybkiego eliminowania społecznych i naukowo-technicznych przyczyn potencjalnych patologii, będących zwłaszcza skutkiem niezgodności aktualnych form życia z wymaganiami efektywnego i dla dobra wspólnego (wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego), oraz powszechnego stosowania osiągnięć wysoko rozwiniętej nauki i techniki. Podjęcie tego międzynarodowego programu przyczyni się m.in. do: • radykalnego zwiększania dalekowzroczności i elastyczności światowej społeczności i go spodarki; oraz odchodzenia od wąskiego egoizmu na rzecz łączenia korzyści własnych z dobrem środowiska społecznego i przyrodniczego; • „sklejenia" rys w transatlantyckiej wspól nocie (bez zrozumienia konieczności realizacji tej inicjatywy, zwłaszcza przez Stany Zjednoczone, oraz ścisłej realizacyjnej współpracy w układzie UE — USA, proponowanego systemu nie będzie można zbudować); • wyeliminowania stagnacyjnego zagrożenia Unii Europejskiej, na skutekjej raptownego integra cyjnego powiększenia (w tym „wtłoczenia" w nią polskiego bezrobocia) i spowodowania wraz z tym jej nadmiernej bezwładności25; • powstrzymania — przyspieszającego glo balną katastrofę — „clash of civilizations" Bez zbudowania informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju nie będzie można m.in.: • przezwyciężyć globalnego kryzysu i przy wrócić światowej społeczności zdolność rozwoju i nadać mu trwały charakter, • zapewnić niezbędny dostęp do zasobów naturalnych; • poprawnie odtwarzać i kształtować środo wisko przyrodnicze; • humanitarnie powstrzymać nadmierną rozrodczość, oraz • rozwiązać problem bezrobocia i wykluczania Bez stworzenia tych informacyjnych podstaw nie będzie można także: • wyeliminować społecznych przyczyn obronnego terroryzmu26; • powiązać bogacenia się z innowacyjnym lub poznawczym wkładem w dobro wspólne: wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego; • skrócić czasu przeprowadzenia—niezbęd nej dla przezwyciężenia kryzysu globalnego — ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej27; • umożliwić rządom słabszych państw prowa dzenie przez nie polityki obronnej i rozwojowej na rzecz reprezentowanych przez nie społeczeństw, a więc także wywiązywanie się z obietnic przedwyborczych. Problem informacyjny jest problemem węzłowym w działaniach na rzecz trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności. 5. ZAKOŃCZENIE Podjęcie błędnej strategii przezwyciężania kryzysu globalnego lub zlekceważenie ostrzeżeń o możliwości — w jego następstwie — globalnej katastrofy, może być wielce dla homo sapiens kosztowne. Nie wolno lekceważyć tych ostrzeżeń. Trzeba przeto testować także odmienne, od usilnie zalecanej koncepcji „zrównoważonego rozwoju", metody przezwyciężania tego kryzysu. TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 W świetle modelu konceptualnego System Życia lansowaną, koncepcją „steady state" — „zrównoważonego rozwoju" — nie można przy wrócić światowej społeczności zdolności rozwoju i nadać mu trwały charakter. Koncepcja ta — wraz z wstrzymaniem rozwoju środowiska przyrodnicze go — prowadzi do antyhumanitarnego i kryzysogennego zmniejszanie zaludnienia Ziemi. Koncepcja „steady state" jest w istocie alternatywną dla ONZ-owskiej koncepcji sustainable development — trwałego rozwoju całej światowej społeczności. W ujęciu Systemu Życia, życie części globalnego ekosystemu — Ziemi, jaką stanowi światowa społeczność, uzależnione jest od życia, wysokiej jakości i odpowiedniej postaci środowiska przyrodniczego. Środowisko to rozwijając się posiada zdolność homeostatycznego wspomagania życia i rozwoju człowieka. Zatem rozwój światowej społeczności może się trwale dokonywać jedynie po przywróceniu i podtrzymywaniu rozwoju środowiska przyrodniczego. Dotyczy to także uwarunkowań rozwoju silniejszej części światowej społeczności. Jej rozwój wymaga również równolegle dokonującego się rozwoju jej społeczno-przyrodniczego środowiska. Zaś konsekwencją — i warunkiem dalszego — rozwoju jest osiąganie granic wzrostu rozwijają cej się społeczności i ich rozwojowe przekraczanie. Warunkiem rozwojowego przekraczania tych gra nic jest odpowiednia — zwiększająca sprawność informacyjną, dalekowzroczność, elastyczność i rezerwotwórczość — przebudowa infrastruktury społeczności, oraz dostosowanie jej aksjologii do aktualnych i nadchodzących uwarunkowań życia. Kryzys globalny jest skutkiem patologicznego przekroczenia granic wzrostu światowej społeczności, nie dostosowania jej do życia w — spowodowanej wielkim rozwojem nauki i techniki — sytuacji zmian i ryzyka. W tym jakościowo nowym ekospołecznym stanie głównymi kryzysogennymi czynnikami są: • szybko postępująca moralna degradacja form życia —już niezgodnych z nowymi, szybko wraz z rozwojem nauki i techniki zachodzącymi, zmianami w uwarunkowaniach życia ludzi i przy rody, oraz • moralnie już zdegradowana, egoistycz na aksjologia. Przywrócenie zdolności rozwoju i nadania mu trwałego charakteru wymaga zatem opanowania umiejętności przekraczania granic wzrostu, w tym eliminowania negatywnych następstw tej moralnej degradacji. Niezbędnym tego warunkiem jest — umożliwiające praktyczne wdrożenia aksjologii egoaltruistycznej — radykalne usprawnienie infor macyjnej infrastruktury systemu światowego. Kon cepcja możliwości i konieczności rozwojowego przekraczania granic wzrostu rysuje w perspekty wie kosmiczną ekspansję człowieka. Eliminowanie negatywnych następstw moralnej degradacji wymaga zwiększania aktywnego twórczo potencjału intelektualnego ludzkości, wspomagania go wiedzą i sztuczną inteligencją oraz synergią na dobro wspólne ukierunkowanego współdziałania. Natomiast alternatywna — do powyższej ekohumanistycznej — koncepcja „ steady state ", czyli „zrównoważonego rozwoju" zakłada istnienie nieprzekraczalnych granic wzrostu światowej społeczności. Koncepcja ta prowadzi do powstrzymania rozwoju środowiska przyrodniczego oraz światowej społeczności Przezwyciężając — w ramach tej koncepcji — kryzys globalny, należałoby radykalnie zmniejszać poziom światowej konsumpcji. Poza bezpośrednią poprawą kondycji środowiska przyrodniczego umożliwiłoby to wygospodarowywanie środków finansowych na poprawny—zasobo- i eko-oszczędny — dalszy rozwój nauki i techniki. Tymczasem wzrost konsumpcji słabszej części światowej społeczności to istotny warunek jej przeżycia wobec licznych zagrożeń życia oraz zaktywizowania jej intelektualnego potencjału twórczego. Wszak istnieją dwie jakościowo odmienne formy konsumpcji: „prestiżowa" i „sprawnościowa". Jednak na zmniejszanie poziomu konsumpcji „prestiżowej" małe są jak na razie szansę. A zatem, dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju trzeba by zmniejszać ilość konsumentów deficytowych zasobów (naturalnych lub przyrodniczych). Stąd nadal przydatną — choć już moralnie zdegradowaną — byłaby tu, oparta na darwinizmie społecznym, metoda stymulowania aktywności poprzez selekcję odrzucającą słabszych partnerów życia społeczno-gospodarczego. Realizacja koncepcji sustainable development — w ujęciu Systemu Życia — wymaga uznania TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 istnienia granic wzrostu oraz stworzenia — w pierwszym rzędzie informacyjnych — możliwości ich rozwojowego przekraczania. Stąd głównym warunkiem przezwyciężenia globalnego kryzysu jest stworzenie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego monitorowanie i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Wskazane przeto byłoby w tym celu, aby propozycję stworzenia światowej sieci informacyjnej — zgłoszoną przez polską delegację rządową, podczas I części światowego Szczytu na rzecz Spo łeczeństwa Informacyjnego (WSIS, Genewa 2003) — przekształcić w międzynarodowy program budowy informacyjnych podstaw polityki sustainable development—trwałego rozwoju światowej społeczności28. Mógłby on zostać podjęty w 2005 roku, w Tunisie, podczas II części WSIS. W świetle Systemu Życia uznanie realności kryzysu globalnego i stworzenie możliwości poznawania kompleksowych skutków ludzkich zamierzeń i działań, to warunek niezbędny dla uniknięcia globalnej katastrofy. Równie istotnym tego warunkiem jest uznanie realności granic wzrostu, oraz możliwości mądrego29 ich przekraczania. Jest nam zatem pilnie w polityce potrzebna jakościowo nowa formuła: „Nie ma granic dla mądrze kierowanego wzrostu i trwałego rozwoju światowej społeczności — No litnits to wisdom based growth and sustainable development". strony Południa — zwraca uwagę Adam Schaff: „Idzie o cztery groźby (...) holocaustu atomowego, O degradację ekologiczną planety (...) o eksplozję demograficzną, oraz o stosunki Północ — Południe, z całą grozą wyniszczenia, aż do śmierci głodowej, milionów ludzi tego Południa". Patrz: A. Schaff, Notatki Kłopotnika, BGW, Warszawa 1995, s. 18, a także Pora na spowiedź, BGW, 1993, s. 93, 96. Patrz także m.in.: • Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis, „Augustinum", Warszawa 1988, p. 24;A. King, B. Schneider, Pierwsza globalna rewolucja. Jak przetrwać?', Raport Rady Klubu Rzymskiego. Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzym skim, Warszawa 1992, D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Beyond the Limits, Global Collapse or a Sustainable Future, Earthscan, London 1993, polskie wydanie: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J.Randers, Przekraczanie granic — Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość?, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1995. • Al Gore, Ziemia na krawędzi. Ethos, War szawa 1996; G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu, Wyd. Muza, Warszawa 1999; J. Goldsmith, Pułapka, Wyd. Tygodnik Solidarność, Warszawa 1995; Raport CIA, Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, http://www.odci.gov/cia/publications/globaltrends2015/index.html; • L. Michnowski, W odpowiedzi na ter roryzm, Świat do 2015, (Raport CIA), „Nauka 1 Przyszłość", 2001, nr 10 — http://www.psl.org. pl/kte/ciagtr.htm. • L. Michnowski, Alternatywne kierunki globalizacji, Biuletyn Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN, r. 2002, n. 1, http://www.psl.org.pl/kte/ciaewint.html. 2 PRZYPISY: 1 Na zagrożenia, w przypadku niedostosowania światowych stosunków społecznych do wymagań efektywnego stosowania wysokiej techniki, w tym na możliwość wystąpienia obronnego terroru ze Konieczność ekohumanizmu dla życia w sytuacji zmian i ryzyka uzasadniam m.in. w: • Czy regres człowieczeństwa?':, LTN-K, Warszawa 1999 — http://www.psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm. • Ekohumanizm jako aksjologiczna podsta wa wychowania dla przyszłości, [w:] Materiały TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 z konferencji Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN n.t: Etos edukacji w XXI wieku, Jachranka 17-19 listopad 1999 r. — [w:] Materiały z konferencji Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN n.t.: Etos edukacji w XXI wieku, Jachranka 17-19 listopad 1999 r. —http://www.psl.org.pl/kte/jachr.htm • Etyczne i informacyjne przesłanki trwa łego rozwoju, [w:] Unia Europejska, Geneza —rozwój —perspektywy, (red, Józef M. Dołęga), Episteme 25 (2002), Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Acta Universitatis Masuriensis, Olecko 2002. 3 Problem budowy tych informacyjnych pod staw szerzej uzasadniam w: O potrzebie budowy informacyjnych podstaw zrównoważonego rozwoju światowej i polskiej społeczności (analiza systemo wa), załącznik do: Ekspertyza (dla Ministerstwa Środowiska) pt. Koncepcja realizacji zaleceń Szczytu Ziemi w Johannesburgu dotyczących bu dowy informacyjnych podstaw zrównoważonego rozwoju, Warszawa 2003 r. — http://www.psl.org. pl/kte/ekspertyzaz.pdf. A także w: • World Integrated Warning Forecasting System Based on System Dynamics Principles as a Basic Factor in Sustainable Development, [w:] Materiały konferencji nt: Organizational Change Dynamics — Understanding Systems, Managing Transformation, zorganizowanej przez System Dy namics Society w Palermo, Włochy, w dniach 28 lipca - 1 sierpnia 2002. • http://www.psl.org.pl/kte/740Michnowski.pdf. The Professional World Center For Strategy of Sustainable Development — For Life in State of Change, [w:] Materiały konferencji nt: Earth Management — all Peoples together, zorganizowanej przez Earth Community Organization w Toronto, Ontario, Kanada, w dniach 17 - 22 sierpnia 2002 —http://www.psl.org.pl/kte/pwcfssd.htm. 4 Problem ewolucji intelektualnej szerzej oma wiam m. in w: • Otwarte społeczeństwo globalne Sorosa a koncepcja ewolucji intelektualnej, (współautor: Eulalia Sajdak-Michnowska), — http://www.psl. org.pl/kte/michn-kor.htm Ewolucja intelektualna jako edukacyjne wyzwanie przyszłości, Referat na Międzynarodową Konferencję Naukową nt: Poszukiwanie modelu wyższej szkoły niepaństwowej, zorganizowaną przez Wyższą Szkołę Menedżerska w Legnicy, w Szklarskiej Porębie w dn. 8-10 września 2002 r. http://www.psl.org.pl/kte/ewoinedu.htm. • Praca powszechna i doinformowana jako warunek ewolucji intelektualnej, w: Hipoteza Fi lozofii Uniwersalistycznej, red. J. L. Krakowiak, Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polska Federa cja Życia, Warszawa 1999. — http://www.psl.org. pl/kte/ppid.htm, a także w: • Przyszłość pracy — ujęcie cybernetyczne, „Transformacje" 1997, nr 1-4 5 Według J. W. Forrestera—w istocie zwolennika koncepcji „zerowego wzrostu" {steady state)—przyczyn kryzysu globalnego należy szukać w zbyt dobrej opiece zdrowotnej, nadmiernej produkcji żywności oraz nadmiernym uprzemysłowieniu. (Rising pressures are necessary to hasten the day when population is stabilized. Pressures can be increased by reducing food production, reducing health services, and reducing industrialization. Such reductions seem to have only slight ęffect on ąuality of life in the long run. The principal effect will be in sąueezing down and stopping the runaway growth). Patrz: Forrester J.W., WorldDynamics, Wright-Allen Press, Cambridge, MA, 1971, ss 123-125; http://world.std.com/~awolpert/gtr385. html. Por.: Counterintuitive behavior of social systems — http://sysdyn.mit.edu/sdep/Roadmaps/RMl/D-4468-2.pdf, a także: W. R. Fey, A. C. W. Lam, The Bridge To Humanity ś Future; • A System Dynamics Perspective on the Environmental Crisis and its Resolution — www. EcocosmDynamics.org, http://www.albany.edu/cpr/sds/sdconf2001 /reviewers/l 21 Fey.pdf Według Hansa Petera Martina i Haralda Schumanna programuje się przyszłość światowej społeczności na zasadzie 20-80 proc. oraz kultury „tittytainment" dla słabszych części rodziny ludzkiej. 20 procent światowej społeczności ma pracować i „mieć jedzenie", zaś jej 80 procent ma być utrzymywane w ryzach nowoczesną socjotechniką „chleba i igrzysk" i „być jedzeniem". Patrz Pułapka globalizacji. Atak na demokracja i dobrobyt. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 8. Zbieżną z koncepcją „steady state" i „zero growth" propozycję zmniejszenia zaludnienia Zie- | TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 mi do 0.5 mld. osób przedkłada się w: Earth policies to reduce human population to 500 millions, patrz: Earth Community Organization, Newsletter, Newsletter Volume 3, Issue 2, October 2002, http://www. telusplanet.net/public/gdufour/NewsB.html#BE 6 Na takie zagrożenie zwracam m.in. uwagę w: Jak przezwyciężać kryzys cywilizacji? Darwinizm albo dialog informowanej współpracy, „Res Humana". 2003, nr 3/64, http://www.psl.org.pl/kte/forumk3-2003.html. 7 Przed zagrożeniem taką budową przestrzega się w: KEEP BIG BROTHER' S HANDS OFF THE INTERNET, By Senator John Ashcroft: http://usinfo.state.gov/journals/itgic/1097/ijge/gj-7.htm 8 Patrz: Sagę A. P., Methodology for large-scale systems, New York, ...., 1977, s. 8, a także Michnowski L.: • Modelowanie konceptualne w przewidywa niu przyszłości, (w:) Czy warto myśleć o przyszło ści, Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, D. W. Elipsa, Warszawa 1996; • Informacyjne podstawy rzeczowo racjo nalnej polityki w sytuacji zmian, [w:] Racjonalność myślenia, decydowania i działania, (red.) L. Zacher, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000 — http:// www.psl.org.pl/kte/racjon.html. 9 Zastosowanie metody budowy teorii aksjomatycznej w poszukiwaniu rozwiązań trudnych pro blemów proponuje się w: J. W. Forrester, Industrial dynamics, MIT Press, Massachusetts 1961. Proponowane przez J.M. Bocheńskiego zastosowanie w filozofii metody budowy teorii aksjomatycznej omawiam m.in. [w:] • Praktyczne aspekty filozofowania, (współ autor: Eulalia Sajdak-Michnowska), [w:] Filozofia w dydaktyce akademickiej, (red.) Eulalia Sajdak-Michnowska, Katedra Filozofii Pomorskiej Aka demii Pedagogicznej, Słupsk 2001.— http://www. psl.org.pl/kte/filoz.htm; • Filozofia i przewidywanie oraz kształtowa nie przyszłości, (współautor: E. Sajdak-Michnow ska), [w:] Filozofia w szkole III, (red. B. Burlikowski i W. Słomski), materiały konferencji naukowej nt: Filozofia jako podstawa integracji nauczania i wychowania, zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Filozoficzne Sekcja Nauczania Filozofii im. T. Cze-żowskiego, Komitet Główny Olimpiady Filozoficznej i Akademia Świętokrzyska im J. Kochanowskiego, Zakład Historii Filozofii I.N.P., Wydział Zarządzania i Administracji, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Oddział w Kielcach, w dniach Kielce — 21 - 22 wrzesień 2001, Kielce Warszawa 2002. 10 Struktura procesualna: ciąg jakościowych zmian w strukturze systemu życia towarzyszących jego rozwojowi (jak u motyla). 1 Wg K. Bogdańskiego mogą istnieć takie podmioty życia — nazwane przezeń regulonami falowymi — których masa jest zbliżona do zera. Patrz: K. Bogdański, Studium nad regulonami, Siedlce 1985. 12 Problem informacji, negentropii i entropii, w odniesieniu do systemów życia, omawiam w: Patrz m.in.: Jak żyć? Ekorozwój albo..., Wyd. Eko nomia i Środowisko, Białystok 1995, http://www. psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm. 13 Według L. v. Bertalannffy'ego Uniwersum zbudowane jest z „aktywnych pierwotnie" syste mów otwartych, czyli takich elementów, których podtrzymująca życie aktywność wynika z ich istoty, a więc nie jest jedynie reakcją na oddziaływania środowiska. Patrz: Bertalanffy von, Ludwig: Problems ofLife, Harper, New York 1952, • Ogólna teoria systemów, PWN, Warszawa 1984. Bertalanffy, system pierwotnie aktywny Patrz także: W. N. Sadowski, Analiza logiczno-metodologiczna „Ogólnej Teorii Systemów" L. von Bertalanffy'ego, [w:] Problemy metodologii badań systemowych (praca zbiorowa), WNT, Warszawa 1973. 14 Patrz: Wiener, N, Cybernetyka czyli sterowa nie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie, PWN, Warszawa 1971. 15 Por.: L. Brillouin, Nauka a teoria informacji, PWN, Warszawa 1969, s. 242. TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 16 Ta energia swobodna odpowiada mocy swo bodnej M. Mazura. Patrz: M. Mazut, Cybernetyka i charakter, PIW, Warszawa 1976. 17 Problem homeostatu — por. M. Mazut, Cyber netyka i charakter, wyd. cyt. wieku. Przyszłość globalizacji. Jeszcze o nauce w przyszłości, Komitet Prognoz ,,Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Biuletyn Nr 1 (31/2001), D. W. Elipsa, Warszawa 2001, s. 129 — http://www.psl.org.pl/kte/pzdr.html. 21 18 Problem etapów rozwoju systemów życia omawiam m.in. w: • Jak żyć? Ekorozwój albo..., wyd, cyt. • Kryzys globalny a przywracanie zdolności rozwoju, Aneks 1, w: Pajestka J., O orientację na przyszłość w reformach polskich, Megatrendy cywili zacyjne a proces transformacji systemowej, Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku" przy Prezydium PAN, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1994. Problem granic wzrostu, ich kolejności i metod przekraczania szerzej omawiam w: • O potrzebie budowy informacyjnych pod staw trwałego rozwoju (sustainable development) polskiej, europejskiej i światowej społeczności, (w:) Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrów noważonego rozwoju, (red. Artur Pawłowski), Mo nografie Komitetu Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, vol. 16, Lublin 2003; • Analiza zmienności w kształtowaniu stra tegii trwałego rozwoju (sustainable development), [w:] Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrów noważonego rozwoju, (red. Artur Pawłowski), Mo nografie Komitetu Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, vol. 16, Lublin 2003. • Informacja jako podstawa trwałego roz woju, [w:] „Polska 2000 Plus", Biuletyn Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN, 2003, nr 2 (8) — http://www.psl.org.pl/kte/informacjakp.pdf. 19 Na zagrożenie środowiska przyrodniczego obecną formą wzrostu gospodarczego Chin zwraca się uwagę w: L. R. Brown, Eco-Economy: Building an Economy for the Earth, (W. W. Norton & Co., NY: 2001) — http://www.earth-policy.org/Books/ index.htm 20 Problem ten szerzej omawiam m.in. w: • Przedsiębiorstwo zdolne do rozwoju w sy tuacji zmian — ujęcie cybernetyczne, „Transforma cje", Listopad 2002; • Co jest piękniejsze: małe czy duże? [w:] Polska 2000 Plus, Stan prognoz światowych XXI Według Lestera Browna — wieloletniego pre zesa World Watch Institute — waunkiem uniknięcia globalnej katastrofy jest wprowadzenie do ekono miki kompleksowego rachunku korzyści i kosztów gospodarowania. (The preeminent challenge for our generation is to design an eco-economy, one that respects the principles of ecology.) Patrz: L. R. Brown, Eco-Economy, wyd.cyt. Również Klub Rzymski postuluje zmianę ekonomiki na uwzględniającą czynniki zewnętrzne. (Externality' costs must be internalised.) Patrz: No limits to knowledge: towards a sustainable knowledge society, On the 30th Anniversary of The Club of Rome and of the first Report: ''The Limits to Growth', Towards a Sustainable Knowledge Society: Dicsussion paper for the Club of Rome 26-5-02. 22 Koni ecznoś ć — w s yt uacj i zmi an i r yzyka — podj ęcia międzynarodowego programu rozwoju elast ycznej automat yzacji wytwar zania omawi am m.in. w: Elastyczny system wytwarzania jako waru nek istnienia przy szybko zachodzących zmianach, „Prakseologia", 1985, nr 1-2. 23 Kompleksowe monitorowanie — takie, które ukazuje również zmiany w poziomie jakości (w tym w jakości życia osób) monitorowanych społeczno ści, a więc dostarcza wiedzy o rodzaju dotyczącego je procesu: rozwój albo kryzys, oraz o zmianach w tempie tego procesu. 24 Propozycja utworzenia takiego Centrum była zgłoszona w 1997 roku w skierowanym do Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego me morandum pt; Polska Inicjatywa Na Rzecz Trwa łego Rozwoju Świata, wystosowanym przez 165 wybitnych polskich osobistości — http://www. psl.org.pl/kte/Polinicj.htm, http://www.psl.org. pl/kte/Lista.htm. 25 Przed zagrożeniem takim przestrzegałem m.in. w: Szansę i zagrożenia integracji europejskiej, w: Ten świat — człowiek w tym świecie, Obszary TRAN.- • -RMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 sprzeczności edukacyjnych, (red. I. Wojnar), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2003 r. 26 Z tekstu: Jan Paweł II, Orędzie Ojca Świętego Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2004 roku: „Zwracam się również do was, kobiety i mężczyźni, których dręczy pokusa uciekania się do zgubnego narzędzia terroru, które kompromituje u samego korzenia racje, dla jakich walczycie!" 27 Według zespołu D.L. Meadowsa — istnieje pogląd, iż jest już za późno na przeprowadzenie radykalnej przemiany cywilizacyjnej — w wersji anglojęzycznej: „Another model says that the limits are real and close, and that there is not enough time, and that people can not be moderate, or responsible or compassionate. That model is self-fulfilling. If the world chooses to believe it, the world will get to be right, and the result will also be collapse". Patrz: Beyond the Limits, wyd. cyt., s. 236. i prognozowania (w związku z elementami zdolnymi do wywołania globalnej zmiany) a przez to pomóc w implementacji zasad zrównoważonego rozwoju. Taka sieć byłaby też niezbędna, aby przybliżyć nam proces globalizacji i związane z nim liczne zjawiska, od zarządzania zbiorowościami ludzkimi, światowym ekosystemem, ruchami populacji (migracyjnymi) po wiele innych kluczowych elementów globalnej transformacji." Patrz: Wystąpienie Prof. dr hab. Michała Kleibera, Ministra Nauki na Światowym Szczycie Społeczeństwa Informacyjnego Genewa, 11 grudnia 2003 — http://www.mnii.gov.pl/pub/info/dep/ bpi/20031223.html. 29 mądrość: intelekt + wiedza (także o przyszłości) + „sztuczna inteligencja", intelekt: rozum + intuicja + sumienie (zdolność poprawnego wartościowania). 28 Podczas WSIS, 11 grudnia 2003 r. w Genewie, minister Michał Kleiber wyraził w imieniu Polski następującą opinię: „Wierzymy, że Internet i inne technologie teleinformatyczne mogą być skutecznym narzędziem dla przewidywania i zapobiegania globalnym zagrożeniom. Mogą być także świetnymi sposobami wspierania wdrażania w życie idei zrównoważonego rozwoju. W moim przekonaniu sposób, w jaki ewoluuje sytuacja na świecie, stwarza pilną potrzebę zbudowania szeroko, swobodnie dostępnej sieci informacyjnej. Taka sieć mogłaby służyć do prowadzenia monitoringu, wczesnego ostrzegania Mgr inż. Lesław MICHNOWSKI, Członek Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Adres e-mail: [email protected] TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I