Raport Badania Karpia Greenpeace 2005

WIGILIA W CIENIU NIEBEZPIECZNYCH SUBSTANCJI
CHEMICZNYCH
IGILIA W CIENIU NIEBEZPIECZNYCH
SUBSTANCJEMIC
FTALANY I ALKILOFENOLE W PRÓBKACH KARPIA
(CIPRINUS CARPIO L.) POCHODZĄCYCH Z POLSKI I Z
TRZECH INNYCH KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWOWSCHODNIEJ (AUSTRII, CZECH I SŁOWACJI)
24 Listopada 2005 r.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 2
1. WPROWADZENIE
Zbliżają się święta Bożego Narodzenia, za równy miesiąc wszyscy zasiądziemy za
wigilijnym stołem. Większość z nas spożyje wtedy tradycyjnego karpia, w
galarecie bądź podanego na inny sposób. Greenpeace postanowił przekonać się
co rzeczywiście dostanie się do naszych żołądków razem ze zjedzonym karpiem.
W tym celu postanowiliśmy przebadać dostępne w polskich supermarketach
filety z karpia na obecność toksycznych związków chemicznych.
Wiemy z własnego doświadczenia, że nasze życie wypełnione jest po brzegi różnego
rodzaju chemikaliami. Od zabawek poprzez komputery, dywany, ubrania, meble, po
proszki do prania. Produkowane przez człowieka syntetyczne substancje są obecne
niemal wszędzie. O niektórych z nich wiemy, że są toksyczne; o wielu, wielu innych
nie wiemy praktycznie nic. Coraz więcej badań naukowych wskazuje na to, że
związki te odkładają się w środowisku oraz w organizmach ludzi, powodując alergie,
nowotwory, poronienia i inne chroniczne dolegliwości.
Mimo że, Polacy są coraz bardziej świadomi obecności wokół siebie niebezpiecznych
związków chemicznych produkowanych przez człowieka, niewiele osób zdaje sobie
tak na prawdę sprawę jak wiele z tych substancji jest używanych jako dodatki w
produktach, które kupujemy regularnie i które stosujemy codziennie w naszych
domach. Związki chemiczne są ukrytą częścią naszego współczesnego życia. Rzadko
się je wymienia, nigdy się ich nie widzi, ale prawie zawsze wchodzą one w skład
wielu produktów. Ale czy tylko produktów?
Konsekwencją permanentnego używania związków chemicznych do produkcji
artykułów codziennego użytku, jest wzrost naszego narażenia na kontakt z tymi
substancjami i wystawianie się na ich niebezpieczne działanie. Niektóre z substancji
chemicznych łatwo przedostają się bowiem z produktów do środowiska, przenikając
do łańcucha pokarmowego i do naszych organizmów. Jak wygląda sytuacja z karpiem
w tym kontekście?
Karpie sprzedawane w supermarketach w Polsce w większości pochodzą ze stawów
rybnych, które spotkać możemy we wszystkich częściach kraju. Z uwagi na fakt, że
analizowane próbki karpia nie zostały przez Greenpeace nabyte bezpośrednio od
hodowców ryb, tylko w supermarketach jako produkt finalny, niezmiernie trudno jest
ustalić źródła chemicznych zanieczyszczeń wykrytych w badanych próbkach.
Przypuszczamy, że sam długi proces przygotowywania karpia do sprzedaży – łańcuch
zdarzeń od momentu wyłowienia ryby ze zbiornika, poprzez transport,
magazynowanie, pakowanie, jak również bezpośrednie otoczenie miejsca hodowli
(np. bliskość zakładów przemysłowych) etc. – mogły przyczynić się do wysokich
stężęń ftalanów znalezionych we wszystkich testowanych próbkach. Niemniej, nie
było naszym celem wyszczególnienie rodzajów potencjalnych zanieczyszczeń
chemicznych na poszczególnych etapach procesu hodowlanego i dostawczego, lecz
rzeczywiste przekonanie się o istnieniu poziomów skażenia na ostatnim etapie,
którym jest lada supermarketu, a zaraz po niej nasz wigilijny stół.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 3
2. BADANIA PRÓBEK KARPIA (CIPRINUS CARPIO L.)
W październiku 2005 r. Greenpeace zlecił niezależnemu brytyjskiemu laboratorium
LGC Ltd. analizę 12 próbek najpopularniejszej odmiany karpia (Ciprinus Carpio L.),
spożywanego codziennie przez dużą część Polaków, a zwłaszcza w czasie tradycyjnej
kolacji wigilijnej. Aktywiści Greenpeace zakupili próbki karpia w sieciach
supermarketów w Warszawie, Wiedniu, Bratysławie i Pradze. Próbki polskie zostały
zakupione 10 października br. w Warszawie w supermarkecie Carrefour (Centrum
Handlowe Reduta, Al. Jerozolimskie 148) oraz w supermarkecie Auchan (Park Wola,
ul. Górczewska 124).
W niniejszym raporcie próbki zakupione w Carrefour oznaczono jako "Polska 1" i
"Polska 2", a próbkę zakupioną w Auchan oznaczono jako "Polska 3"1. Próbki nr 1 i
2, jak poinformowano Greenpeace przy zakupie karpia, pochodziły od dwóch
odrębnych dostawców świeżych ryb (firmy "Kalmar" i "Halibut"), które korzystają z
różnych stawów hodowlanych (firma "Kalmar" posiada stawy rybne w miejscowości
Zator, na południu Polski; firma Halibut nie zdradziła nam skąd dokładnie pochodziły
sprzedawane w Carrefour ryby). Próbka nr 3 zakupiona w Auchan pochodziła z
hodowli ryb w Rzebieńcu koło Piaseczna (woj. mazowieckie).
Wszystkie dwanaście próbek zostało zbadanych przez brytyjskie laboratorium pod
kątem obecności dwóch grup związków chemicznych: ftalanów i alkilofenoli2.
We wszystkich próbkach wykryto obecność ftalanów3. Uwagę zwracają
zwłaszcza wysokie poziomy niektórych ftalanów w próbkach karpia
pochodzących z Polski tj.: DMP (dimetyloftalan - 21,8 ng/g w próbce "Polska 1" najwyższy zanotowany poziom ze wszystkich 12 próbek) oraz DiBP (ftalan
disobutylu - 8.816,1 ng/g - również najwyższy zanotowany poziom ze wszystkich 12
próbek, blisko dwukrotnie wyższy niż drugi najwyższy w próbce "Austria 3").
Ponadto obecność innych związków z grupy ftalanów tj.: DEHP4 (dietyloheksyftalan 503,0 ng/g w próbce "Polska 3" - druga najwyższa obecność tego związku po próbce
"Austria 3"), DEP (dietyloftalan - 81,7 ng/g w próbce "Polska 1" - druga najwyższa
obecność tego związku po próbce "Słowacja 1"), czy DnBP5 (ftalan dibutylu - 1.018,9
ng/g - drugi najwyższy poziom tego związku po próbce "Słowacja 1") zwracają
szczególna uwagę.
Alkilofenole wykryte zostały w 5 z 12 próbek, pochodzących głównie z Austrii i
Słowacji. W próbkach karpia z Polski i z Czech nie wykryto obecności alkilofenoli6.
1
zobacz tabela nr 1 (pełna lista oznaczeń próbek)
zobacz tabela nr 2 (pełna lista substancji testowanych)
3
zobacz tabela nr 3 (pełne wyniki testowanych próbek)
4
DEHP - dietyloheksyftalan jest najbardziej rozpowszechnionym ftalanem w środowisku; stosowany
głównie do zmiękczania plastiku; jego produkcja stanowi połowę łącznej produkcji ftalanów w UE.
Obawa o narażenie dzieci na działanie ftalanów skłoniła UE do wprowadzenia zakazu wykorzystania
DEHP w zabawkach z PCV, przeznaczonych do gryzienia przez dzieci poniżej 3 roku życia.
5
DnBP, podobnie jak DEHP został sklasyfikowany przez UE (Dyrektywa 2003/36/EC) jako "związek
toksyczny dla układu reprodukcyjnego człowieka i ssaków".
6
Obecność alkilofenoli w badanych próbkach była wykrywana dużo rzadziej niż obecność ftalanów.
Tłumaczyć to można przyjęciem relatywnie wysokich granic wykrywalności tych związków przez
brytyjskie laboratorium ( 100 ng g-1).
2
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 4
3. PEŁNE WYNIKI BADAŃ PRÓBEK KARPIA Z POLSKI I TRZECH
INNYCH KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
Tabela nr 1
Próbka
Kraj
Data zakupu
pochodzenia
MIejsce
zakupu
Nordsee,
Wiedeń
Hella Gruber,
Wiedeń
Billa Corso,
Wiedeń
Austria 1
Austria
8.10.2005
Austria 2
Austria
8.10.2005
Austria 3
Austria
8.10.2005
Czechy 1
n/a
6.10.2005
Tesco, Praga
Czechy 2
n/a
6.10.2005
Delvita, Praga
Czechy 3
n/a
6.10.2005
Polska 1
Polska
10.10.2005
Polska 2
Polska
10.10.2005
Polska 3
Polska
10.10.2005
Słowacja 1
Słowacja
9.10.2005
Słowacja 2
Słowacja
9.10.2005
Słowacja 3
Słowacja
9.10.2005
Carrefour,
Praga
Carrefour,
Warszawa *
Carrefour,
Warszawa*
Auchan,
Warszawa
Carrefour,
Bratysława
Tesco,
Bratysława
Metro, Ivanka
pri Dunaji
* jak poinformowano Greenpeace w supermarkecie Carrefour przy zakupie karpia, obie próbki pochodziły od dwóch różnych
dostawców świeżych ryb
Tabela nr 2
Nazwa (angielska / polska)
Skrót
DMP
Di-methylphthalate / dimetyloftalan
DEP
Di-ethylphthalate / dietyloftalan
DPP
Di-n-propylphthalate / dipropyloftalan
DiBP
Di-isobutylphthalate / ftalan disobutylu
DnBP
Di-n-butylphthalate / ftalan dibutylu
Butylbenzylphthalate / ftalan butylobenzenu BuBzP
Di-2-ethylhexylphthalate / dietyloheksyftalan DEHP
DINP
Di-isononylphthalate / disononyloftalan
DOP
Di-n-Octylphthalate / ftalan dioktylu
DiDP
Di-isodecylphthalate / disodecyloftalan
4nOP
4-n-Octylphenol / 4-oktylofenol
4-Nonylphenol / 4-nonylofenol
4NP
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 5
Tabela nr 3
ng/g
(w tkance
tłuszczowej karpia)
DMP
DEP
DPP
DiBP
DnBP
BuBzP
DEHP
DOP
DINP
DiDP
4OP
4NP
Austria 1
<12.6
52.3
<12.6
2668.0
561.2
<12.6
285.8
<12.6
8912.5
<126.1
14.0
<126.1
Austria 2
11.9
72.4
<11.7
2757.5
637.9
<11.7
131.1
<11.7
<117.2
<117.2
<11.7
119.9
Austria 3
<12.1
59.0
<12.1
5409.7
1046.1
<12.1
834.4
<12.1
<121.5
<121.5
<12.1
124.8
Czechy 1
<10.5
57.1
<10.5
2913.0
451.7
<10.5
96.6
<10.5
<104.8
<104.8
<10.5
<104.8
Czechy 2
10.2
59.5
<10.1
1566.4
442.1
<10.1
182.1
<10.1
204.1
<100.5
<10.1
<100.5
Czechy 3
<12.3
58.7
<12.3
2037.3
452.7
<12.3
208.1
<12.3
<122.6
<122.6
<12.3
<122.6
Polska 1
21.8
81.7
<12.5
2071.3
1018.9
<12.5
186.8
<12.5
179.8
<124.8
<12.5
<124.8
Polska 2
<13.8
<13.8
<13.8
8816.1
622.3
<13.8
114.5
<13.8
<138.0
<138.0
<13.8
<138.0
Polska 3
12.8
51.0
<11.4
1746.6
501.8
<11.4
503.0
<11.4
<114.2
<114.2
<11.4
<114.2
Słowacja 1
<12.9
82.6
<12.9
4884.8
1077.7
<12.9
213.4
<12.9
<129.1
<129.1
<12.9
145.4
Słowacja 2
10.3
48.0
<9.1
2827.7
423.8
<9.1
102.6
<9.1
199.8
<90.9
<9.1
<90.9
Słowacja 3
<7.6
34.5
<7.6
1001.9
261.7
<7.6
75.9
<7.6
179.0
107.3
<7.6
89.1
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 6
4. WNIOSKI
Wykryte w badanych próbkach karpi pochodzących z Polski stężenia ftalanów są na
pewno powodem do zaniepokojenia. 90% spośród wszystkich ftalanów
produkowanych w UE wykorzystywanych jest jako tzw. zmiękczacze plastiku7. Na
skutek ich szerokiego zastosowania w przemyśle oraz ich właściwości (tj. bardzo
powolne uleganie biodegradacji oraz akumulacja w środowisku i w organizmach ludzi
i zwierząt) ftalany stały się najbardziej rozpowszechnionym skażeniem chemicznym
w naszym środowisku naturalnym. Ftalany uznawane są przez naukowców za
substancje bardzo szkodliwe i toksyczne. Wiele związków z rodziny ftalanów
powoduje uszkodzenia wątroby, nerek, zaburzenia gospodarki hormonalnej, układu
rozrodczego, w tym uszkodzenia płodu. Zdaniem Greenpeace nie powinno ich być w
ogóle w środowisku.
Znamienny jest fakt, że we wcześniejszych tegorocznych przedsięwzięciach
Greenpeace w Polsce dwukrotnie znajdowaliśmy ftalany w tak różnych miejscach jak
badane przez nas ścieki odprowadzane bezpośrednio do Odry przez zakłady
chemiczne PCC Rokita SA w Brzegu Dolnym niedaleko Wrocławia, czy w kurzu w
przedszkolach w Trójmieście, Krakowie, Wrocławiu i Warszawie8. Potwierdza to tezę
stawianą przez wielu naukowców i ekologów, że przemysł chemiczny nie kontroluje
w dostateczny sposób wytwarzanych przez siebie związków chemicznych, narażając
nas stale na kontakt z toksycznymi substancjami. Czy w związku z tym jesteśmy
zupełnie zdani na łaskę przemysłu chemicznego i będziemy zmuszani co roku
spożywać karpia z dodatkiem ftalanów podczas wigilijnej kolacji?
Niekoniecznie. Greenpeace, podobnie jak 93% Europejczyków, wierzy, że
bezpieczeństwo chemiczne jest szalenie istotne dla zdrowia i dla środowiska.
Chemikalia przyniosły społeczeństwu ogromne korzyści, ale coraz więcej z nich jest
podejrzewanych o przyczynianie się do wywoływania nowotworów, alergii i zaburzeń
płodności. Obowiązujące obecnie przepisy nie zdołały zapewnić kontroli nad
tysiącami związków chemicznych obecnych na rynku. W przypadku większości z nich
opinia publiczna nie ma dostępu do nawet najbardziej podstawowych informacji o
bezpieczeństwie stosowania. W tej grupie jest wiele substancji, których negatywny
wpływ na ludzi i przyrodę został udowodniony (tak jak w przypadku ftalanów).
"Sięgnij po lepszą przyszłość, umieść zasadę substytucji w REACH"
Po latach bezczynności rządy oraz obywatele państw UE wreszcie zaczynają być
świadome tych zagrożeń. Unia Europejska finalizuje właśnie właśnie rozwiązania,
które po raz pierwszy wymuszą na producentach chemikaliów przedstawianie
informacji dotyczących wpływu wytwarzanych przez nich substancji chemicznych na
ludzkie zdrowie. Wstępny projekt rozporządzenia został nazwany REACH – od
pierwszych liter wyrazów: Rejestracja, Ewaluacja i Autoryzacja Chemikaliów.
7
Używane są one masowo głównie przy produkcji wyrobów z PCV tj. platikowe zabawki dla dzieci,
ubrania przeciwdeszczowe, wykładziny, obudowy do kabli elektrycznych oraz do produkcji farb,
klejów, tuszy do drukarek czy kosmetyków.
8
Informacje o ww. akcjach Greenpeace Polska dostępne są na naszej stronie internetowej
www.greenpeace.pl
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 7
17 listopada br., po blisko czterech latach prac legislacyjnych, Parlament Europejski
przegłosował rozporządzenie REACH. Eurodeputowani poparli jeden z kluczowych
postulatów wysuwanych przez koalicję organizacji pozarządowych, mający na celu
zwiększenie naszego bezpieczeństwa w kontakcie z toksycznymi chemikaliami, a
mianowicie tzw. zasadę substytucji. Nakłada ona na producentów chemikaliów
obowiązek zakazu produkcji tzw. „substancji wzbudzających szczególne
obawy”9 w przypadku istnienia ich bezpieczniejszych odpowiedników.
Umieszczenie zasady substytucji w rozporządzeniu REACH jest niewątpliwie
wielkim sukcesem Greenpeace i innych organizacji ekologicznych, zważywszy na
silny opór lobby chemicznego próbującego do tego niedopuścić.
Niestety nie wszystkie postulaty i poprawki organizacji pozarządowych, zmierzające
do wprowadzenie rzeczywistej ochrony naszego zdrowia i środowiska przed
toksycznymi związkami chemicznymi, znalazły się w obecnej wersji rozporządzenia
REACH. System rejestracji chemikaliów, który został przegłosowany w Parlamencie
Europejskim oznacza, że 85% wszystkich otaczających nas substancji pozostanie
nieprzebadanych. W momencie, gdy będzie brakowało podstawowych danych, system
autoryzacji nie będzie prawidłowo działał, bo niebezpieczne substancje nie zostaną
wyłapane.
Jeszcze w końcu tego roku projekt rozporządzenia REACH przegłosowany przez
Parlament Europejski trafi pod obrady rządów krajów członkowskich UE.
Każdy kraj będzie miał możliwość zgłoszenia własnych proprawek. Polski rząd i
odpowiedzialne w głównej mierze za stanowisko rządu w kwestii REACH
Ministerstwo Gospodarki, mają w tej chwili jedno z najbardziej sztywnych i
konserwatywnych stanowisk w UE a propos rozporządzenia REACH. Polskie
stanowisko odzwierciedla przede wszystkim wąskie interesy przemysłu
chemicznego (na dodatek nie tyle polskiego przemysłu co niemieckiego), a nie
interes ogółu obywateli, którym jest w pierwszej kolejnośći ochrona własnego
zdrowia i otoczenia przed wpływem niebezpiecznych chemikaliów.
Greenpeace liczy, że nowy rząd oraz nowy Minister Gospodarki staną wreszcie w
debacie nad rozporządzeniem REACH po stronie obywateli, a nie tylko zakładów
chemicznych.
CZEGO DOMAGA SIĘ GREENPEACE W SPRAWIE NOWEJ POLITYKI
CHEMICZNEJ UE (REACH):
•
9
obowiązkowego wycofywania z produkcji tych związków chemicznych, które
nie rozkładają się szybko w środowisku, mogą gromadzić się w organizmach
Substancje chemiczne „wzbudzające szczególne obawy” to te, dla których po wprowadzeniu do
środowiska nie ma bezpiecznych metod postępowania. Unia Europejska uczyniła zobowiązanie do
ograniczenia lub stopniowej eliminacji ich produkcji i uwolnień do środowiska do 2020 r. Do
substancji tych zaliczamy takie, które:
• nie rozkładają się szybko w środowisku, mogą się gromadzić w organizmach żywych
(bioakumulujące się), są toksyczne; lub
• mogą zakłócać pracę układu hormonalnego; lub
• mogą wywoływać raka (rakotwórcze); lub mogą modyfikować geny (mutagenne); lub są toksyczne
dla układu rozrodczego; lub
• budzą „podobne” obawy.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych
Greenpeace str. 8
żywych (bioakumulujące się) lub mogą zakłócać pracę układu hormonalnego.
•
umieszczenia "zasady substytucji" - zakazu dalszej produkcji substancji
chemicznych "wzbudzających szczególne obawy", w przypadku istnienia ich
bezpieczniejszych odpowiedników.
•
ujawniania pełnej listy substancji chemicznych używanych w procesie
wytwórczym danego produktu, włącznie z opisem ich wpływu na zdrowie
człowieka i na środowisko naturalne.
•
wprowadzenia zasady odpowiedzialności przemysłu chemicznego za
negatywne skutki, które mogą wywoływać niektóre substancje chemiczne
zawarte w produktach.
•
wprowadzenia tych samych regulacji prawnych dla chemikaliów
importowanych na teren UE jak dla związków chemicznych
wyprodukowanych w UE - po to aby skutecznie chronić konsumentów i
uniknąć zachwiania konkurencji.
Dowiedz się więcej o REACH:
http://www.chemicalreaction.org
http://www.wwf.pl/detox
http://www.greenpeace.org.uk/Products/Toxics/index.cfm