Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP

„Rejent" . rok 7 . nr 10(78)
październik 1997 r.
Dariusz Fuchs
Podstawy prawne działalności ubezpieczeniowej
na Europejskim Rynku Wewnętrznym a projekt
dyrektywy o umowie ubezpieczenia
Wstęp
Traktat Rzymski w artykule 8 stanowi, iż Wspólny Rynek powinien być
sukcesywnie wprowadzany między krajami członkowskimi w ciągu 12letniego okresu przejściowego. Zakłada się, iż można to osiągnąć dwiema
metodami. Pierwsza - określona w art. 3(c) - przewiduje obowiązek usunięcia barier pomiędzy krajami członkowskimi w zakresie swobody przepływu kapitału, usług i przemieszczania się osób. Drugą konstytuuje art.
3(h) poprzez obowiązek zbliżenia (approximation) przepisów prawnych
poszczególnych krajów członkowskich. Dla sektora usług ubezpieczeniowych oznacza to docelowo możliwość swobodnego zakładania i prowadzenia działalności na obszarze Unii Europejskiej.
W tym celu upoważnione w Traktacie organy ustanowiły szereg aktów
prawnych, których analiza dla polskich podmiotów zajmujących się działalnością ubezpieczeniową jest niezbędna. Artykuł przedstawia podstawowe w tym względzie regulacje, szczególną uwagę poświęcając umowie
ubezpieczenia. Płaszczyznę rozważań stanowi Europejski Rynek Wewnętrzny, definiowany w art. 8(a) Traktatu jako przestrzeń pozbawioną wewnętrznych granic, gdzie swoboda przemieszczania się oraz przepływu
dóbr, usług i kapitału odbywa się na zasadach określonych w Traktacie. W
takim kontekście słusznym wydaje się określenie, iż celem istnienia tego
Rynku jest wzajemne unormowanie przez kraje członkowskie standardów
75
Dariusz Fuchs
adekwatnych do poszczególnych sektorów gospodarek, w tym sektora usług
ubezpieczeniowych. Ze względu na bardziej zaawansowane prace nad
harmonizacją i ujednoliceniem przepisów regulujących ubezpieczenia
majątkowe, poniższe uwagi nie odnoszą się do odrębnego reżimu, jaki jest
przewidziany dla ubezpieczeń życiowych (live insurance).
Zasady ogólne
Należy mieć na względzie standardy, których dopracowały się poszczególne państwa w ramach łączących je więzów ekonomiczno-prawnych. Dla
prowadzonych rozważań zasadnicze znaczenie ma dorobek Unii Europejskiej, traktującej integrację w zakresie usług ubezpieczeniowych jako zadanie będące środkiem do osiągnięcia wspólnego rynku finansowo-pieniężnego. Segment finansowy tego rynku nie stanowi monolitu - widoczna jest
różnica między stopniem unifikacji przepisów normujących system bankowy a realizacją unii walutowej bądź swobodą działalności ubezpieczycieli.
W porównaniu do prawa bankowego regulacje dotyczące asekuracji nie
osiągnęły tak wysokiego poziomu ujednolicenia1. Jednocześnie prawodawstwo Unii normuje działalność ubezpieczeniową aktami różnego rzędu2.
1
J. H o ł o w i ń s k i , Przemyśl ubezpieczeniowy w świetle przystąpienia Polski do EWG,
„Wiadomości Ubezpieczeniowe" nr 4, 5,6 z 1991 r., s. 8; t e g o ż , Przemyśl ubezpieczeniowy w
Polsce a zasady liberalizmu gospodarczego EWG, [w:] A. Wąsiewicz (red.), Ubezpieczenia w
gospodarce rynkowej, Bydgoszcz 1994, s.196; dla porównania A . K o m a r , Europejska Unia
Walutowa, Warszawa 1993, s. 107 i nast. oraz s.154-174; G. D r u e s n e , Prawo materialne i
polityki wspólnot i Unii Europejskiej, Warszawa 1996, s. 108-109; J. G a 1 s t e r, C. M i k, Podstawy Europejskiego prawa wspólnotowego, Toruń 1995, s. 264-267; w literaturze zagranicznej np:
F. H e i d i n g e r , A. H u b a l c k , M. P r a m b c r g c r , lntroduction to the Law and Language of
theEuropean Union, Wicn 1993, s.104-105; J. S te i n e r , Textbook on EC Law, London 1994,
s. 233-234; O. L a s o k, The Professions and Services in the European Economic Community,
Deventer 1986, s. 257; P. N i e 1 s e n, Services and Establishment in European Community Banking Law. A study of its legał Approach and Implications, Copenhagcn 1994, s. 111-113; W. H. R o t h, Die Yollendung des europaischen Binnenmarkets Jur Versicherungen, NJW nr 47/
1993, s. 3028-3029; R . G r e a v c s , EC Competition Law: Banking and Insurance Services,
London 1992, s. 11-13; t e j ż e , EC Błock Exception Regulations, London 1994, s. 128-130;
R. F a 1 k n e r, [w:] D.Campbcll (red.), Financial Semices in the New Europę. The Comparative
Law Yearbook of International Business, London-Boston 1992, s. 91-92.
2
E. S t r o i ń s k i , [w:] Przepisy koordynujące ustawodawstwo państw członkowskich EWG.
Ubezpieczenia, Warszawa 1991, s. 8 - autor mówi o 300 dyrektywach odnoszących się do ubezpieczeń, nie wliczając rekomendacji czy też rozporządzeń, co wydaje się charakteryzować całość
aktów prawnych wydanych na podstawie Białej Księgi: R G r e a v e s , EC Competition Law..., op.
76
Podstawy prawne działalności ubezpieczeniowej..
Niezwykle istotne są również interpretacje tychże przepisów oraz orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości3. Traktat Rzymski przewidział utworzenie szeregu instytucji odpowiedzialnych za sprawną kontynuację procesu integracyjnego, powierzając im kompetencje o różnorodnym
charakterze4. Art. 4 stanowi, iż zadania powierzone Wspólnocie realizują
- w granicach uprawnień przyznanych Traktatem: Parlament Europejski,
Rada, Komisja, Trybunał Sprawiedliwości, Sąd Audytorów. Traktat o Unii
Europejskiej zacieśnił współpracę wyżej wymienionych instytucji podczas
stanowienia aktów prawnych. Generalnie możemy wyróżnić tzw. procedurę współpracy (kooperacji) opartą na art. 189c oraz procedurę współdecydowania określoną w art. 189b5. W wyniku wzmiankowanych procedur
dochodzi do przyjęcia rozporządzeń, dyrektyw i decyzji, które mogą być
wydane albo wspólnie przez Radę i Parlament Europejski, albo przez samą
Radę bądź też Komisję Europejską. Niezależnie od tego, każdy akt prawny
musi określać powody, dla których został wydany oraz odnosić się do
propozycji lub opinii, których konieczność uzyskania przewiduje Traktat.
cit.. s. 5; inni autorzy mówią o ponad 250: C. C h a n c e, Insurance in the EEC, London 1991, s.
III i 2.
3
J. H o ł o w i ń s k i , [w.} Prawo ubezpieczeń gospodarczych, op. cit., s. 189;np. R.Greaves,
EC Competition Law...", op. cit., s. 8-9; P. P c a r s o n, EC Regulation for the Insurance Sector
Internal Market Directives, Financiae Conglomerates and Insurance Groups, maszynopis powielony, materiały konferencyjne C1BC Conference- 18.04.1994 r. London, s. 6-8; K. B r a d l ey,
Insurance Regulation, [w:] K. Hopt, E. Wymeerseh (red.), European Company and Financial
Law, Berlin-New York 1991, s. 115-117; K.P. L a s o k, Freedom to Provide Insurance Services
in the Light of the „Coinsurance Cases", „The Modern Law Rcvicw" nr 51/1988, s. 706-707.
4
Opieram się na tekście przygotowanym przez European University lnstitute, Florencja 1994
oraz zamieszczonym w O.J. 92/224/01; dla porównania W. C z a p l i ń s k i , R. O s t r i h a n s k y ,
A . W y r o z u m s k a , Prawo Wspólnot Europejskich. Dokumenty i orzecznictwo, Warszawa 1994,
s. 11-143; Z. Do 1 i w a - KI e p a c ki, Wspólnoty Europejskie. Analiza oraz wybrane dokumenty,
Białystok 1993, s. 189-269; Treatyon European Union, wyd. Councit of EC Lwcembourg 1992;
Europaische Union - Europaische Gemeinschaft - EWR-GATT, wyd. Universitiit Insbruck 1995.
5
to Community Member State and EFTA national Legislation, wyd. Coopers and Lybrand Europę, London 1990, s. 9-10 (uwagi dot. procedury kooperacji w oparciu o Jednolity Akt Europejski);
N . P a u l , R . C r o l y , £ C Insurance Law, London 1991, s. 14-15; dla poznania całości procedury
por. Z. D o l i w a - K l e p a c k i , Wspólnoty Europejskie. Analiza oraz wybrane dokumenty, Białystok 1993, s. 49-50; F . H e i d i n g e r , A . H u b a l e k , M . P r a m b e g e r , op. cit., s. 38-39;
G. R o b e r t s, Podstawy i rozwój Wspólnoty Europejskiej, Szczecin 1993, s. 42-43; H. A r p, The
European Parliaments in European Community Emiromental Policy, EUI EPU nr 92/13, s. 2128; M. A h 11, Prawo Europejskie, Warszawa 1995, s. 29.
77
Dla poró
Dariusz Fuchs
Dla charakterystyki umowy ubezpieczenia regulowanej prawodawstwem
Unii Europejskiej konieczne jest poznanie źródeł prawa, jakimi instytucje
powyżej wymienione posługująsię w procesie stanowienia jednolitego rynku
ubezpieczeniowego. Jednocześnie specyfika tej regulacji skłania do określenia skutków prawnych rozporządzeń i dyrektyw, gdyż przede wszystkim
za pomocą tych ostatnich wprowadza się wspólną dla krajów członkowskich regulację umowy ubezpieczenia.
Zastanawiając się nad źródłami prawa Unii Europejskiej, relewantnymi
dla umowy ubezpieczenia majątkowego, można podzielić je na dwie grupy.
Do pierwszej zaliczamy tzw. prawo pierwotne, które stanowią przepisy
Traktatów Wspólnotowych, Jednolity Akt Europejski i Traktat Unii Europejskiej. Jest to uzasadnione wieloma względami - najczęściej wymienia
się doniosłość regulacji traktatowej dla życia obywateli Unii Europejskiej,
zaliczenie wielu przepisów Traktatu Rzymskiego do norm konstytucyjnych,
pierwszeństwo tych norm w przypadku kolizji z przepisami krajów członkowskich oraz obowiązek bezpośredniego stosowania prawa pierwotnego
zarówno przez organy Unii Europejskiej, jak i instytucje stanowiące, nadzorujące i egzekwujące przepisy prawne w poszczególnych państwach6.
Druga grupa (prawo wtórne) jest złożona z przepisów różniących się
między sobą co do zakresu obowiązywania, sposobu uchwalania i kręgu
adresatów. Taki charakter przyznaje się aktom prawnym wymienionym w
art. 189, tj. rozporządzeniom, dyrektywom, decyzjom, zaleceniom i opiniom. Z tych pięciu instrumentów prawnych najdonioślejszym jest rozporządzenie. Ma ono zasięg ogólny w całej Unii i musi być bezpośrednio
stosowane we wszystkich krajach z momentem publikacji w Dzienniku
Urzędowym. Kraje członkowskie muszą przestrzegać postanowień danego
rozporządzenia w całości, a dzięki temu w ten oto sposób kształtowane są
między innymi prawa i obowiązki osób fizycznych oraz prawnych7. Jest
6
Art. 190 Traktatu; por. literaturę z przyp. 5 oraz J. S 1 e iner.op. cif., s. 62-65; C. C h u r eh,
D. P h i n c m o e, European Union and European Community. A Handbook and Commentary on
thepost-Maastricht Treaties,New Yotk-London-Singaporc 1993,s. 65-68; K. L e n a e r t s , C o n stitutionalism and Many Faces of Federalism. AJCL nr 38/1990, s. 224 i nast; U. P r e u B, Problems of a Concept of European Citizenship, „European Law Journal" nr 3/1995, s. 276 i nast;
C.F. M a n c i n i, The Maening of a Constitution for Europę, CMLR z 1989 r„ s. 603-604.
7
K. B r a d 1 e y, The inerease of effectiveness: problems of implementation (in the light of
a possible enlaryement). [w:] W. Wessels, C. Engel (red.), The European Union in the 1990s Ever closer and larger? b.m.w. 1993, s. 76.
78
Podstawy prawne działalności ubezpieczeniowej..
ono podstawą do wysuwania ewentualnych roszczeń w stosunku do państwa nie wywiązującego się z nałożonych nań obowiązków.
Tak rozległe skutki uzasadniają stosowanie rozporządzeń w dziedzinach najistotniejszych dla funkcjonowania Unii jedynie wtedy, gdy inne
środki są niewystarczające. Rzeczywiście, rozporządzenia, posiadając skuteczność równoważną z normami krajowymi, są instrumentem ograniczającym klasycznie pojmowaną suwerenność państwową. Jest to jednak równoważone przez korzyści, jakie mają mieć poszczególne kraje8.
Nie w każdym przypadku pełne poszanowanie praw przysługujących
obywatelom Unii jest możliwe do egzekwowania w drodze rozporządzenia.
Ten akt prawny służy bardziej do stworzenia ram i zagwarantowania
minimalnych standardów tam, gdzie to niezbędne lub możliwe ze względu
na konsensus państw członkowskich dotyczący konkretnej regulacji9.
W sytuacji, kiedy unifikacja poprzez rozporządzenie jest niepożądana
lub niepotrzebna, Traktat Rzymski przewiduje zastosowanie dyrektywy.
Zgodnie z Traktatem, jej zadaniem jest harmonizacja i koordynacja przepisów prawnych państw członkowskich (art. 54 ust. 3 pkt 9 Traktatu
Rzymskiego). Na odpowiednie organy nałożony jest obowiązek stosowania
wyżej wymienionych przepisów, jeżeli będzie to służyć utworzeniu wspólnego rynku lub wpływać na jego funkcjonowanie (np. art. 100 Traktatu
Rzymskiego). Należy kategorycznie stwierdzić, iż dyrektywa jest bezwzględnie wiążącym aktem prawnym w stosunku do poszczególnych państw10.
Pozostawia jednakże możliwość wyboru w zakresie sposobu realizacji celu,
dla którego została promulgowana, zakreślając najczęściej horyzont czasowy, przewidziany dla zmian w ustawodawstwach krajowych. W taki
sposób tworzony jest dwustopniowy system legislacji, w którym każde
państwo jest zobligowane do przyjęcia wzorca prawnego (i politycznego),
mając nieuszczuplonąkompetencję w zakresie sposobu realizacji. Praktyka
8
J. We i 1 e r, The Transformation of Europę, „The Yale Law Journal" nr 8/1991, vol. 100, s.
2413-2414; N. M a c C o r m i c h , The Maastricht - Urteil: Sovereignty Now, „European Law
Journal" nr 3/1995, s. 260 i nast.; W . M u s s l e r , M . S h c i t , The Economic Constitution of
European Community. From »Rome« to »Maastricht«, „European Law Journal" nr 1/1995, s. 6-9.
9
J. W e i ler, o/>. cit., s. 2415.
10
I w tym jest podobne do rozporządzenia, vide: F. Wooldrigdc, Company Law in the United
Kingdom and the European Community. Its harmonization and unification, London 1991, s. 5;
K. B r a d I c y, The inerease of effectiveness ..., op. cit., s. 76-77.
79
Dariusz Fuchs
wskazuje jednak na to, że dyrektywy w bardzo wielu przypadkach ściśle
określają tryb zmiany przepisów.
Niedopełnienie obowiązków wynikających z dyrektywy rodzi odpowiedzialność państwa opartą na przepisach Traktatu (art. 169-171). Jeżeli
Komisja, do której zadań należy kontrola wprowadzania w życie norm
prawa Unii, stwierdzi, iż którekolwiek państwo nie wypełniło swych zobowiązań, to może - w razie fiaska postępowania polubownego - skierować skargę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Każde państwo
ma prawo bronić się, wnosząc powództwo o unieważnienie dyrektywy.
Podstawą może być niewłaściwość lub przekroczenie kompetencji przez
Radę (Komisję). Jest to jednocześnie dopuszczalne uzasadnienie dla wszczęcia postępowania przez każdą osobę fizyczną bądź prawną, będącą adresatem decyzji w ten sposób naruszającej przepisy prawa. Jeżeli adresatem
jest inna osoba, ale skutki dotyczą bezpośrednio i osobiście osób spoza tego
kraju, to mogą one wnieść powództwo na podstawie art. 173 Traktatu.
Należy zwrócić uwagę, że Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, i w konsekwencji Unię Europejską, nie zawierają ogólnych postanowień rozstrzygających kolizję materialnoprawną między prawem Unii a
regulacjami poszczególnych państw". Pierwszeństwo porządku jurydycznego Unii - podkreślane już kilkakrotnie - opiera się przede wszystkim na
konsekwentnej linii orzeczniczej Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Jest on powołany do nadzorowania przestrzegania prawa w procesie
wykładni, czynności prawnych Unii oraz wykładni statutów instytucji
powołanych przez Radę (art. 164 Traktatu)12.
Zgodnie z tym Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, iż w przypadku
niedostosowania prawa wewnętrznego do dyrektywy w określonych sytu11
R. D e h o u s s e , Comparing national and EC Law the problem of the level of analysis,
EUI LAW nr 3/1994, s. 6 i nast.
12
Np. S. R u d n i c k i, Problem harmonizowania prawa wewnętrznego państw Wspólnoty
Europejskiej, „Przegląd Sądowy" nr 7-8/1992, s. 24-25; I. K o p p e n, The Role ofthe European
Court ofJustice in the Development of the European Community Enviromental Policy, EUI EPU
nr 18/1992, s.7-12; A.O'Ne i 11, The Goverment ofJudges. The lmpact of the European Court
ofJustice on the Constitutional Order of the United Kingdom, EUI LAW nr 3/1993, s. 12-28;
J. Konte (red.), Primus Inter Pares: The European Court and National Courts. The Follow up by
National Courts of Preliminary Rulings ex art. 177 of the Treaty of Rome: A Report on the
Situation in the Netherlands, EUI LAW nr 6/1990, s. 5-7; A. M i c h a e I, op. cit., s. 80 i nast.;
J . H e i d i n g e r , A. H u b a l e k , M. P r a m b e r g e r , o/?. cit.,s. 47-58.
80
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
a c j a c h , jednostka będzie mogła kształtować swe prawa i obowiązki według
określonego aktu prawnego Wspólnoty13. W przypadku niezgodności prawa Unii z podstawowymi zasadami konstytucyjnymi państwa członkowskiego, prymat przyznaje się droit communautaire. Kategoryczne potwierdzenie znalazła ta zasada w sprawie Costa v. ENEL14, gdzie Trybunał
wyraził tezę, iż państwa członkowskie przekazały definitywnie Wspólnocie określony Traktatem zakres suwerenności. Proces ten nie może być
zahamowany ani też odwrócony.
Analogiczne stanowisko Trybunał zajął w wielu kolejnych orzeczeniach,
czego sztandarowym przykładem jest Simmenthal II15, kiedy to między innymi wyłączono stosowanie zasady lex posterior derogat legi priori w
przypadku zbiegu normy wspólnotowej z krajową. Najistotniejszym orzeczeniem, które stało się podstawą do formułowania zasady odpowiedzialności wobec swych obywateli, jest werdykt w sprawie Francovich16. Zgodnie z tym, nie można skutecznie usprawiedliwiać swego postępowania
faktem niewprowadzenia zmian w przepisach krajowych, zgodnie z zaleceniem odpowiednich organów Unii. Warunkiem koniecznym jest związek
przyczynowy między szkodą której doznała osoba fizyczna (prawna), a
niewypełnieniem obowiązków przez państwa członkowskie. W ten sposób
dyrektywa stała się podstawą do formułowania roszczeń przez osoby fizyczne i prawne w stosunku do zaniedbań instytucji krajowych. Jak podkreśla jeden z autorów, mamy tu do czynienia z bezpośrednią stosowalnością (the direct effect) dyrektywy'7. W sferze praktycznej konsekwencje
13
Sprawa Van Dwyn 41/74 Rec. 1337 -orzeczenie przytoczone przez I. H y k a w y, Dyrektywa jako specyficzny środek harmonizacji prawa w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej,
PUG nr 8-9/1993, s. 5; T. K o c o t, Harmonizacja Prawa w Unii Europejskiej, KPP nr 4/1995, s.
556-557.
14
Case 6/64(1964) ECR 585; K. B r a d I ey, Law and Institutions of the European Communities, Firenze 1994, s.36-40.
15
Case 106/77(1978) ECR 629; E. P i o n t e k, Obowiązywanie prawa wspólnotowego, „Palestra" nr 1-2/1995, s. 88; por. F. G a 1 s t c r, C. M i k, op. cit., s. 169-170; G. D r u e s n e, op. cit.,
s. 18; K. Br ad 1 ey, Law and Institutions..., op. cit., s. 41-44.
16
i nast.; J. C a p p e 1, Individual Enforcement of Community Law: the Futurę of the Francovich
Remedy, EUI Law nr 6/1992, s. 2 (autor analizuje wpływ tego orzeczenia na wykładnię przepisów
Traktatu oraz postuluje podkreślenie znaczenia orzeczenia na praktykę państw Unii); J. S t e i n e r,
op. cit., szczególnie s. 41-42.
17
K. B r a d 1 e y, The increase of effectiveness..., op. cit., s. 87 i nast. oraz J. S t e i n e r, op.
cit., s. 42-43; T. K o t, op. cit., s. 557-559 i cytowana tam literatura wraz z orzecznictwem;
81
Dariusz Fuchs
prawne niezastosowania się do dyrektywy są zbliżone do sankcji za niezastosowanie się do rozporządzenia18. Jeżeli dalszy proces stosowania (implementatiori) prawa Unii rozwinie się w tym kierunku, to bez wątpienia
będzie to przyczynkiem do szybszego pokonywania różnic między ustawodawstwami krajowymi w najważniejszych dziedzinach wspólnego rynku,
do czego powszechnie zalicza się usługi ubezpieczeniowe.
Komisja Europejska wielokrotnie dawała wyraz przekonaniu, iż jednolity rynek ubezpieczeniowy - będąc jednocześnie bardzo intratną możliwością działalności gospodarczej - spowoduje racjonalizację i wzrost konkurencyjności Europy Zachodniej na rynku światowym". Działania w tym
kierunku przedsiębrano już ponad 30 lat temu20, jednak osiągnięcie owej
jednolitości będzie praktycznie niemożliwe przed końcem XX wieku21.
Będzie można mówić o osiągnięciu tego celu jedynie w sytuacji, gdy zlikwidowane zostaną różnice prawne w statusie ubezpieczyciela, niezależnie
od tego, gdzie będzie posiadał swą siedzibę (oddział)22. Z drugiej strony
ubezpieczającemu należy zapewnić pełną swobodę w wyborze kontrahenta, jeżeli będzie on funkcjonował w ramach Unii Europejskiej. Idea tak
pojętego Jednolitego Rynku ubezpieczeniowego opiera się na realizacji podstawowych wolności (swobód), zawartych w Traktacie Rzymskim23:
J. C o p p e 1, op. cit., s. 20-24; A.O' N e i 11, J. C o p p e 1, The European Court ofJustice Taking
Rights Seriously?, EUI LAW nr 21/1992, s. 2-3.
1992, Brussels 1993, s. 44-47; Condition for business cooperation, [w:] Intemal Market vol. 3"
wyd. Commision ofEC 1993, s. 4.
19
A . O t t o n , An Intemal Insurance Market before the Turn ofthe Centuryt CML Rev. 1992,
s. 511-513.
20
Por. akty prawne w: O.J. z 1962 r. L32/61, OJ. z 1965 r. L361/61; D . L a s o k , The Pmfessions and Services..., op. cit., s. 257-258; T.El lis, European Integration and Insurance,
London 1985,s. XV-XVI; B. P o o l , The creation ofthe intemal market m insurance, Luxemburg
1990, s. 7-8.
21
Por. powielony maszynopis przemówienia L. B r i t a i n, European Insurance in a Single
Market, wygłoszonego 19.03.1990 r. na Uniwersytecie w Lueven.
22
T e n ż e , Der Europaische Binnenmarkt der Yersicherungen: Was noch zu tun bleibt,
maszynopis powielony przemówienia wygłoszonego na Uniwersytecie w Kolonii 7.06.1990 r.
„Prawo Asekuracyjne" nr 1/1995, s. 58-59; R. S c h m i d t,SomeReflections on DirectInsurance
in the Common Market, as it could be seen from abroad, „Versirechrugsrecht" nr 34/1989, s.
1229; N . P a u l , R . C r o l y , op. cit., s. 3-4; T . E l l i s , op. cit., s. 7-18; J. F i n s i n g e r ,
E . H a m m o n d , J . T a p p , Insurance: Competition orRegulationl, London 1985, s. 61-64.
82
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
- swobody cyrkulacji rzeczy (towarów)24,
24
Jest ona gwarantowana poprzez istniejącą Unię Celną państw członkowskich, które zobowiązuje do niewprowadzania ceł w handlu wzajemnym oraz niestosowania innych praktyk, podobnych
w skutku do barier celnych (measures having equivalent effect), a jednocześnie stosowania wspólnej taryfy celnej w stosunkach z krajami trzecimi (art. 9 Traktatu Rzymskiego oraz Rozporządzenie
Rady nr 950/68 - OJ. 1968 r., nr 172/1 z późniejszymi zmianami). Do pełnej jednolitości niezbędna jest-nie rozstrzygnięta dotychczas - jednolita interpretacja przepisów celnych, administracyjnych oraz zwyczajów handlowych (Diamanterbcidcrs Case z 1.07.1969 r. C-2/69 i C-3/69).
Drugim niezbędnie koniecznym czynnikiem dla swobodnego przepływu dóbr jest wyeliminowanie ograniczeń ilościowych (quantitative restrictions) w imporcie (art. 30 Traktatu) i eksporcie
(art. 34 Traktatu). Dla właściwego zrozumienia tego pojęcia niezbędna jest analiza sformułowania
dotyczącego zakazu stosowania środków porównywalnych (mających podobny skutek) do wyżej
wymienionych ograniczeń. Należy pamiętać o innych przepisach Traktatu, używających takich
pojęć, jak: „środki samowolnej dyskryminacji lub ukrytych restrykcji w handlu" (art. 36 zd. 2
Traktatu) oraz „nowe ograniczenia ilościowe oraz środki do nich podobne" (art. 31 Traktatu).
W definiowaniu, jakie działania państw członkowskich mogą być traktowane jako zakazane Traktatem ograniczenia, niezwykle pomocny jest dorobek Komisji Europejskiej, Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Trybunału Pierwszej Instancji. Dla działalności ubezpieczeniowej ważny jest zakaz tego typu dyskryminacji wyrażony przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości w
sprawie Hang - Adrion v. Frankfurter Versicherungs - AC - (Case 251/83; CMLR nr 3/1985, s.
266), wyrażający się w równym traktowaniu ubezpieczonego, niezależnie od przedmiotu ubezpieczenia oraz kraju jego zamieszkania: P. 01 i v e r, Tree movement of goods in the EEC, London
1988, s. 162.
W sprawie Punto SpA (z 2.06.1994 r. C-69/93 i C-258/93) wyrażono tezę, iż zakazane są
jedynie takie ograniczenia, które preferują określoną grupę podmiotów; nie stosuje się to do ustawodawstwa krajowego, jeżeli restrykcja obejmuje swym zasięgiem ogół podmiotów na własnym
terytorium (podstawąorzeczenia były kontrowersje związane z ustawowo określonymi godzinami
otwarcia sklepów we Włoszech).
Sprawa Groenveld BV (z 8. 11. 1979 r. C-15/79) odwołuje się do idei równego traktowania
produktów rodzimego pochodzenia oraz takich, które zostały importowane z innych państw. Różnice mogąjedynic wynikać ze względu na nadzór podatkowy państwa, ochronę zdrowia, uczciwość
obrotu handlowego i ochronę konsumenta (sprawa Cassis de Dijon - 20.02.1979 r. C-120/78;
D. K e c 1 i n g, The Free Movement of Goods in EEC Law: Basic Principles and Revent Developments in the Case Law of the Court of Justice of the European Communities, „International
Lawyer" nr 2/1992, s. 469).
Szczególne zainteresowanie wzbudziło - między innymi ze względu na ochronę konsumenta
- orzeczenie w sprawie Dassonville (11.07.1974 r. 6-8/79). W związku z tym, iż prawo europejskie
nie dysponuje spójnym systemem norm gwarantujących klientowi autentyczność (markę) produktu, poszczególne państwa członkowskie mogą zapobiegać nieuczciwej konkurencji, stanowiąc odpowiednie przepisy. Powołując się na tezę zawartą w orzeczeniu Dassonville, należy stwierdzić, że są
prawnie dopuszczalne ograniczenia swobody przepływu dóbr w obrębie Unii. Pierwsza grupa jest
wprost oparta na przepisach prawa pierwotnego (tu: Traktatu Rzymskiego, zmienionego Układem
z Maastricht). Art. 25 przewiduje, że w razie braków określonych produktów na rynku Unii, Komisja może obniżyć stawki celne na te produkty albo całkowicie znieść te cła w stosunku do danego
państwa. O wiele bardziej istotnym pod tym względem jest art. 36. Postanawia on, iż art. 30-34 nie
83
Dariusz Fuchs
- swobody przemieszczania się osób25,
- swobody wolności przepływu kapitału,
- swobody świadczenia usług.
Celem istnienia tych swobód jest m.in. harmonizacja warunków prowadzenia działalności ubezpieczeniowej oraz umów ubezpieczenia zawieranych między ubezpieczycielem mającym swą siedzibę na terenie Unii
Europejskiej a ubezpieczającym pochodzącym z jednego z krajów członkowskich lub mającym tam siedzibę.
wyłączają możliwości wprowadzania ograniczeń (importowych, eksportowych i tranzytowych),
jeżeli będzie to uzasadnione ze względu na:
- moralność publiczną (Regina v. Heun and Darky z 1979 r. C-34/79),
- bezpieczeństwo publiczne,
- ochronę zdrowia i życia ludzkiego,
- ochronę świata zwierzęcego i roślinnego,
ochronę dziedzictwa kulturalnego, które posiada wartość artystyczną, historyczną, archeologiczną,
- ochronę własności przemysłowej i handlowej.
Art. 115 uprawnia państwa członkowskie do podjęcia kroków ochronnych w celu realizacji
polityki handlowej, przewidzianej w Traktacie, zobowiązując jednocześnie Komisję Europejską do
jak najszybszej pomocy oraz - jeżeli to konieczne - upoważnienia państwa członkowskiego do
takiego działania (art. 6. Traktatu Rzymskiego).
25
Korzystają z tego w sposób najszerszy pracownicy narodowości jednego z krajów członkowskich. Podstawowe znaczenie ma zakaz dyskryminacji pracowników ze względu na obywatelstwo.
Działanie pozytywne tego zakazu przejawia się w możliwości ubiegania się o zatrudnienie w dowolnym kraju członkowskim. Jak podkreśla w swym orzeczeniu Trybunał Sprawiedliwości (Levin
Case C-53/81), również praca w niepełnym wymiarze jest chroniona. Bez znaczenia są motywy i
pobudki, jakimi kieruje się osoba szukająca pracy. Istotne jest zastrzeżenie, iż ta swoboda dotyczy
jedynie pracowników pochodzących z innego państwa niż kraj, w którym ma dojść do podpisania
umowy i świadczenia pracy. W razie braku tak pojętego elementu międzynarodowego, każde państwo członkowskie może nałożyć ograniczenia, które będą obowiązywać na jego terytorium w
stosunku do pracowników będących obywatelami danego państwa (P.S. M a t h i j s e n,A Guide to
European Community Law, London 1990, s. 143). Jeżeli zostanie nawiązany stosunek pracy, to
pracownikowi przysługuje prawo przebywania w kraju pracodawcy, co dotyczy również najbliższej
rodziny. W przypadku ustania zatrudnienia - pod określonymi przez Komisję warunkami - były
pracownik ma prawo przebywania (zamieszkiwania) w danym kraju członkowskim (art. 48 ust. 1 d
Traktatu oraz Rozporządzenie nr 1612/1969), a jego okresy zatrudnienia w różnych krajach Unii
ulegają zsumowaniu, niezależnie od tego, w którym z nich są pobierane świadczenia emerytalnorentowe (Rozporządzenie nr 1408/71). Powyższe uprawnienia mogą być ograniczone jedynie przez
wzgląd na bezpieczeństwo i zdrowie publiczne.
Odmiennie jest regulowany status prawny tych obywateli, których Traktat nic uważa za pracowników. Wprowadzono generalny zakaz stosowania restrykcji dotyczących wolności osiedlania
się na terenie Unii (art. 53 Traktatu).
84
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
Prawo konkurencji
Jednocześnie należy podkreślić, iż zachowanie wyżej wymienionych
swobód w sposób specyficzny realizuje się w działalności ubezpieczeniowej poprzez przestrzeganie przepisów konkurencyjnych na Europejskim
Rynku Wewnętrznym. Znaczenie podstawowe posiadają artykuły 85 i 86
Traktatu Rzymskiego. Pierwszy w ust. 1 zakazuje takich m.in. porozumień
między przedsiębiorstwami, które mogą wpływać na handel między państwami członkowskimi i których przedmiotem lub skutkiem jest uniknięcie
ograniczenia lub naruszenie konkurencji w obrębie wspólnego rynku. Takie
praktyki są zakazane jako niezgodne z konstytuującymi ten rynek wolnościami (swobodami).
W ustępie 3 tenże artykuł stanowi jednakże podstawę do zwolnienia
powyższych porozumień (praktyk) od sankcji przewidzianej in capita
poprzez system:
- zwolnień grupowych26,
- indywidualnych decyzji27.
Początkowo powszechnie zgłaszano wątpliwości, czy do tak specyficznej działalności jak ubezpieczeniowa można stosować wprost przepisy o
konkurencji28.
Ostatecznie blisko 350 porozumień i połączeń między ubezpieczycielami zostało notyfikowane Komisji po orzeczeniu Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości w sprawie Verband der Sachversicherer v. Commision29.
Komisja badała działalność Northen Assurance - brytyjskiego ubezpieczyciela, który został zobowiązany do przedłożenia informacji na temat
swojej spółki zależnej z siedzibą w RFN, prowadzącej działalność w za-
26
Które wymienia O. G o y d e r, EC Competition Law, op. cit., s. 126-128.
Por. L. C o r s w e l l , Parmentien Ch. Grant u EC Meyer Control Regulation From the
Notices to the Green Paper, RDAI nr 4/1996, s. 472-473.
2g
Por. R. G r e a v e s, EC Błock Exception Regulations, op. cit.,s. 130; C. C h a n c e, Insurance in the EEC. The European Community s Programe for a New Regime, London 1991, s. 79;
I. G i 11 e s p i e, Insurance 1992, London 1990, s. 97-98; W.-H. R o t h, Internationales Versicherungsvertragsrecht, Tiibingcn 1985, s. 654-667 wraz z cytowaną w powyższych publikacjach
literaturą.
29
Case 45/85 Verband der Sachversichercr cV(Vds) v. Commision (1988) 4 CMLR 264;
R. G r e a v e s, EC Competition Law..., op. cit., s. 90-91; European Insurance Law. A Guide to
Community member state and EFTA National Legislation, op. cit., s. 132-133.
27
85
Dariusz Fuchs
kresie ubezpieczeń ogniowych. W wyniku postępowania Komisja zanegowała porozumienie zawarte m.in. przez spółkę (Verband der Sachversicherer) z innymi ubezpieczycielami, określając wspólną politykę w zakresie
stawek. Do takiego porozumienia powinno się zastosować przepisy antymonopolowe na szczeblu wspólnotowym, gdyż członkami były podmioty
pochodzące z różnych krajów członkowskich. Decyzja została zaskarżona
przez ubezpieczyciela, jednak Europejski Trybunał Sprawiedliwości podtrzymał stanowisko Komisji i odrzucił argument pierwszeństwa wewnętrznego (niemieckiego) systemu prawnego, który dopuszczał takie porozumienia. Przytoczone orzeczenie stało się podstawą ingerencji Komisji w treść
porozumień między ubezpieczycielami.
Zarazem, chociaż Komisja stwierdziła, iż sektor ubezpieczeniowy nie
jest uprzywilejowany i zwolniony z obostrzeń ust. 1 art. 85 Traktatu, wielokrotnie w latach 80-tych wydawała decyzje (na podst. art. 85 ust. 3) o
wyłączeniu stosowania zakazu uzgodnień, wspólnie w stosunku do umów
mających za przedmiot stosowanie jednolitej taryfy składek30. Europejski
Trybunał Sprawiedliwości również generalnie dopuścił stosowanie indywidualnych decyzji zwalniających.
Komisja na podstawie art. 85 ust. 3 wydała również rozporządzenie
ustanawiające zwolnienie grupowe dla ubezpieczycieli zawierających określone rodzaje umów (Regulation 3932/92)31. Dotyczy ono 4 odrębnych
kategorii porozumień dotyczących:
- ustalania wysokości składek,
- wspólnego pokrywania określonych szkód,
- systemu zabezpieczeń i przekazywania informacji32.
Powyżej przytoczone regulacje uzasadniają tezę, iż działalność ubezpieczeniowa na Europejskim Rynku Wewnętrznym, korzystając z podstawowych wolności, jednocześnie jest ograniczona chroniącym te wolności
reżimem europejskiego prawa konkurencji33.
30
Dcc. 84/191 (Nuovo Cegam) O. J. 1984 L99/29; Dcc. 85/615 (P and J Clubs) O.J. L 1985
L 1376/2; Dec. 90/25 (Concordato Inccndio) O.J. 1990 L15/25; Dec. 92/96 (Assurpol) O.J. 1992
L 15/16.
31
0.J. 1992 L398/7.
32
Por. R. G r e a v e s, EC Błock Exception Regulations, op. cit., s. 132.
33
Por. D. F u c h s, Koncentracja przedsiębiorstw przewozowych w świetle III dyrektywy dotyczącej fuzji spółek a prawo konkurencji Unii Europejskiej. Wnioski dla Polski, „Zeszyty Naukowe AE Katowice" nr 146 (w druku); Regulation nr 1534/91 O.J. 1991 L143/1.
86
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
Umowa ubezpieczenia
Dla umowy ubezpieczenia pierwszorzędne znaczenie mają projekty
unifikacji minimalnego zakresu składników treści takiej umowy, co chciano
osiągnąć poprzez wydanie odpowiedniej dyrektywy34. Jednocześnie prace
unifikacyjne zawężono jedynie do ubezpieczeń innych niż życiowe (nonlive Insurance)35, co jest potwierdzeniem dychotomicznego podziału, mającego swe źródło w założeniu, iż ubezpieczenia na życie stanowią dobro
publiczne, a więc podlegają szczególnej gwarancji ze strony państwa. Odrębność w zakresie ich regulacji w prawodawstwie państw członkowskich, jak
i Unii Europejskiej, spowodowanajest dodatkowo chęcią ochrony ubezpieczonych przed niekorzystnymi dla nich posunięciami przedsiębiorstw, tym
bardziej iż - przeciwnie niż ubezpieczenia o charakterze społecznym (np.
pension funds) - nie mają charakteru obligatoryjnego. W związku z tym
państwa członkowskie są a priori bardziej negatywnie nastawione do
unifikacji warunków umowy w tym zakresie, co wzięto pod uwagę przygotowując projekt36.
Ostatecznie Komisja przedłożyła Radzie projekt dyrektyw w sprawie
koordynacji ustaw, rozporządzeń oraz przepisów administracyjnych dotyczących kontraktów ubezpieczeniowych37. We wstępie podkreśla się, że
harmonizacja przepisów odnoszących się do umowy ubezpieczenia ułatwiłaby świadczenie usług tego typu na terenie Unii Europejskiej, a jednocze34
D. L a s o k, The Proffessions and Services..., op. cit., s. 293; The Effects ofGreater Economic Integration within the European Community on the United States, „Reports to the Commitee on Ways and Mcans of the United State House of Rcprescntatives and the Commitec on
Finance of the United States Senate on Invcstigation No. 332-267 Under Section 332 of the Tariff
Act of 1930", przedruk [w:] I. Gillcspic (red.), Insurance 1992. A Eurostudy Special Report,
London 1992, s. 101.
35
Zakładając, iż ujednolicenie będzie łatwiejsze do osiągnięcia; T. E11 i s, op. cit., s. 145;
European Insurance Law. A Guide..., op. cit., s.101.
36
Por. P. P e a r s o n , New Trends in Insurance Market, maszynopis powielony, Brussels
1995, s. 4; t e n ż e , Opening Adress, [w:] F. Re i ch e r t - F ac i 1 i d e s H . U . J e s s u r u n
d ' 0 1 i v e i r a, International Insurance Contract Law in EC, op. cit., s. 3-4; B. P o 11, op. cit., s.
60-61.
37
Z 28.07.1979 r. O.J. z 1979 C190 wraz ze zmianami do powyższej dyrektywy z 31.12.1980 r.
O.J. z 1980 C355; por. Insurance and Pensions Funels. Community measures adopted or proposed (Situation as atjune 1993), wyd. Commision of EC Brussels 1993, s. 339 i nast; E. B a b a t e,
P. D e j e m e p p e , M. G o y c n s , Study on Consumer Protection and the Intemal Market, Brussels 1992, s. 81.
87
Dariusz Fuchs
śnie gwarantowałoby minimalny zakres ochrony zarówno dla ubezpieczonego, jak i ewentualnych osób poszkodowanych w przypadku umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.
Zgodnie z przekonaniem twórców projektu, zakres przedmiotowy dyrektywy ogranicza się jedynie do ubezpieczeń nie będących życiowymi.
Nie obejmuje wszystkich ryzyk sklasyfikowanych w Suplemencie do I Dyrektywy ubezpieczeniowej38, z których explicite wyłączono ubezpieczenia:
chorobowe (grupa 2), pojazdów szynowych (grupa 4), cargo statków (grupa 6), ładunków (grupa 7), odpowiedzialności cywilnej lotniczej (grupa 11)
i statków (grupa 12), kredytu (grupa 14) oraz poręczeń i gwarancji (rękojmi) (grupa 15). Ubezpieczenia chorobowe de facto zbliżone charakterem
ryzyka do ubezpieczeń życiowych z racji tego podobieństwa znalazły się
poza zakresem dyrektywy (podobnie z ryzykami grup 4, 6, 7, 11, 12).
Odrębnie również regulowane są umowy ubezpieczenia kredytów i poręczeń39.
Przyczyną dodatkową jest nacisk lobby konsumenckiego, które doprowadziło do opracowania tej dyrektywy przez Komisję. Zakres przedmiotowy odnosi się przede wszystkim do takich umów ubezpieczenia, jakie
zawierane są przez konsumenta, tj. poza profesjonalną działalnością ubezpieczonego40. Dotychczas w krajach członkowskich występował różny zakres ochrony konsumenta, przy zawieraniu i wykonywaniu takich umów.
Stanowiło to przedmiot nieuczciwej konkurencji, ponieważ ubezpieczyciele pochodzący z krajów, gdzie uprawnienia ubezpieczonego były mniejsze,
oferowali niższe stawki ubezpieczeniowe, gdyż mieli mniejsze koszty własne.
Najczęściej konsumenci - nie mając odpowiedniego rozeznania - kierowali
się jedynie wysokością stawki, zapominając o zakresie ochrony. Tak pro-
38
Pierwsza Dyrektywa Rady w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia bezpośredniej działalności ubezpieczeniowej poza ubezpieczeniem na życie z 24.07.1973 r. O.J. nr 4238/3; tłumaczenie [ w : ] E . S t r o i ń s k i ,
op. cit., s. 122 i nast.
łalności, a nie treści umów zawieranych.
40
Na co właśnie zwraca uwagę i przytacza poglądy członków Komisji odpowiedzialnych za
politykę dot. ochrony konsumenta: T. E11 i s, op. cit., s. 145-146; por. R. S c h m i d t, op. cit., s.
1229-1230; J. B a s e d o w, Das neue Internationale Versicherungsvertragsrecht, NJW nr 13/
1991, s. 786.
88
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
wadzona konkurencja odbywała się ze szkodą dla uprawnionego z umowy
ubezpieczenia, czemu projekt dyrektywy poprzez odpowiednio określony
zakres regulacji miał przeciwdziałać, zapewniając równe prawa klientowi
ubezpieczycielowi, niezależnie od miejsca ich siedziby oraz wybranego
przez strony prawa właściwego dla umowy41.
Ujednolicenie dotyczy jedynie aktów prawnych podstawowych (istotnych, ważnych) dla umowy ubezpieczenia, co sugeruje, iż nawet w omawianym zakresie dyrektywa dopuszcza zróżnicowanie przepisów, o ile nie
mają znaczenia pierwszorzędnego dla regulacji umowy ubezpieczenia i nie
są sprzeczne oraz nie wywołują jakichkolwiek skutków, które są nie do
pogodzenia z postanowieniami dyrektywy. W poprawce do projektu zamieszczono dodatkowe ograniczenie zakresu stosowania dyrektywy, będące
naturalną konsekwencją zapisów Traktatu Rzymskiego (np. art. 2 i 59), iż
odnosi się ona jedynie do ryzyk zlokalizowanych w państwach członkowskich Wspólnot Europejskich. Dla takich ryzyk umowa ubezpieczenia musi
zapewniać ubezpieczonemu posiadanie dokumentu będącego dowodem
zawarcia kontraktu. Dyrektywa podaje minimalny zestaw informacji, jakie
w tym dokumencie mają się znajdować i upoważnia państwa członkowskie
do wprowadzenia przepisów, które rozszerzą obowiązkowy zakres informacji. Zamieszczone upoważnienie dla państw członkowskich może w
praktyce przynieść efekty odmienne od zamierzonych, gdyby wystąpiły
znaczące różnice między ustawodawstwem państw członkowskich, odnoszących się do umowy ubezpieczenia. Gwarancją dla stron umowy byłaby
zagwarantowana pełna swoboda świadczenia usług ubezpieczeniowych wewnątrz Unii Europejskiej, co skutecznie zniwelowałoby niebezpieczeństwo
dalszego, jeszcze większego niż obecnie, zróżnicowania prawa wewnętrznego poszczególnych państw członkowskich Unii, regulującego umowę ubezpieczenia majątkowego42.
Jeżeli ubezpieczony nie otrzymał tego dokumentu z chwilą zawarcia
umowy, to jest upoważniony do żądania od ubezpieczyciela dostarczenia
41
B . P o o l , op. cit., s. 61; N . P a u l , R . C r o l y , op. cit., s. 109; por. P . D a v i n e , ... the
Directive [w:] I. Gillcspic (red.), Insurance 1992, op. cit., s. 40; Opinion of the Economic and
Social Committee, [w:] The Consumer and the Internal Market, op. cit., s. 23.
42
Stanowi to zarazem jeden z powodów, dla których dyrektywa nic weszła w życie, pozostając
projektem Komisji. Internal Market. Current status 1 July 1994, op. cit., s. 43 oraz 48; por. uwagi
poniższe.
89
Dariusz Fuchs
- bez zbędnej zwłoki - tymczasowego certyfikatu, w którym będzie zawarte określenie stron umowy, rodzaj ubezpieczenia wraz z wyłączeniem odpowiedzialności ubezpieczyciela oraz podana suma ubezpieczenia (art. 2
ust. 2)43. W przypadku zmiany danych znajdujących się w dokumencie
stwierdzającym zawarcie umowy już po jego wydaniu posiadaczowi polisy,
strony powinny te zmiany między sobą uzgodnić44. Po uzgodnieniu ubezpieczyciel jest zobowiązany wydać nowy dokument uwzględniający te
zmiany. W ten sposób posiadacz polisy ma ułatwioną możliwość dochodzenia roszczeń, niezależnie od charakteru dokumentu stwierdzającego zawarcie przez niego umowy.
Z chwilą zawarcia umowy na posiadaczu polisy ciąży obowiązek uj awnienia wszystkich okoliczności, które mogąjego zdaniem mieć wpływ na
złożenie przez ubezpieczyciela oświadczenia woli o przejęciu ryzyka. Ten
obowiązek nie dotyczy faktów notoryjnych oraz znanych uprzednio ubezpieczycielowi. Aby uniknąć sporów, jakie okoliczności mają istotne znaczenie na rozmiar oraz przyjęcie ryzyka przez ubezpieczyciela, dyrektywa
przewiduje, iż za takowe uważa się jedynie fakty, o których podanie zwrócił
się ubezpieczyciel na piśmie do ubezpieczającego. Ten ostatni może obalić
to domniemanie faktycznie przez złożenie odpowiednich środków dowodowych. Ich brak uważa się za akceptację domniemania, jako przewidzianego w określonym stanie faktycznym.
Jeżeli wystąpią okoliczności, o których strony nie wiedziały w momencie podpisywania kontraktu lub ubezpieczający (posiadacz polisy) nie
wyjaśnił okoliczności faktów, które mają znaczenie dla oceny ryzyka45, to
obie strony są upoważnione - w terminie dwóch miesięcy od chwili, gdy
powzięły wiadomość - do złożenia oferty zmieniającej warunki zawartej
umowy lub jej wypowiedzenia. Ubezpieczycielowi przysługuje termin
43
Co jest analogiczne z doświadczeniami i praktyką angielską por. U.K. Law Commision
Working Paper No 73, London 1978, s. 41-44; The Statement of Insurance Practice of 4 May
1977, London 1978, s. 110-111; T. E11 i s, op. cit., s. 152; w przypadku umów krótkoterminowych
(poniżej 12 miesięcy, z wyjątkiem ubezpieczeń tzw. wakacyjnych) dyrektywa upoważnia państwa
członkowskie do złagodzenia wymogów formalnych i minimalnego zakresu treści dokumentu.
44
Ten obowiązek wprowadzono do pierwotnego tekstu projektu dyrektywy w O.J. 1980 L355,
s. 32.
45
Art. 3 ust. 2; Insurance and Pension Punds..., op. cit., s. 340-341; P. P e a r s o n, Opening
Adress, op. cit., s. 3-4; J. U s h e r, Free movement of Goods, Services and Persons, Firenze 1995,
s. 64.
90
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
piętnastodniowy liczony od dnia otrzymania nowej oferty na jej przyjęcie
bądź odrzucenie. Drugiej stronie w tej samej sytuacji przyznano dłuższy
okres, co zostało podyktowane wzmocnieniem ochrony podmiotu mającego
faktycznie słabą pozycję46.
Ubezpieczyciel może zwolnić się od konieczności wypłaty odszkodowania, jeżeli udowodni przynajmniej jedną z następujących okoliczności:
1) żaden należycie prowadzący działalność ubezpieczyciel nie przyjąłby na siebie rzeczywistego ryzyka, niezależnie od wysokości składki, którą
musiałby płacić posiadacz polisy lub
2) przyjęcie odpowiedzialności za realnie istniejące ryzyko byłoby
uzależnione od dodatkowych warunków, jakim np. musiałby sprostać posiadacz polisy.
Onus probandi należący do ubezpieczyciela będzie z pewnością kłopotliwy dla niego w praktyce, gdyż sformułowania takie, jak: należycie
prowadzący działalność ubezpieczyciel (prudent insurer) albo konieczność wykazania okoliczności z punktu 2 będzie przesądzać o powszechnym
stosowaniu reguły proporcjonalnej wypłaty odszkodowania47. Analogicznie
ciężar dowodu spoczywa na ubezpieczycielu, jeżeli będzie chciał wystąpić
wobec posiadacza polisy z zarzutem o umyślne wprowadzenie go w błąd
przy wypełnianiu dokumentów i podawaniu okoliczności faktycznych, istotnych dla zawartej umowy. Gdy dowód zostanie przeprowadzony, wtedy
ubezpieczyciel nie musi zadość uczynić regule proporcjonalnej wypłaty
odszkodowania-jest całkowicie zwolniony z obowiązku spełnienia świadczenia (art. 3 ust. 4 pkt c). W przypadku wystąpienia szkody wyrządzonej
w ten sposób przez posiadacza polisy, ubezpieczyciel jest upoważniony do
zatrzymania wpłaconych składek i skasowania roszczenia co do renty, którą
ubezpieczający powinien był zapłacić. Dodatkowo ubezpieczyciel jest
upoważniony do wypowiedzenia umowy w terminie dwóch miesięcy od
46
Por. U.K. Law Commision Working Paper nr 73, op. cit., s. 65-66; Opinion of Economic
and Social Committe on the Narmonization of Insurance Contract Law O.J. 1980 C-146; Internal
Market. A Common MarketforSemoces, op. cit., s. 48; uwagi krytyczne w fazie prac nad projektem: R. G r a n g c r t , Commercial Insurance of Credit Risks, [w:] R. Goodc, K. Simons (red.),
Commercial Operation in Europę, Leyden-Boston 1978, s. 407-408, ale tylko w sytuacji, gdy
posiadacz polisy nic mógł przypuszczać, iż mająonc znaczenie dla odpowiedzialności ubezpieczyciela, por. zmiany wprowadzone w O.J. z 1980 C-355/33.
47
R. H o d g i n, op. cit., s. 183.
91
Dariusz Fuchs
dnia, kiedy dowiedział się o umyślnym wprowadzeniu w błąd (art. 3 ust.
4 pkt a).
Odrębnym zagadnieniem, które reguluje dyrektywa, są uprawnienia stron
umowy objętych ubezpieczeniem w przypadku wzrostu ryzyka (ryzyk).
Zarazem w trakcie prac nad projektem właśnie regulacja przyjęta przez
dyrektywę w tym zakresie spotkała się z krytyką i wątpliwościami co do
potrzeby regulacji na płaszczyźnie prawa wspólnotowego, tym bardziej, iż
w stosunku do niektórych ustawodawstw krajowych stanowiło to zwiększenie uprawnień ubezpieczyciela kosztem strony, której ochronie zamierzano
poświęcić de facto całość regulacji48. Rozstrzygająca w tym względzie jest
redakcja art. 4 ust. 1, gdzie posiadacz polisy jest zobowiązany do podania
wszelkich zmian okoliczności, o które pytał ubezpieczyciel w chwili zawarcia umowy. Powinien uczynić to bądź w chwili zwiększenia ryzyka,
jeżeli przyczynił się do tego posiadacz polisy, bądź - w innych wypadkach
- niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zwiększeniu tego ryzyka. Z
drugiej strony, ubezpieczyciel w ciągu dwóch miesięcy od daty zgłoszenia
przez posiadacza polisy może złożyć propozycję zmiany warunków umowy lub ją wypowiedzieć.
Od początku przygotowywania projektu zdawano sobie sprawę, iż pełna
unifikacja będzie nieosiągalna49, dlatego wprowadzono w tekście pierwotnym (jak i w późniejszych zmianach do niego) przepisy prawa kolizyjnego,
co ma ułatwić stosowanie dyrektywy.
Wszystkie dokumenty dotyczące zawartej umowy ubezpieczenia, a zawierające informacje określone przez art. 2 dyrektywy, mają być sporządzone w języku tego państwa członkowskiego, którego prawo jest prawem
właściwym, zgodnie z odpowiednimi postanowieniami dyrektywy z 22.06.
1988 r. w sprawie koordynacji przepisów dotyczących działalności ubezpieczeniowej.
Dodatkowo art. 10 dyrektywy o umowie ubezpieczenia odsyła do jej
treści (wskazanie merytoryczne) lub do prawa dla niej właściwego (wskazanie kolizyjnoprawne) w zakresie oceny okoliczności i przesłanek50 powodujących wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego lub wystarczających
48
49
Ibidem.
P. P e a r s o n, New Trends in Insurance Market, op. cit., s. 1-2.
setzungen (francuski premises), co uzasadnia powyższe tłumaczenie.
92
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
dla wypowiedzenia umowy. Stwierdzono, iż pełna unifikacja poprzez przepisy merytoryczne jest niemożliwa i raczej należy doprowadzić do ujednolicenia poprzez system abolicyjny dla swobody świadczenia usług51 i przepływu kapitału52. Tym samym wystarczające będzie ujednolicenie norm
51
Por. przykładowo wraz z podaną tam bibliografią i orzecznictwem: Collected Courses of the
AcademyofEuropean Law. 1993 European Community Law. vol. IV book 1, London 1995,s. 186
i nast.; F. S n y d e r , European Community Law vol. II, Aldcrshot 1993, s. 82 i nast.; RMacLean
(red.), European Union Law, Kent 1995, s. 198-212; Ch. V i n c e n z i , Law of the European
Community, Southport 1996 (szczególnie cz. 2); P. K c n t, Law of the European Union, Southport
1996, s. 380-408; wyd. Unii Europejskiej: The Commision Interna! Market Report 1993 vol. 1,
s. 291 i nast.; Growth, competitiveness, employment: The challenges and ways forward into the
21 century: White paper, European Commision, Brusscls 1994, s. 112-131; Completing the Interna! Market: Current status 1 January 1993, t. 1, European Commision, Brusscls 1994, s. 1 4; European consumer guide to the single market, European Commision, Brussels-Luxembourg
1994, s. 171-189; T. El 1 is, European Insurance Market. ,.,op. cit., s. 13-16, International Trade
in service: EUR 12from 1982 to 1991, European Commision 1994, s. 18 i nast.; O. L a s o k, The
The... and Services in the European Economic Community, Dcventcr 1986, s. 197 i nast.;
C . C h u r c h , D . P h i n n e m o v e , European Union and European Community. A Handbook
and Commentary of the Post-Maastricht Treaties", New York-London 1994, s. 114-116; orzecznictwo również w: D. Curtin, M. van Enylel, E.Vólokcr, J. Winter (red.), Leanding Ceases on the
Law of the European Communities, Boston 1994; F. H e i d c g e r , A. Hu ba l e k ,
M. P r a m b a r g c r, op. cit., s. 103-106; J. G a 1 s t c r, C. M i k, op. cit., s. 261-264; W. R o t h,Die
Vollendung des europaischen Binnermarketes jur Versicherungen, NJW z 47/1993, s. 30283029; Z. D o 1 i v a - K1 e p a c k \,op. cit., s. 75-77; G. R o b e r t s, op. cit., s. 117-120; S. M a 1 e r,
General principles concerningfinancial services, [w:] Interna! Market for Services, Łódź 1996,
s. 1-3; A. T ii r k, Rynek wewnętrzny usług, [w :]ibidem, s. 1-2 oraz 7-9; M. Ah 1 t,op. cit., s. 175180; G. D r u e s n e , op. cit., s. 124-131 oraz J. U s h er, Free movements of goods, services and
persons, Florcncc 1995, s. 53-66; P. M a t h i j s en, /I Guide to European Community Law, London 1990, s. 154-159; K-D. B o r c h a r d t, Swobodny przepływ osób i usług we Wspólnocie
Europejskiej, KPP, z. 4/1994, s. 620-623.
52
Por. literatura z przyp. 31 oraz: S. D e p y p e r e , Monetary Union and free movement of
Capital, Florence 1995, s.7-9; U. S c h n c i d e r, European and GlobalHarmonization of the Law
of Banking Transactions, [w:] R. C r a n s t o n, European Banking Law: the Banker-Customer
Relationship, London 1993, s. 271-292; M. G r u s o n, W. F c u r i n g, Convergence ofbankprudential supervision standards and practices within the European Community, [w:] J. Norton
(red.), Bank Regulation and Supervision in the 1990s, London 1991, s. 44-47; C. E b e n r o t h,
Heranforderungen jur des internationale Wirtschaftsrecht, R1W nr 40/1994, s. 3-4; M. Andecs,
S.Kenyon-Sladc (red.), E.C. Financial Market Regulation and Company Law, London 1993, s.
47-51 i 53-61; W. v a n G e n v e n , J. W o u t er s, Free MovementofFinancial Semices and the
European Contracts Convention, [w:] M. D a u s c s, Swobodny obieg kapitału i obrót płatniczy
we Wspólnocie Europejskiej, KPP z. 4/1994, s. 661 -663; W. M o l l e , S . B o e c k h o u t , Economic disparity under conditions of integration - a long term view of the European Case, „Papcrs
in Rcgional Service" nr 2/1995, s. 115-118 oraz literatura cytowana na s. 120-121; W. M o l lc,
The Economics of European Integration. Theory Practice, Policy, Darthmouth 1994, s. 427 i
nast
93
Dariusz Fuchs
kolizyjnych w zakresie, który uniemożliwi tzw. forum shoping przy wyborze prawa właściwego dla normy ubezpieczenia53.
Jednocześnie dyrektywa nie zawiera legalnej definicji pojęcia lokalizacji ryzyka, ale należy je rozumieć zgodnie z postanowieniami art. 2(d)
Drugiej Dyrektywy Rady z 22.06.1987 r. (O.J. z 1988 L357) w sprawie
koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia bezpośredniej działalności ubezpieczeniowej poza ubezpieczeniami na życie. Dyrektywa ta zawiera postanowienia mające na celu ułatwienie efektywnej swobody w świadczeniu usług
oraz uzupełniająca dyrektywę z przyp. 38 tzn.: państwem członkowskim,
w którym zlokalizowane jest ryzyko jest państwo:
- gdzie zlokalizowane jest mienie (ubezp. budynków) lub
- gdzie dokonano rejestracji (ubezp. pojazdów mechanicznych) lub
- gdzie posiadacz polisy uzyskał polisę (ubezp. wakacyjne do 4 miesięcy) lub w pozostałych przypadkach:
- gdzie posiadacz zamieszkuje (osoba fizyczna) lub ma zlokalizowany
zakład (osoba prawna).
Regulacje umowy ubezpieczenia przez przepisy powyżej scharakteryzowane bez wątpienia nie wyczerpują całości aktów prawnych, jednak ich
dokładna analiza przekracza ramy niniejszego artykułu. Znaczenie relewantnych aktów ilustruje poniższe zestawienie:
Pierwsza Dyrektywa Rady 73/239/EWG
(Dz.Urz. WE L.228, 16.08.1973, str. 3)
Pierwsza Dyrektywa Rady 73/239/EWG
z 24 lipca 1973 r. dotycząca koordynacji
prawa, rozporządzeń oraz przepisów
administracyjnych w dziedzinie rozpoczynania oraz prowadzenia działalności w
dziedzinie ubezpieczeń bezpośrednich
nie obejmujących ubezpieczeń na życie.
53
Por. A. J a f f e y, Introduction to the Conjlict of La
O d e k e, The EC Conflicts ofLaws regimefor insurance contracls, „Tolley's Professional Negligence" nr 1/1996, s. 7-8; R. K n e z, Private International Law (PIL) of European Community,
maszynopis powielony, Maribor 1996, s. 9-10; S. D c p y p e e, Freedom of Capital movement and
EMU, op. cit., s. 48-49.
94
Podstawy prawne działalności ubezpieczeniowej..
Pierwsza Dyrektywa Rady 79/267/EWG
(Dz.Urz. WE L.63, 13.03.1979)
Pierwsza Dyrektywa Rady 79/267/EWG
z 5 marca 1979 r. dotycząca koordynacji
prawa, rozporządzeń oraz przepisów
administracyjnych w dziedzinie rozpoczy
nania oraz prowadzenia działalności w
dziedzinie ubezpieczeń na życie.
Dyrektywa Rady 91/674/EWG
(Dz.Urz. WE L.674, 31.12.1991, str. 7)
Dyrektywa Rady 91/674/EWG
z 19 grudnia 1991 r. w sprawie rocznego
sprawozdania finansowego oraz skonsolidowanych wyników towarzystw
ubezpieczeniowych.
Trzecia Dyrektywa Rady 92/49/EWG
(Dz.Urz. WE L.228, 11.08.1992, str.l)
zmieniająca Dyrektywy 73/239/EWG i
88/357/EWG
Trzecia Dyrektywa Rady 92/49/EWG
z 18 czerwca 1992 r. dotycząca koordynacji prawa, rozporządzeń oraz przepisów
administracyjnych w dziedzinie rozpoczy
nania oraz prowadzenia działalności
w dziedzinie ubezpieczeń bezpośrednich
nie obejmujących ubezpieczeń na życie.
Trzecia Dyrektywa Rady 92/96/EWG
(Dz.Urz. WE L.360, 9.12.1992)
zmieniająca Dyrektywy 79/267/EWG
i 90/619/EWG
Trzecia Dyrektywa Rady 92/96/EWG
z 10 listopada 1992 r. dotycząca
koordynacji prawa, rozporządzeń oraz
przepisów administracyjnych w dziedzinie rozpoczynania oraz prowadzenia
działalności w dziedzinie bezpośrednich
ubezpieczeń na życie.
Zasadniczą cechą III dyrektywy jest wprowadzenie zasady Jedynego
paszportu" (Single Passport) - licencji ubezpieczeniowej, zgodnie z którą
kontrolą nad działalnością ubezpieczyciela ma sprawować organ nadzoru
państwa członkowskiego jego siedziby głównej. Raz wydana zgoda na
działalność jest wystarczająca do świadczenia usług ubezpieczeniowych
poprzez zakładanie spółek zależnych bądź prowadzenie usług transgranicznych (cross-border) w innych krajach członkowskich. Potrzebna do
tego jest jedynie notyfikacja rodzimemu organowi nadzoru. W stosunku do
dyrektyw pierwszej generacji, które wprowadziły system kontroli państwa
nad wszystkimi ubezpieczycielami działającymi na jego terytorium, jest to
postęp w kierunku utworzenia rzeczywistego wspólnego rynku ubezpieczeniowego. Tym samym zrezygnowano z koncepcji nadzoru materialnego na
95
Dariusz Fuchs
rzecz kontroli finansowej, co zdecydowanie ogranicza ingerencję w swobodę działalności ubezpieczycieli54.
Konsekwencje dla polskiego rynku ubezpieczeniowego
Pozostałe dyrektywy, częściowo przytoczone, nie mają tak podstawowego znaczenia, jakie nadaje im Biała Księga, określająca warunki przygotowania krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do
integracji z Europejskim Rynkiem Wewnętrznym55.
Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi
zobowiązuje m.in. stronę polską do stopniowego zbliżenia ustawodawstwa
Polski do ustawodawstwa istniejącego we Wspólnocie (art. 68)56. Stanowić
to będzie podstawę dla integracji gospodarczej. W zakresie usług ubezpieczeniowych możność świadczenia tychże przez zagranicznych ubezpieczycieli będzie ograniczona do 1.01.1999 r.
Jest to związane z preferencjami, jakie ustanowiono m.in. dla sektora
finansowego w art. 50 Układu, gdzie przewidziano możliwość ustanowienia i zachowania barier chroniących podmioty rodzime na okres maksymalnie 10 lat (tj. okres przejściowy)57. Zgodnie z tym, w polskiej ustawie o
działalności ubezpieczeniowej takie ograniczenia dla konkurencji zagra-
54
Co do szczegółów: raport zamieszczony w: „Prawo, Ubezpieczenia, Reasekuracja" nr 1/97,
s. 9-10; L. B u t l e r , Third Life and Non-Life Insurance Direętives: Has a Single European
Market been achievecff, „International Insurance Law Revicw" nr 6/1996, s. 180-181; H. C o u s y,
The lnlernal Market for Insurance in Europę, RDAI nr 3/1994, s. 298 i nast.
55
Por. raport zamieszczony w: „Prawo, Ubezpieczenia, Reasekuracja", op. cit., s. 8 i nast.
tłumaczenie aktów [w:] E. S t r o i ń s k i, op. cit., s. 11 i nast.; B. M r o z o w s k a, A. W n ę k, Integracja międzynarodowa Polski a zmiany w polskim prawie ubezpieczetńowym, „Prawo Asekuracyjne" nr 1/1997, s. 50 i nast.
56
Por. Dz.U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 (zał.); S. S o 11 y ń s k i, Układ o stowarzyszeniu między
Polską a Wspólnotami Europejskimi. Problematyka prawna i ekonomiczna, PiP nr 6/1992, s. 2122; K. K r u c z a I a k, op. cit., s. 406-407; B. M r o z o w s k a , A. W n ę k , Integracja międzynarodowa Polski a zmiany w polskim prawie ubezpieczeniowym" „Prawo Asekuracyjne" nr 1/1997,
s. 51 -52; D. F u c h s, Koncentracja przedsiębiorstw przewozowych, op. cit.
57
Por. art. 6 układu; C. B a n a s i ń s k i , J.A. W o j c i e c h o w s k i , Komentarz do Układu
Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony
a wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, Warszawa 1994, s.
126-127; D . F u c h s, Instytucja holdingu w tworzeniu rynku usług ubezpieczeniowych,,Zeszyty
Naukowe AE w Katowicach" nr 139, s. 157-158; B. M r o z o ws ka, A. Wn ęk, op. cit., s. 51.
96
Podstawy prawne działalności
ubezpieczeniowej..
nicznej wprowadzono pierwotnie do 01.01.1995 r., następnie przedłużono
na początek 1999 r. Obecnie przygotowywany projekt nowelizacji ustawy
przewiduje skreślenie tych artykułów, które wciąż stanowią o braku równouprawnienia podmiotów zagranicznych przy zakładaniu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej spółek zależnych oraz oferowaniu ubezpieczeń transgranicznych (tzw. cross-border)59.
W zakresie ewentualnej implementacji postanowień projektowanej
dyrektywy, harmonizującej przepisy w zakresie umowy ubezpieczenia, należy
stwierdzić zasadniczą zgodność z powszechnie stosowanymi standardami
w prawie polskim, pamiętając szczególnie o konsekwencjach zapisu art. 4
ustawy o działalności ubezpieczeniowej, stanowiącego o rozdziale ubezpieczeń na obowiązkowe i dobrowolne59. Konsekwencją tego podziału jest
obligatoryjne rozdzielenie treści ogólnych warunków ubezpieczenia przez
Ministra Finansów, co również może stanowić o możliwości ujednolicenia
przepisów w zgodzie z projektem dyrektywy. Reasumując, należy stwierdzić, iż zasadniczo - przy uwzględnieniu projektowanych zmian w ustawie
o działalności ubezpieczeniowej - system prawa polskiego nie koliduje z
odpowiednimi przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej60. Jednak
nie oznacza to, iż acquis communiteire w zakresie prawa ubezpieczeniowego nie zawiera przepisów i instytucji nowych dla polskiego de facto
młodego rynku ubezpieczeniowego.
Artykuł jest próbą wskazania na mniej znany w naszej literaturze aspekt
harmonizacji prawa asekuracyjnego w Unii Europejskiej, co - autor ma
nadzieję - przyczyni się do dyskusji nad szczegółowymi rozwiązaniami
przybliżającymi system prawa polskiego do wymogów, jakie stawia Układ
Stowarzyszeniowy i w perspektywie członkostwo w Unii Europejskiej.
58
Por. W. M o g i 1 s k i, Ubezpieczenia zagraniczne w Polsce, „Palcstra" nr 3-4/1993, s. 2830; J. F i g u r a, D. F u c h s, Wybrane zagadnienia ubezpieczeń w transporcie i spedycji, „Przegląd Komunikacyjny" nr 1/1996, s. 3.
59
Dz.U. z 1990 r. Nr 58, poz. 344 z późn. zm.; por. W. M o g i I s k i, Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym „Prawo Asekuracyjne" nr 1/1997, s. 13 i nast.; D. F u c h s,
Instytucja holdingu..., op. cit., s. 157.
60
Zestawienie [w:] B. M r o z o w s k a, A. W n ę k, op. cit., s. 55-59; A. A d a m s k i, Perspektywy rozwoju rynku ubezpieczeniowego w Polsce, „Prawo Asekuracyjne" nr 1/1997, s. 63 i nast.
97