sytuacja finansowa gospodarstw domowych w polsce w kontekście

Marta BORDA
SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW
DOMOWYCH W POLSCE W KONTEKŚCIE ROZWOJU
MECHANIZMÓW PRYWATNEGO FINANSOWANIA
OPIEKI ZDROWOTNEJ
Streszczenie: Pomimo teoretycznie szerokiego zakresu świadczeń zdrowotnych
finansowanych w ramach systemu publicznego, znaczny odsetek polskich gospodarstw
domowych korzysta z prywatnie finansowanych usług medycznych, opłacanych z własnej
kieszeni. Bezpośrednie wydatki na opiekę zdrowotną, w przeciwieństwie do przedpłat,
stanowią często nagłe obciążenie budżetów gospodarstw domowych, istotne zwłaszcza w
przypadku emerytów, rodzin wielodzietnych oraz osób o stosunkowo niskich dochodach.
W artykule przeprowadzono analizę poziomu, dynamiki i struktury dochodów
rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie ponoszonych przez
gospodarstwa domowe, pod kątem możliwości rozwoju metod prywatnego finansowania
opieki zdrowotnej. Otrzymane wyniki identyfikują typy gospodarstw domowych, których
sytuacja finansowa pozwala na zwiększanie wydatków na zdrowie oraz gromadzenie
oszczędności na cele zdrowotne, jak również te kategorie gospodarstw, których kondycja
finansowa zdecydowanie ogranicza możliwości nabycia prywatnych ubezpieczeń
zdrowotnych, czy gromadzenia oszczędności na pokrycie przyszłych wydatków
zdrowotnych.
Słowa kluczowe: gospodarstwo
finansowanie opieki zdrowotnej
domowe,
wydatki
na
zdrowie,
FINANCIAL SITUATION OF HOUSEHOLDS IN POLAND
IN THE CONTEXT OF DEVELOPMENT OF PRIVATE
HEALTHCARE FINANCING MECHANISMS
Summary: Despite theoretically wide scope of health services provided by the public
system, a significant percentage of the Polish households uses privately funded medical
services, which are out-of-pocket financed. Direct expenses on healthcare contrary to
 Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Zarządzania, Informatyki i
Finansów, Katedra Ubezpieczeń
prepaid forms often provide a sudden burden on household budgets, especially important
in the case of retirees, families with many children and people with relatively low incomes.
In the paper the analysis of level, dynamics and structure of available income, total
expenditure and expenditure on health incurred by households, in the view of development
possibilities of private healthcare financing methods was conducted. The obtained results
identify types of households, whose financial situation allows to increase health
expenditure and accumulate savings on health purposes, as well as those categories of
households, whose financial condition strongly limits possibilities of purchasing private
health insurance or accumulation of savings to cover future healthcare expenses.
Key words: household, health expenditure, healthcare financing
WPROWADZENIE
Sytuacja finansowa gospodarstw domowych stanowi jedno z głównych
uwarunkowań rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki
zdrowotnej. Przede wszystkim, dochód jest istotnym czynnikiem determinującym
decyzje finansowe gospodarstw domowych, zarówno w obszarze konsumpcji, jak
i oszczędzania. Poziom, struktura i dynamika dochodów osiąganych przez
gospodarstwa domowe określa możliwości i profile konsumpcyjne tych
podmiotów, w tym wartość środków finansowych przeznaczonych na ochronę
zdrowia. Wysokość dochodu wpływa również na sam fakt posiadania
oszczędności, ich poziom oraz strukturę portfela oszczędnościowego (szerzej
m.in. w: Anioła i Gołaś, 2013, s. 33–36).
Celem artykułu jest analiza kondycji finansowej gospodarstw domowych w
Polsce pod kątem możliwości rozwoju form prywatnego finansowania opieki
zdrowotnej, w szczególności ubezpieczeń zdrowotnych oraz medycznych kont
oszczędnościowych, które potencjalnie mogłyby uzupełnić wspomniane produkty
ubezpieczeniowe. Analizie poddano poziom, dynamikę i strukturę dochodów
rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie, a także
zależności występujące pomiędzy wybranymi miernikami sytuacji finansowej
gospodarstw domowych. Wykorzystano dane pochodzące z reprezentatywnego
badania budżetów gospodarstw domowych w Polsce prowadzonego przez GUS.
Wszystkie analizowane wielkości finansowe, pochodzące z budżetów
gospodarstw domowych, wyrażone są jako przeciętne miesięczne wartości
przypadające na 1 osobę w gospodarstwie. W odniesieniu do gospodarstw
domowych ogółem badanie przeprowadzono dla lat 2000–2013. W analizie
uwzględniającej wybrane klasyfikacje gospodarstw domowych, mając na uwadze
dostępność porównywalnych danych oraz potrzebę ujednolicenia okresu
badawczego, horyzont czasowy badań objął lata 2006–2013.
1. SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH
OGÓŁEM W LATACH 2000-2013
W całym badanym okresie odnotowano systematyczną tendencję wzrostu
dochodów, wydatków ogółem i wydatków na zdrowie gospodarstw domowych w
Polsce. Przeciętny dochód rozporządzalny wzrósł z poziomu 610, 51 zł w 2000
roku do 1299,07 zł w 2013 roku (wzrost o 112,78%). W tym samym czasie
nastąpił wzrost przeciętnych wydatków ogółem o 77,1% (z 599,49 zł w 2000 roku
do 1061,70 zł w 2013 roku), a także wzrost przeciętnych wydatków na zdrowie o
102,55% (z 26,63 zł w 2000 roku do 53,94 zł w 2013 roku). W ujęciu realnym,
analizowane wielkości finansowe charakteryzowały się najczęściej dodatnią
dynamiką zmian (rys. 1). Należy jednak zauważyć, że po sześciu kolejnych latach
realnego wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego (2005–
2010), w latach 2011–2012 nastąpił realny spadek tego miernika, po czym w 2013
roku wartość dochodu wzrosła zaledwie o 0,7% w porównaniu do roku
poprzedniego. Podobną tendencję odnotowano w odniesieniu do wydatków
ogółem. W tym przypadku realny spadek wartości wydatków w latach 2011–2012
nastąpił po trwającym 5 lat okresie wzrostów (2006–2010), a w 2013 roku
wydatki ogółem pozostały realnie na tym samym poziomie, co w roku
poprzednim.
Rys. 1. Dynamika zmian wybranych parametrów sytuacji finansowej
gospodarstw domowych ogółem w latach 2000–2013 (w ujęciu realnym, rok
poprzedni = 100)
Indeks dynamiki
120
110
100
090
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Rok
dochód rozporządzalny
wydatki ogółem
wydatki na zdrowie
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, 2001–2014).
Przeciętne wydatki na zdrowie zmniejszyły się nieznacznie w latach 2001,
2005 i 2010, w pozostałych latach wykazując przyrost. Największy spadek
wydatków na ochronę zdrowia w porównaniu do roku poprzedniego, zarówno w
ujęciu realnym, jak i nominalnym, odnotowano w 2010 roku. Zjawisko to
związane było z przejściowym ograniczeniem wydatków na zdrowie w wielu
gospodarstwach domowych w obliczu trudniejszej sytuacji finansowej tych
podmiotów. W podobnym badaniu Skrzypczak (2013, s. 90–92) zauważa, że na
skutek spowolnienia gospodarczego w Polsce, będącego efektem światowego
kryzysu gospodarczego, pogorszenie sytuacji finansowej gospodarstw domowych
znalazło odzwierciedlenie w przejściowym – dotyczącym tylko 2010 roku –
ograniczeniu wydatków na ochronę zdrowia. Na podstawie przeprowadzonych
badań ankietowych, Zalega (2013, s. 191) również odnotowuje, że w okresie
kryzysu prawie 2/5 respondentów wprowadziło ograniczenie w wydatkach na
ochronę zdrowia. Największe ograniczenia dotyczyły gospodarstw domowych, w
których ankietowany miał 65 lat i więcej, legitymował się wykształceniem
podstawowym lub zasadniczym zawodowym, a także gospodarstw o najniższych
dochodach.
W latach 2000–2013 wydatki na zdrowie wzrastały średnio realnie w tempie
2,32% rocznie, w porównaniu do średniego realnego wzrostu dochodu
rozporządzalnego o 2,68% i średniego realnego wzrostu wydatków ogółem o
1,45% rocznie. Nie zaobserwowano znaczącego wzrostu wskaźnika cen towarów
i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, którego średni wzrost w badanym
okresie wyniósł 3,19% wobec średniego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług
ogółem o 2,8%. Z kolei tempo wzrostu bieżących oszczędności1 było bardzo
zróżnicowane. Wartość nadwyżkowych środków finansowych, którymi
dysponowały gospodarstwa domowe po opłaceniu wszystkich wydatków,
wzrastała w ujęciu realnym średnio o 23,19% rocznie.
Jak już wcześniej wspomniano, wydatki na zdrowie, jak i oszczędności są
bezpośrednio związane z wysokością dochodów osiąganych przez gospodarstwa
domowe. W celu zbadania zależności pomiędzy poziomem przeciętnych
wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym zastosowano
analizę korelacji. Otrzymana wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona
rxy = 0,9899 (istotna na poziomie α = 0,01)2 świadczy o występowaniu silnej,
dodatniej zależności liniowej pomiędzy badanymi zmiennymi. Silna, dodatnia
korelacja występuje również pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a
poziomem dochodu rozporządzalnego (rxy = 0,9939). Uzyskane wyniki
potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów
gospodarstwa domowe zwiększają (zmniejszają) wartość wydatków na ochronę
zdrowia oraz dysponują większą (mniejszą) ilością wolnych środków
finansowych, które mogą przeznaczyć na oszczędności.
Zgodnie z metodologią GUS (Barlik i Siwiak, 2011, s. 33) dochód rozporządzalny
przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności. W przeprowadzonym badaniu
posłużono się kategorią „bieżące oszczędności”, zdefiniowaną jako różnica pomiędzy
wartością dochodu rozporządzalnego, a wartością wydatków ogółem, w celu określenia
możliwości gromadzenia oszczędności z bieżących dochodów osiąganych przez
gospodarstwa domowe.
2
Jeśli nie zaznaczono inaczej, w całej dalszej analizie obliczone wartości współczynnika
korelacji Pearsona są istotne statystycznie na poziomie α = 0,01.
1
Na rys. 2 przedstawiono wykres rozrzutu ilustrujący zależność pomiędzy
poziomem przeciętnych wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem
rozporządzalnym w gospodarstwach domowych ogółem. Równanie funkcji
regresji przybrało następującą postać:
𝑦̂ = 0,037𝑥 + 5,3564,
(1)
gdzie: 𝑦̂ – przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie w przeliczeniu na osobę w
gospodarstwie domowym,
x – przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w przeliczeniu na
osobę w gospodarstwie domowym.
Jak wynika ze wzoru (1), wraz ze wzrostem dochodu rozporządzalnego w
gospodarstwach domowych przeciętnie o 1 zł na osobę, wydatki na zdrowie
wzrosną przeciętnie o 0,037 zł na osobę. W badaniu otrzymano bardzo wysoką
wartość współczynnika determinacji (R2=0,98), co wskazuje na dobre
dopasowanie funkcji regresji do danych empirycznych. Innymi słowy, użyta
funkcja regresji w 98% wyjaśnia kształtowanie się wydatków na zdrowie
gospodarstw domowych.
wydatki na zdrowie (w zł)
Rys. 2. Przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie a przeciętny miesięczny
dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwach domowych
ogółem
60,00
50,00
ŷ = 0,037x + 5,3564
R² = 0,98
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
0,00
200,00
400,00
600,00
800,00 1000,00 1200,00 1400,00
dochód rozporządzalny (w zł)
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, 2001–2014).
Rys. 3 prezentuje udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz
bieżących oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych.
Widoczną tendencją jest systematyczny spadek udziału wydatków ogółem w
dochodzie rozporządzalnym, co świadczy o poprawie sytuacji finansowej i
poziomu życia gospodarstw domowych. Wzrost wysokości dochodu
rozporządzalnego, przy jednoczesnym spadku udziału wydatków ogółem w tym
dochodzie, systematycznie zwiększa wartość bieżących oszczędności. W 2013
roku oszczędności te reprezentowały 18,27% dochodu rozporządzalnego w
porównaniu do poziomu 1,81% odnotowanego w 2000 roku. Udział wydatków na
zdrowie w dochodzie rozporządzalnym kształtuje się na stosunkowo stabilnym
poziomie w przedziale 4,15–4,77%. W odniesieniu do gospodarstw domowych
ogółem można więc zauważyć, że wraz z systematycznym wzrostem dochodu
rozporządzalnego rosną wydatki przeznaczane na cele zdrowotne, jednakże
badane podmioty nie są skłonne do zwiększania odsetka dochodu
przeznaczonego na finansowanie tej kategorii wydatków konsumpcyjnych.
Należy jednak podkreślić, że otrzymane wyniki odnoszą się do ogółu
gospodarstw domowych, nie biorąc pod uwagę ich zróżnicowania, chociażby ze
względu na przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, czy poziom
dochodów.
W strukturze rodzajowej wydatków na zdrowie niezmiennie od lat dominują
wydatki na artykuły farmaceutyczno-medyczne, urządzenia i sprzęt medyczny.
W całym badanym okresie na zakup lekarstw, pozostałych produktów
farmaceutycznych oraz pomocy medycznych gospodarstwa domowe
przeznaczały ponad 60% swoich przeciętnych wydatków zdrowotnych. Wydatki
na usługi ambulatoryjne i usługi medycyny niekonwencjonalnej stanowiły
drugą, co do wielkości, kategorię wydatków na zdrowie. Ich udział zmniejszył
się z 33,33% w 2000 roku do 29,79% w 2013 roku, przy równoczesnym
wzroście udziału wydatków przeznaczanych na artykuły farmaceutyczne i sprzęt
medyczny. Wydatki na usługi szpitalne i sanatoryjne reprezentowały zaledwie
około 2–3% wydatków na zdrowie.
Rys. 3. Udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz bieżących
oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych
w latach 2000–2013
100,00%
80,00%
60,00%
40,00%
20,00%
0,00%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
wydatki na zdrowie
bieżące oszczędności
wydatki ogółem
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS 2001–2014).
2. KONDYCJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH
WEDŁUG WYBRANYCH CECH SPOŁECZNOEKONOMICZNYCH
W kolejnym etapie badania analizie poddano wybrane mierniki sytuacji
finansowej gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na:
przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, typ biologiczny gospodarstwa
oraz poziom zamożności.
Gospodarstwa domowe w Polsce odznaczają się stosunkowo dużym
zróżnicowaniem przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków ze względu
na przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej. W latach 2006–
2013 zarówno przeciętny dochód rozporządzalny, jak i przeciętne wydatki
ogółem były najwyższe w gospodarstwach domowych osób pracujących na
własny rachunek. Najniższym poziomem dochodu rozporządzalnego
dysponowały gospodarstwa domowe rencistów, a następnie gospodarstwa
rolników. Te ostatnie ponosiły też w całym badanym okresie najniższe wydatki
ogółem. Przeciętne dochody gospodarstw domowych emerytów kształtowały się
na nieco wyższym poziomie w porównaniu do odpowiadających im wartości
odnotowanych w gospodarstwach pracowników, na co z pewnością miała wpływ
mniejsza przeciętna liczba osób w gospodarstwach emerytów.
Na rys. 4 przedstawiono przeciętne wydatki na ochronę zdrowia w
gospodarstwach domowych należących do różnych grup społecznoekonomicznych.
Wydatki na zdrowie (w zł)
Rys. 4. Przeciętne miesięczne wydatki na ochronę zdrowia na osobę
w gospodarstwach domowych według przynależności do grupy
społeczno-ekonomicznej w latach 2006–2013
120
100
80
60
40
20
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Rok
pracownicy
pracujący na własny rachunek
renciści
rolnicy
emeryci
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, 2007–2014).
W latach 2006–2013 gospodarstwa domowe emerytów i rencistów były
zdecydowanie najbardziej obciążone wydatkami na zdrowie. W grupie emerytów
wydatki te wzrosły z 70,95 zł do 101,92 zł (wzrost o 43,65%), natomiast renciści
zwiększyli swoje przeciętne wydatki zdrowotne z 48,82 zł do 68,53 zł (wzrost o
40,37%). W obu tych grupach wydatki na zdrowie kształtowały się zdecydowanie
powyżej wartości średniej odnotowanej dla gospodarstw domowych ogółem. W
przypadku rolników omawiane wydatki kształtowały się na najniższym poziomie,
ale jednocześnie odnotowano najwyższą dynamikę ich wzrostu (wzrost z 20,45 zł
do 33,23 zł czyli o 62,49%). We wszystkich grupach gospodarstw domowych
wydatki na zdrowie systematycznie rosły, jedynie w 2010 roku (a w przypadku
rolników w latach 2010–2011) zaobserwowano ich niewielki spadek
spowodowany, jak już wcześniej wspomniano, przejściowym pogorszeniem
sytuacji finansowej.
We wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych udział wydatków
zdrowotnych w dochodzie rozporządzalnym kształtował się na względnie
stabilnym poziomie. Oczywiście emeryci i renciści przeznaczali stosunkowo
największą część swoich dochodów (6,82–7,65%) na cele zdrowotne. W
przypadku rolników analizowany wskaźnik udziału wyniósł zaledwie około 3%.
W pozostałych gospodarstwach domowych – pracowników i osób pracujących na
własny rachunek – na ochronę zdrowia przeznaczano zwykle nieco powyżej 3%
dochodów.
Analiza korelacji przyniosła wyniki zbliżone do tych, które uzyskano w
odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem. We wszystkich grupach
gospodarstw odnotowano silną, dodatnią korelację pomiędzy wartością
wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego (0,92≤rxy≤0,99).
Silna, dodatnia zależność liniowa wystąpiła również pomiędzy wartością
bieżących oszczędności, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym
(0,85≤rxy≤0,99).
Klasyfikacja gospodarstw domowych według typu biologicznego pozwala na
określenie obecności oraz liczby dzieci w rodzinie, co ma zasadniczy wpływ na
decyzje konsumpcyjne i oszczędnościowe podejmowane przez członków
gospodarstwa domowego. Gospodarstwa domowe nieposiadające dzieci
charakteryzowały się stosunkowo najwyższym przeciętnym poziomem dochodu
rozporządzalnego, wydatków ogółem (w tym wydatków na zdrowie) oraz
bieżących oszczędności w całym okresie objętym badaniem. W gospodarstwach
tych zaobserwowano systematyczny wzrost dochodu i wydatków, przy czym
wydatki ogółem i wydatki zdrowotne wzrastały w tempie wolniejszym niż dochód
(wzrost wydatków ogółem o 40,11%, wydatków zdrowotnych o 31,53%, a
dochodu rozporządzalnego o 53,57%). W rezultacie, bezdzietne rodziny,
dysponując z roku na roku coraz większą nadwyżką dochodów nad wydatkami,
miały relatywnie największe możliwości gromadzenia oszczędności. W całym
badanym okresie przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez rodziny
bezdzietne były kilkakrotnie wyższe w porównaniu do odpowiadających im
wartości odnotowanych dla pozostałych grup gospodarstw, jak również
zdecydowanie przekraczały wartości średnie, obliczone dla ogółu gospodarstw
domowych. Dysproporcje w poziomie wydatków zdrowotnych są najbardziej
widoczne podczas porównania tej kategorii wydatków ponoszonych przez
rodziny bezdzietne oraz małżeństwa z trojgiem i większą liczbą dzieci na
utrzymaniu. W 2013 roku małżeństwa bez dzieci wydały na ochronę zdrowia
średnio 98 zł miesięcznie na osobę w porównaniu do rodzin wielodzietnych, u
których wydatki te były zawsze najniższe, a w omawianym roku wyniosły
odpowiednio 21,71 zł miesięcznie na osobę. W gospodarstwach domowych
rodzin wielodzietnych ponad 85% dochodu przeznaczano na pokrycie wydatków
ogółem, z czego tylko około 3% na cele zdrowotne. Intuicyjnie rozumując może
się wydawać, że gospodarstwa z większą liczbą dzieci powinny ponosić wyższe
wydatki na ochronę zdrowia. Z drugiej strony, ograniczenia dochodowe
powodują, że rodziny wielodzietne korzystają przede wszystkim ze świadczeń
zdrowotnych finansowanych w ramach systemu publicznego. Powyższą tezę
potwierdzają też wyniki badania przeprowadzonego przez Kośnego (2013, s.
116), w których nie zaobserwowano wyraźnej zależności pomiędzy biologicznym
typem rodziny, a poziomem ponoszonych wydatków zdrowotnych. W
pozostałych typach gospodarstw domowych z dziećmi na ochronę zdrowia
przeznaczano zwykle około 3–4% dochodów. Z kolei małżeństwa nieposiadające
dzieci przeznaczały około 5–6% swoich dochodów na cele zdrowotne. Generalnie
w całym badanym okresie najkorzystniejszą sytuacją finansową charakteryzowały
się rodziny bezdzietne. Oczywiście w przypadku rodzin wielodzietnych
odnotowano najniższe wartości badanych zmiennych, niemniej jednak ich
sytuacja finansowa, choć niewątpliwie trudna, była dosyć stabilna. W najgorszej
sytuacji znalazły się osoby samotnie wychowujące dzieci. Ta grupa gospodarstw
domowych osiągała stosunkowo niskie dochody, których zdecydowaną
większość (ponad 93%) przeznaczała na wydatki. W latach 2006–2008 przeciętne
miesięczne wydatki matek lub ojców z dziećmi na utrzymaniu przekraczały
przeciętne miesięczne dochody, co oznacza konieczność korzystania z uprzednio
zgromadzonych oszczędności bądź pożyczek lub kredytów. Gospodarstwa
domowe osób samotnie wychowujących dzieci charakteryzowały się więc
znikomymi możliwościami oszczędzania, a także dużą zmiennością ponoszonych
wydatków na zdrowie.
W odniesieniu do gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na
typ biologiczny rodziny, obliczone wartości współczynnika korelacji wskazują na
występowanie silnej, dodatniej zależności liniowej pomiędzy wydatkami na
zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego, a także pomiędzy wartością
bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym (rxy≥0,89). Jedynie w
przypadku osób samotnie wychowujących dzieci siła związku korelacyjnego
między powyższymi cechami była nieco słabsza (współczynnik korelacji przyjął
wartości odpowiednio 0,73 i 0,72, istotne na poziomie α = 0,05).
Kryterium ostatniego z analizowanych podziałów gospodarstw domowych
stanowi przynależność do grupy kwintylowej, określona na podstawie wielkości
dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w gospodarstwie. W latach
2006–2013 w najzamożniejszych gospodarstwach domowych (V grupa
kwintylowa) przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę był ponad
6-krotnie wyższy od analogicznej wartości odnotowanej w odniesieniu do
najuboższych gospodarstw (I grupa kwintylowa). Przeciętne wydatki ogółem
gospodarstw należących do V grupy kwintylowej były w każdym z
analizowanych lat ponad 3,5-krotnie wyższe w porównaniu do przeciętnych
wydatków ponoszonych przez gospodarstwa zaklasyfikowane do grupy I.
Im wyższy poziom dochodu, tym gospodarstwa domowe mniejszą jego część
przeznaczały na pokrycie wydatków ogółem, zwiększając przy tym możliwości
bieżącego oszczędzania. W odniesieniu do gospodarstw należących do grup
kwintylowych II–V w analizowanym okresie odnotowano tendencję spadku
udziału wydatków w dochodzie. W przypadku 20% najuboższych gospodarstw
wydatki ogółem przekraczały w każdym roku wartość osiągniętego dochodu, co
oznacza, że osoby te były zmuszone do korzystania z kredytów lub pożyczek bądź
– co wydaje się jednak mniej prawdopodobne – z uprzednio zgromadzonych
oszczędności. Na przestrzeni badanego okresu dysproporcja pomiędzy sytuacją
finansową 20% najbogatszych gospodarstw, a 20% tych najuboższych pogłębiła
się (rys. 5).
Dochód rozporządzalny na osobę (w zł)
Rys. 5. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę oraz udział
wydatków ogółem w tym dochodzie w gospodarstwach domowych należących
do I i V grupy kwintylowej w latach 2006–2013
3 000
160%
140%
2 500
120%
2 000
100%
1 500
80%
60%
1 000
40%
500
20%
000
0%
2006
2007
2008
dochód I kwintyl
udział wydatków w dochodzie I kwintyl
2009
2010
Rok
2011
2012
2013
dochód V kwintyl
udział wydatków w dochodzie V kwintyl
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, 2007–2014).
Przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez gospodarstwa
zaklasyfikowane do V grupy kwintylowej wzrosły z 74,08 zł w 2006 roku do
102,36 zł w 2013 roku (wzrost o 38,17%). Wydatki te były zwykle ponad 5krotnie (a w 2006 roku ponad 6-krotnie) wyższe od wydatków zdrowotnych
ponoszonych przez 20% najbiedniejszych gospodarstw. Udział wydatków na
zdrowie w dochodzie rozporządzalnym w odniesieniu do I grupy kwintylowej
kształtował się na poziomie 4,17–5,02%, podczas gdy dla gospodarstw z grup II,
III i IV było to około 4–4,5%, a dla najzamożniejszych – zazwyczaj nieco poniżej
4%.
W wyniku analizy korelacji odnotowano – analogicznie jak w przypadku
poprzednich klasyfikacji gospodarstw domowych – silną, dodatnią zależność
liniową pomiędzy wartością wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu
rozporządzalnego. Podobnie, silną dodatnią korelację pomiędzy wartością
bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym zauważono w odniesieniu
do wszystkich grup kwintylowych, za wyjątkiem I grupy. W przypadku 20%
najuboższych gospodarstw domowych w miarę wzrostu dochodu wzrastało
zadłużenie (ujemne oszczędności bieżące), jednak ta zależność okazała się
nieistotna statystycznie.
PODSUMOWANIE
Najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy sytuacji
finansowej gospodarstw domowych w Polsce, w kontekście rozwoju
mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej, można ująć
następująco:
1. W badanym okresie wraz ze wzrostem dochodu gospodarstwa domowe
zwiększały wydatki na zdrowie. Jednocześnie nie odnotowano znaczącego
wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, co
wskazuje, że przyczyną wzrostu wydatków zdrowotnych było częstsze
nabywanie leków i innych artykułów farmaceutycznych oraz korzystanie ze
świadczeń zdrowotnych, zwłaszcza z zakresu opieki ambulatoryjnej. W
zależności od rozpatrywanego przekroju, zdecydowanie największe wydatki
na cele zdrowotne ponosiły gospodarstwa emerytów, bezdzietne małżeństwa
oraz gospodarstwa należące do najwyższej grupy kwintylowej. Najniższym
poziomem wydatków na zdrowie charakteryzowały się gospodarstwa
rolników, rodzin wielodzietnych, oraz osób o najniższych dochodach. Należy
oczekiwać, że przewidywany systematyczny wzrost zamożności
społeczeństwa polskiego, przy równoczesnym postępowaniu procesów
demograficznych, wpłynie na rosnące zapotrzebowanie na prywatnie
finansowane świadczenia z zakresu opieki zdrowotnej, co przełoży się na
dalszy wzrost wydatków gospodarstw domowych na wspomniane cele.
Wprowadzenie nowego typu prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych
połączonych z medycznymi kontami oszczędnościowymi mogłoby
spowodować ograniczenie dalszego wzrostu bezpośrednich wydatków
zdrowotnych gospodarstw domowych, które w przeciwieństwie do regularnej
składki ubezpieczeniowej czy wpłaty na konto medyczne często stanowią
nagłe obciążenie budżetu gospodarstwa. Najbardziej obciążone wydatkami na
zdrowie, w stosunku do swoich możliwości finansowych, są gospodarstwa
domowe emerytów i rencistów. Zastosowanie nowych rodzajów ubezpieczeń
zdrowotnych
daje
możliwość
gromadzenia
długoterminowych,
międzyokresowych oszczędności na pokrycie wydatków zdrowotnych w
okresie emerytalnym i (lub) okresie inwalidztwa, zabezpieczając tym samym
sytuację finansową osób starszych i (lub) niepełnosprawnych.
2. Wzrost dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych nie przełożył się
bezpośrednio na zwiększenie udziału wydatków na zdrowie w tym dochodzie,
który, poza gospodarstwami emerytów i rencistów kształtował się na
stosunkowo niskim poziomie. Wyniki podobnych badań wskazują, że w
momencie pojawienia się dodatkowego, nadwyżkowego dochodu
gospodarstwa domowe zwiększają przede wszystkim wydatki na żywność,
wyposażenie mieszkania i transport (Piekut, 2014, s. 90). Zatem aktualne
znaczenie wydatków na zdrowie w strukturze wydatków większości
gospodarstw domowych w Polsce jest wciąż stosunkowo niewielkie, co
ogranicza dalsze możliwości rozwoju nowych form finansowania opieki
zdrowotnej.
3. Zainteresowanie ubezpieczeniami zdrowotnymi jest uzależnione od sytuacji
finansowej poszczególnych gospodarstw domowych. Najkorzystniejszą
sytuację finansową, pozwalającą na zwiększanie wydatków zdrowotnych oraz
gromadzenie oszczędności, zaobserwowano w przypadku osób pracujących na
własny rachunek, małżeństw nieposiadających dzieci, a także
najzamożniejszych gospodarstw. W odniesieniu do gospodarstw domowych
rolników, emerytów, rencistów, rodzin wielodzietnych, osób samotnie
wychowujących dzieci, a także 20% najbiedniejszych gospodarstw wydaje się
raczej mało prawdopodobne, aby gospodarstwa te, ze względu na stosunkowo
niekorzystną i często niestabilną sytuację finansową, były zainteresowane
nowymi rozwiązaniami w zakresie prywatnego finansowania świadczeń
zdrowotnych.
4. Wyniki analizy korelacji potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze
wzrostem (spadkiem) dochodów gospodarstwa domowe zwiększają
(zmniejszają) wartość wydatków na ochronę zdrowia oraz dysponują większą
(mniejszą) ilością nadwyżkowych środków finansowych, które mogą
przeznaczyć na oszczędności. Nie można przy tym wyodrębnić typów
gospodarstw, w przypadku których analizowane zależności okazały się
zdecydowanie najsilniejsze lub najsłabsze.
INFORMACJE DODATKOWE
Artykuł został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki
przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/00563.
LITERATURA
Anioła, P., Gołaś, Z. (2013). Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w
Polsce. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Barlik, M., Siwiak, K. (2011). Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych.
Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
GUS. (2001–2014). Budżety gospodarstw domowych w latach 2000–2013. Informacje i
opracowania statystyczne. Warszawa.
Kośny, M. (2013). Determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego rodzin. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
Piekut, M. (2014). Wydatki na zdrowie w gospodarstwach domowych – porównanie
międzynarodowe. Economics and Management, nr 1, 79–96.
Skrzypczak, Z. (2013). Zmiany poziomu i struktury wydatków polskich gospodarstw
domowych na ochronę zdrowia w latach kryzysu gospodarczego. Problemy
Zarządzania, vol. 11, nr 1(40), t. 1, 88–103.
Zalega, T. (2013). Wydatki na ochronę zdrowia w polskich gospodarstwach domowych w
okresie kryzysu. Problemy Zarządzania, vol. 11, nr 1(41), t. 2, 174–192.