Formy i skala oddziaływania zwierzyny na las

Zbigniew Borowski1, Jan Błaszczyk
1Instytut
Badawczy leśnictwa, Sękocin Stary; 2Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
Formy i skala oddziaływania zwierzyny na las
Wyniki badań przeprowadzonych w różnych miejscach globu wskazują, że
wysokie zagęszczenia kopytnych mogą dramatycznie zmieniać nie tylko odnowienie
lasu, lecz także różnorodność roślinności zielnej, jej układ i strukturę, charakterystykę
gleby, depozyt zarodników grzybów mykoryzowych, różnorodność owadów oraz
pośrednio modyfikować zgrupowania ptaków, a także drobnych ssaków. Należy
pamiętać przy tym, że jeleniowate, są gatunkami kluczowymi dla ekosystemów,
mogą bowiem modyfikować zarówno regenerację lasu, jaki i różnorodność
biologiczną. Stanowią przy tym integralną część ekosystemów leśnych, a ich wpływ
na ekosystem najczęściej nie jest liniowo związany z ich liczebnością.
W Polsce odziaływanie zwierzyny na las dotyczy przede wszystkim trzech
rodzimych gatunków kopytnych: jelenia, sarny i łosia oraz, w niektórych rejonach,
również introdukowanego daniela. Celowo nie wspomniano tutaj o żubrze, gdyż nie
jest on gatunkiem łownym, a jego oddziaływanie ma charakter lokalny. Formy
oddziaływania wymienionych gatunków na ekosystem leśny przejawiają się przede
wszystkim poprzez zgryzanie roślinności drzewiastej i zielnej, spałowanie starszych
drzew (jeleń, łoś i daniel) oraz osmykiwanie drzew przez samce zwierzyny płowej. Z
uwagi na charakter oddziaływania tych gatunków, presja wywierana przez nie na
gospodarkę leśną nie jest stała, zmienia się bowiem w czasie i przestrzeni.
Najsilniejsza presja na roślinność drzewiastą wstępuje zwykle w okresie zimy i
wczesnej wiosny, w tym okresie bowiem brak jest alternatywnych źródeł pokarmu.
Zdarza się także spałowanie i zgryzanie drzew w sezonie wegetacyjnym, ma ono
jednak inne podłoże, najprawdopodobniej jest nim poszukiwanie składników
mineralnych.
Pierwotnie jeleniowate żerowały w mniejszych lub większych lukach
pojawiających się w drzewostanie, a ich wpływ rozkładał się na dużą cześć
drzewostanu. Gospodarka leśna zmodyfikowała (uprościła) strukturę lasu i w
konsekwencji zawęziła niszę pokarmową tych zwierząt do drzewostanów pierwszej
klasy wieku. Kolejnym zdarzeniem, które ograniczyło naturalne zróżnicowanie
środowiska było wytępienie wilka i rysia. Populacje tych drapieżników nie tylko
ograniczały liczebność jeleniowatych, ale także modyfikowały ich zachowania
pokarmowe, rytm aktywności oraz wykorzystanie środowiska. Nawet teraz obecność
dużego drapieżnika jakim jest wilk, ogranicza szkody powodowane przez jeleniowate
w na uprawach leśnych.
Zabiegi gospodarcze mające na celu ochronę upraw leśnych przed zwierzyną,
takie jak grodzenia, również wpływają na skalę oddziaływania zwierzyny na las,
zawężając jeszcze bardziej dostępną niszę środowiskową. Wyłączają bowiem część
ekosystemu z oddziaływania dużych kopytnych, kierując jednocześnie ich presję na
powierzchnie niezabezpieczone.
Analizując rolę dużych ssaków kopytnych wypada wspomnieć, że naturalne
ekosystemy leśne mają wpisany w swoją dynamikę pewien poziom wpływu tych
zwierząt. Z uwagi na niewielką liczbę kompleksowych badań dotyczących
ekosystemów leśnych i populacji kopytnych, wciąż jeszcze nie wiemy jaki poziom
zgryzania może być optymalny i akceptowalny dla ekosystemów leśnych – nie tylko
dla wyników gospodarki leśnej, ale także z punktu widzenia zachowania
różnorodności biologicznej. Znalezienie takiego rozwiązania komplikuje dodatkowo
wspomniany wyżej fakt, że presja generowana przez duże kopytne nie jest stała i
może zmieniać się w czasie i przestrzeni w zależności od wielu różnych czynników.