zasad´ ne bis in idem - Centrum Europejskie Natolin

Transkrypt

Barbara Nita
Rozstrzyganie problemów
wià˝àcych si´ z kolizjà
jurysdykcji karnej pomi´dzy
paƒstwami cz∏onkowskimi
Unii Europejskiej w oparciu o
zasad´ ne bis in idem
Materia∏y Robocze 6 (10) /06
© Centrum Europejskie – Natolin
Warszawa 2006
Centrum Europejskie – Natolin • Forum WSiSW
Barbara Nita
Barbara Nita jest doktorem nauk prawnych, adiunktem w
Katedrze Prawa Akademii Ekonomicznej w Krakowie oraz
asystentem s´dziego Trybuna∏u Konstytucyjnego, e-mail:
[email protected]
2
Rozstrzyganie problemów wià˝àcych si´ z kolizjà jurysdykcji karnej pomi´dzy
paƒstwami cz∏onkowskimi Unii Europejskiej w oparciu o zasad´ ne bis in idem
Spis treÊci
1. èród∏a kolizji jurysdykcji karnej i koncepcje rozstrzygania
wià˝àcych si´ z nià problemów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2. Temporalny zasi´g zakazu wynikajàcego z zasady ne bis in idem
okreÊlonej w art. 54 konwencji z Schengen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3. WieloÊç wersji j´zykowych, w jakich wyst´puje konwencja
wykonawcza z Schengen i zwiàzane z tym trudnoÊci interpretacyjne. . . 19
4. Orzeczenia uruchamiajàce zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem. . 25
5. To˝samoÊç „idem” jako element wyznaczajàcy zakres zasady
ne bis in idem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
6. Znaczenie pojćia „prawomocnoÊç” i regu∏y jej ustalania. . . . . . . . . . . 63
7. Perspektywy zasady ne bis in idem w obrocie karnym
pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi UE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3
1. èród∏a kolizji jurysdykcji
karnej i koncepcje
rozstrzygania wià˝àcych si´
z nià problemów.
Kolizj´ jurysdykcji karnej mo˝na rozpatrywaç na trzech p∏aszczyznach:
• horyzontalnej – jako konkurencj´ jurysdykcji krajowych;
• wertykalnej – jako konkurencj´ jurysdykcji krajowej oraz
mi´dzynarodowego trybuna∏u karnego;
• jako konflikt w∏aÊciwoÊci mi´dzynarodowych trybuna∏ów
karnych1.
1
J. L. de la Cuesta, „Concurrent National and International Criminal Jurisdiction
and the Principle „ne bis in idem”. General Report”, Revue International de Droit
Penal, 2002, nr 3-4, s. 708; B. Nita, „Zasada ne bis in idem w mi´dzynarodowym obrocie karnym”, Paƒstwo i Prawo, 2005, nr 3, s. 18.
5
Zasada ne bis in idem mo˝e byç i w praktyce jest sposobem rozstrzygania problemów wià˝àcych si´ ze zbiegiem jurysdykcji karnych
na wszystkich trzech powy˝szych p∏aszczyznach.
Niniejsze opracowanie poÊwićone jest wy∏àcznie tym aspektom zasady ne bis in idem, które dotyczà zbiegu jurysdykcji karnych na p∏aszczyênie horyzontalnej2.
Kolizja karnej jurysdykcji krajowej na p∏aszczyênie horyzontalnej wynika stàd, ˝e kszta∏towanie jej – w tej sferze, w jakiej nie stanowi realizacji zobowiàzaƒ mi´dzynarodowych – jest suwerennà decyzjà ka˝dego
paƒstwa. Z zasad, które uzasadniajà Êciganie karne w poszczególnych
paƒstwach mogà zatem wynikaç zbie˝ne ze sobà dyspozycje w zakresie
obowiàzku wszczćia i prowadzenia post´powania karnego w tej samej
sprawie. Pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi Unii Europejskiej (UE)
konkurencyjna jurysdykcja karna jest tak˝e nast´pstwem rosnàcej liczby sytuacji, w których przepisy prawa mi´dzynarodowego i europejskiego nak∏adajà na zwiàzane nimi paƒstwa obowiàzek ochrony okreÊlonych dóbr, w tym równie˝ takich, które sà „w∏asnymi dobrami” Wspólnot Europejskich3 (np. ich interesów finansowych), a w Êlad za tym
– obowiàzek Êcigania przest´pstw przeciwko nim skierowanych4.
Na p∏aszczyênie mi´dzynarodowej brak regu∏ rozstrzygajàcych mo˝liwy konflikt w∏aÊciwoÊci pomi´dzy jurysdykcjà karnà krajowà kilku
paƒstw. Dotyczy to tak˝e kolizji jurysdykcji pomi´dzy paƒstwami
cz∏onkowskimi UE.
2
3
4
6
Ze wszystkich tych trzech perspektyw zasada ne bis in idem zosta∏a poddana analizie
podczas XVII Mi´dzynarodowego Kongresu Prawa Karnego (AIDP), który odby∏ si´
w dniach 12-19 wrzeÊnia 2004 r. w Pekinie. Raport generalny oraz raporty krajowe dotyczàce rozstrzygania problemu konkurencyjnej jurysdykcji karnej w poszczególnych
paƒstwach sà opublikowane w: Revue Internationale de Droit Pénal, 2002, nr 3-4, passim.
Zob. tak˝e sprawozdanie z kolokwium przygotowawczego do tego kongresu autorstwa
A. Biehler, Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft, 2004, nr 1, s. 258 i n.
K. Tiedemann, „Der Strafschutz der Finanzinteressen der Europäischen Gemeinschaft”, Neue Juristische Wochenschrift, 1990, nr 36, s. 2226-2233; F. Dieblich, Der strafrechtliche Schutz der Rechtsgüter der Europäischen Gemeinschaft, Köln 1985, s. 11 i s. 15.
Na ten aspekt w niemieckim piÊmiennictwie zwracajà te˝ uwag´ T. Hackner, W.
Schomburg, O. Lagodny, N. Wolf, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen,
München 2003, s. 167.
W mi´dzynarodowym obrocie karnym pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi UE rozwiàzania negatywnych problemów wià˝àcych si´
z kolizjà jurysdykcji karnej kilku paƒstw poszukuje si´ de lege lata
w nadaniu zasadzie ne bis in idem wymiaru ponadpaƒstwowego.
Zasada ne bis in idem nale˝y do kanonu zasad procesowych paƒstw
cz∏onkowskich UE w zakresie, w jakim dotyczy ich wewn´trznego
orzecznictwa. W odniesieniu do orzeczeƒ obcych nie jest natomiast
uj´ta jednolicie. Tylko niektóre ustawodawstwa przyjmujà w swoich
wewn´trznych przepisach, i˝ zasada ta odnosi si´ zarówno do ich w∏asnych orzeczeƒ, jak i do orzeczeƒ paƒstw obcych5. Zasada ta mo˝e
byç wówczas uj´ta dwojako. Mo˝e wyst´powaç w postaci procesowej,
blokuje wtedy ponowne post´powanie w tej samej spawie przeciwko
temu samemu oskar˝onemu (zasada nemo debet bis vexari). Mo˝e te˝
przybraç kszta∏t materialnoprawny, w tym przypadku wynikajàcy
z niej zakaz ma w´˝szy zasi´g i obejmuje tylko ponowne karanie (zasada nemo debet bis puniri, ne bis poena in idem)6.
Pozosta∏e paƒstwa cz∏onkowskie UE, bàdê w ograniczonym zakresie
stosujà zasad´ ne bis in idem do orzeczeƒ paƒstw obcych, bàdê te˝
w ogóle nie uznajà, i˝by orzeczenie zapad∏e za granicà stanowi∏o negatywnà przes∏ank´ procesowà7.
5
6
7
Bli˝ej zob. B. Nita, op. cit., s. 23 i n. oraz powo∏ywane tam piÊmiennictwo obcoj´zyczne.
Zob. H. van der Wilt, „The European Arrest Warrant and the Principle ne bis in idem”,
(w:) R. Blextoon, W. van Ballegooij (red.), Handbook on the European Arrest Warrant,
The Hague 2005, s. 99; G. Conway, „Ne Bis in Idem in International Law”, International Criminal Law Review, 2003, nr 3, s. 226; M. Pérez Manzano, La prohibición constitutional de incurrir en ne bis in idem, Valencia 2002, s. 25-30; L. Arroyo Zapatero, „Grunderfordernisse des Allgemeinen Teils für ein europäisches Sanktionenrecht. Landsbericht Spanien”, Zeitschrit für die gesamte Strafrechtswissenschaften, 1998, nr 4, s. 455.
Najszerszy przeglàd uregulowaƒ dotyczàcych zakresu zasady ne bis in idem w europejskich i pozaeuropejskich systemach prawnych zawierajà raporty krajowe przedstawione podczas ostatniego, XVII Mi´dzynarodowego Kongresu Prawa Karnego, opublikowane w Revue Internationale de Droit Penal, 2002, nr 3-4. Zob. tak˝e B. Nita, op.
cit., s. 18 i n.; E. Socha, Zbie˝noÊç a komplementarnoÊç jurysdykcji mi´dzynarodowych
trybuna∏ów karnych i sàdów krajowych, Wroc∏aw 2004, s. 156-161; H. Thomas, Das
Recht auf Einmaligkeit der Strafverfolgung. Vom nationalen zum internationalen ne bis
in idem, Baden-Baden 2002, s. 176 i n.; G. Dannecker, „Die Garantie des Grundsatzes „ne bis in idem” in Europa”, (w:) H. J. Hirsch, J. Wolter, U. Brauns (red.), Festschrift für Günter Kohlmann zum 70. Geburtstag, Köln 2003, s. 597-600; H. Jung, Zur
7
Zakaz ponownego prowadzenia post´powania w sprawie o ten sam
czyn przeciwko temu samemu oskar˝onemu gwarantujà umowy mi´dzynarodowe wià˝àce paƒstwa cz∏onkowskie UE. Przewidujà go
w szczególnoÊci art. 4 ust. 1 Protoko∏u nr 7 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Cz∏owieka i Podstawowych WolnoÊci oraz art. 14
ust. 7 Mi´dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
Pierwszy z nich odnosi si´ wy∏àcznie do post´powaƒ wewnàtrzkrajowych. Stosowanie drugiego w mi´dzynarodowym obrocie karnym jest
sporne, zdaje si´ jednak przewa˝aç poglàd, i˝ równie˝ ten przepis stosuje si´ wy∏àcznie do post´powaƒ wewnàtrzkrajowych8.
W ramach UE ponadpaƒstwowy wymiar zasadzie ne bis in idem nada∏
art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen z 19 czerwca 1990 r. (dalej tak˝e jako: konwencja lub konwencja z Schengen), zawartej w wykonaniu tam podpisanego uk∏adu z 14 czerwca 1985 r., zawartego pomi´dzy rzàdami paƒstw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec i Republiki Francji, dotyczàcego stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach. W polskiej wersji j´zykowej
ma on nast´pujàce brzmienie: „Osoba, której proces zakoƒczy∏ si´
wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednej Umawiajàcej
si´ Strony nie mo˝e byç Êcigana na obszarze innej Umawiajàcej si´
Strony za ten sam czyn, pod warunkiem, ˝e zosta∏a na∏o˝ona i wykonana kara lub jest ona w trakcie wykonywania lub nie mo˝e byç ju˝
wykonana na mocy przepisów prawnych skazujàcej Umawiajàcej si´
Strony”9.
Przepis ten, pozornie prosty, nasuwa daleko idàce wàtpliwoÊci interpretacyjne. Znamienne jest, ˝e pićiokrotnie ju˝ by∏ przedmiotem
orzeczeƒ wydawanych przez Trybuna∏ SprawiedliwoÊci Wspólnot Eu-
8
9
8
„Internationalisierung” des Grundsatzes „ne bis in idem” (w:) P. A. Albrecht, A. P. F.
Ehlers, F. Lamott, Ch. Pfeiffer, H. D. Schwind, M. Walter (red.), Festschrift für Horst
Schüler-Springorum zum 65. Geburtstag, Köln-Berlin-Bonn-München 1993, s. 493 i n.
Bli˝ej zob. D. D. Spinellis, „Global Report. The Ne bis in idem Principle in „Global” Instruments”, Revue International de Droit Penal, 2002, nr 3-4, s. 1149-1162;
J. L. de la Cuesta, op. cit., s. 718; G. Dannecker, op. cit., s. 595-596.
Dz. U. UE L 239 z 22 wrzeÊnia 2000 r., s. 19 – wydanie specjalne (wersja polska);
Dz. U. UE, rozdzia∏ 19, t. 2, s. 9.
ropejskich w Luksemburgu (dalej: ETS) w trybie prejudycjalnym.
Nale˝y tu wymieniç kolejno:
wyrok z 11 lutego 2003 r. w sprawach po∏àczonych C-187/01
i C-385/01, post´powania karne przeciwko Hüseyinowi Gözütokowi
i Klausowi Brüggemu, wydany w odpowiedzi na po∏àczone w jednym
post´powaniu pytania: Wy˝szego Sàdu Krajowego (Oberlandesgericht) w Kolonii oraz belgijskiego Sàdu Pierwszej Instancji (Rechtbank van Eerste Aanleg) w Veurne10
oraz niepublikowane wyroki:
• z 10 marca 2005 w sprawie C-439/03 dotyczàcej Filomeno
Mario Miraglii, wydany w odpowiedzi na pytanie Sàdu
w Bolonii (Tribunale di Bologna)11;
• z 9 marca 2006 r. w sprawie C-436/04, post´powanie karne
przeciwko Leopoldowi Henriemu Van Esbroeckowi, wydany w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne belgijskiego Sàdu Kasacyjnego (Hof van Cassatie)12;
• z 28 wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-467/04, post´powanie
karne przeciwko Francesco Gaspariniemu i innym, wydany
w odpowiedzi na pytanie Sàdu Prowincjonalnego w Maladze (Audiencia Provincial de Málaga);
• z 28 wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-150/05, post´powanie Jean Leon van Straaten przeciwko Niderlandom i Republice
W∏oskiej, wydany w odpowiedzi na pytanie Sàdu w ‘s-Hertogenbosch (Rechtsbank ‘s-Hertogenbosch)13.
10
11
12
13
ECR (2003) I-1345. W polskim piÊmiennictwie omawiajà go: A. Grzelak w: Rzeczpospolita z 21 lutego 2003 r.; R. S. Sawicki w: Prokuratura i Prawo, 2005, nr 2, s. 79
i n.; J. Banach-Gutierrez w: Jurysta, 2004, nr 11-12, s. 4 i n.; I. Skomerska-Muchowska w: Przeglàd Prawa Europejskiego, 2003, nr 2, s. 101-104; B. Nita, op cit., s. 24 i n.
Jego sentencja wraz z uzasadnieniem sà dost´pne na stronie internetowej
http://www.curia.eu.int. W polskim piÊmiennictwie orzeczenie to omawiajà A. Sakowicz, A. Górski: Bariery prawne integracji europejskiej w sprawach karnych. Materia∏y Robocze 3/05, Centrum Europejskie – Natolin, Warszawa 2005, s. 28 i n.
Jego sentencja wraz z uzasadnieniem sà dost´pne na stronie internetowej
http://www.curia.eu.int. Zob. tak˝e B. Nita, „O zasadzie ne bis in idem w art. 54
konwencji wykonawczej z Schengen”, Europejski Przeglàd Sàdowy, 2006, nr 7,
s. 4 i n.
Sentencje tych wyroków oraz ich uzasadnienia sà dost´pne na stronie internetowej
http://www.curia.eu.int.
9
Zwa˝ywszy na to, ˝e kompetencje do ustalania wyk∏adni postanowieƒ
zawartych w konwencji ETS uzyska∏ z dniem 1 maja 1999 r., tj. wraz
z w∏àczeniem ustaleƒ z Schengen do dorobku wspólnotowego UE, ta
liczba judykatów jest znaczàca.
Wykluczajàc dopuszczalnoÊç ponownego Êcigania, art. 54 konwencji
przyjmuje szersze ujćie zasady ne bis in idem. Wynika z niego absolutny zakaz wszczćia post´powania w sprawie o czyn, który zosta∏
obj´ty „prawomocnym wyrokiem” w innym paƒstwie zwiàzanym konwencjà. Nale˝y tu dodaç, ˝e dyspozycja tego przepisu nie stoi na przeszkodzie przeprowadzeniu czynnoÊci zmierzajàcych do ustalenia, czy
w konkretnej sprawie istotnie zachodzà okolicznoÊci uruchamiajàce
okreÊlony w nim zakaz14.
Ponowne prowadzenie post´powania w sprawie ju˝ osàdzonej jest
niedogodne zarówno z perspektywy oskar˝onego, jak i z perspektywy
organów sprawujàcych wymiar sprawiedliwoÊci.
Zasada ne bis in idem na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej w ramach
UE ma dwa cele.
Pierwszym z nich jest wzmo˝enie efektywnoÊci post´powania karnego poprzez intensyfikacj´ wspó∏pracy policji oraz organów wymiaru
sprawiedliwoÊci, co ma rekompensowaç zniesienie kontroli na wspólnych granicach15. Ma zatem usprawniç Êciganie karne w ramach UE.
Zasada ta ma te˝ aspekt gwarancyjny. „Prawomocny wyrok” otwiera
oskar˝onemu mo˝liwoÊç pe∏nego korzystania z prawa do wolnoÊci
14
15
10
Trafnie zwraca na to uwag´ W. Schomburg, „Konkurrierende nationale und internationale Strafgerichtsbarkeit und das Grundsatz „Ne bis in idem” (w:) Menschengerechtes Strafrecht. Festschrift für Albin Eser zum 70. Geburtstag, München 2005,
s. 836.
M. Böse, „Der Grundsatz „ne bis in idem” in der Europäischen Union (Art. 54
SDÜ)”, Goltdammer’s Archiv fır Strafrecht, 2003, nr 10, s. 750; B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung des Grundsatzes „ne bis in idem”. Zugleich ein Beitrag zur
Auslegung des Art. 103 ust. 3 Grundgesetz, Berlin 1999, s. 145; A. Eicker, Transstaatliche Strafverfolgung. Ein Beitrag zur Europäisierung, Internationalisierung und
Fortentwicklung des Grundsatzes ne bis in idem, St. Gallen-Harbolzheim 2004,
s. 106-107.
przemieszczania si´ w ramach UE bez obawy, ˝e post´powanie przeciwko niemu b´dzie prowadzone w innym jeszcze paƒstwie16.
Obowiàzywanie zasady ne bis in idem na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej w ramach UE jest zatem osadzone w specyficznych realiach obecnego etapu rozwoju stosunków spo∏ecznych, politycznych i prawnych
w ramach UE. Pozostaje w zwiàzku z przyj´tà w ramach Unii zasadà
swobodnego przep∏ywu osób. Jej nast´pstwem sà bowiem z jednej
strony komplikacje w Êciganiu i sàdzeniu sprawców, z czym wià˝e si´
koniecznoÊç poszukiwania nowych, efektywnych form walki z przest´pczoÊcià, z drugiej zaÊ – zwi´kszone prawdopodobieƒstwo ponownego wszczćia post´powania przeciwko oskar˝onemu osàdzonemu
ju˝ za to samo przest´pstwo w innym paƒstwie17.
Przepisy wyra˝ajàce zasad´ ne bis in idem odnoszàcà si´ do mi´dzynarodowego obrotu karnego zawarte sà tak˝e w innych konwencjach,
wià˝àcych niektóre paƒstwa cz∏onkowskie UE, m. in. w konwencji
Rady Europy z 28 maja 1970 r. o mi´dzynarodowej mocy wià˝àcej
wyroków karnych, konwencji z 15 maja 1972 r. o przekazaniu Êcigania karnego oraz konwencji z 25 maja 1987 r. o zakazie podwójnego
karania18.
Ze wzgl´du na to, ˝e art. 54 konwencji z Schengen wià˝e obecnie
wszystkie paƒstwa cz∏onkowskie UE, te akty prawne nie majà wiodàcego znaczenia dla rozstrzygania negatywnych nast´pstw konkurencyjnej jurysdykcji karnej w ramach UE. Sposób ujćia okreÊlonej
w nich zasady ne bis in idem mo˝e mieç natomiast pomocnicze znaczenie dla okreÊlenia zakresu zakazu p∏ynàcego z tej zasady w ujćiu
art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen.
16
17
18
M. Böse, op. cit., s. 750-751; B. Specht, op. cit.., s. 750-751; A. Eicker, op. cit.,
s. 107 i n. Na pierwszy z powy˝szych celów w polskim piÊmiennictwie zwraca uwag´ A. Sakowicz, „Zasada ne bis in idem na gruncie art. 114 kodeksu karnego”, Przeglàd Sàdowy, 2003, nr 10, s. 118.
Bli˝ej na temat uzasadnienia obowiàzywania zakazu p∏ynàcego z omawianej zasady zob. H. Thomas, op. cit., s. 12 i n.; W. Schomburg, „Germany. Concurrent National and International Criminal Jurisdiction and the Principle „ne bis in idem”,
Revue International de Droit Penal, 2002, nr 3-4, s. 942.
Bli˝ej A. Sakowicz, op. cit., s. 120-126.
11
Zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji z Schengen odnosi si´ wy∏àcznie do osób fizycznych. Nie dotyczy natomiast, znanej wi´kszoÊci
ju˝ chyba paƒstw cz∏onkowskich UE, odpowiedzialnoÊci karnej podmiotów zbiorowych (osób prawnych)19.
19
12
Por. G. Dannecker, op. cit., s. 611-615; B. Nita, „Prawo europejskie a odpowiedzialnoÊç karna podmiotów zbiorowych”, (w:) A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przest´pczoÊci w Unii Europejskiej. Wspó∏praca sàdowa i policyjna w sprawach
karnych na obszarze Unii Europejskiej, Warszawa 2006, s. 108 i n.
2. Temporalny zasi´g zakazu
wynikajàcego z zasady
ne bis in idem okreÊlonej
w art. 54 konwencji z Schengen.
WàtpliwoÊci dotyczàce temporalnego zakresu oddzia∏ywania zakazu
wynikajàcego z zasady ne bis in idem wià˝à si´ z tym, ˝e art. 54 konwencji w ró˝nym czasie uzyska∏ moc obowiàzujàcà w poszczególnych
paƒstwach cz∏onkowskich UE. Paƒstwa te w ró˝nym bowiem czasie
ratyfikowa∏y konwencj´20.
20
Szczegó∏owe informacje dotyczàce terminu ratyfikacji konwencji przez poszczególne paƒstwa cz∏onkowskie UE dost´pne sà na stronie internetowej niemieckiego
Zwiàzkowego Sàdu Najwy˝szego (Bundesgerichtshof): http://www.bundesgerichtshof.de.
13
Ponadto, jak ju˝ by∏a o tym mowa, konwencja wykonawcza z Schengen zosta∏a zawarta w wykonaniu tam podpisanego uk∏adu z 14
czerwca 1985 r. pomi´dzy rzàdami paƒstw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec i Francji. Na mocy art. 1 protoko∏u dodatkowego do Traktatu Amsterdamskiego, w∏àczajàcego
acquis Schengen w ramy Unii Europejskiej, z dniem wejÊcia w ˝ycie
tego traktatu, tj. 1 maja 1999 r., ustalenia z Schengen zosta∏y w∏àczone do dorobku wspólnotowego. Jak wynika z art. 2 ust. 1 protoko∏u
dodatkowego do Traktatu Amsterdamskiego, od tej daty konwencja
sta∏a si´ automatycznie, tj. ju˝ bez koniecznoÊci jej ratyfikacji, wià˝àca dla trzynastu spoÊród pi´tnastu ówczesnych paƒstw cz∏onkowskich
UE wymienionych w jego art. 121. Na mocy tego protoko∏u dodatkowego Wielka Brytania i Irlandia zdoby∏y szczególny status. Uzyska∏y
bowiem prawo traktowania acquis Schengen jako cherry-picking, tzn.
wybiórczego przyjmowania na jego podstawie tych instrumentów
prawa unijnego, które im odpowiadajà. Na podstawie wniosków tych
paƒstw Rada podj´∏a decyzje zezwalajàce im na przystàpienie do niektórych postanowieƒ konwencji wykonawczej z Schengen, w tym
do art. 54-58. W konsekwencji od 29 maja 2000 r. Wielka Brytania,
a od 28 lutego 2002 r. Irlandia respektujà zakaz wynikajàcy z art. 54
konwencji.22
Nowe paƒstwa cz∏onkowskie Unii Europejskiej sà zwiàzane zakazem
p∏ynàcym z art. 54 konwencji od dnia przystàpienia do UE, tj. od 1
maja 2004 r.23. Nale˝y tu podkreÊliç, ˝e wraz z przystàpieniem do UE
Polska przyj´∏a ca∏y dorobek wspólnotowy (acquis communautaire),
w tym równie˝ ustalenia z Schengen, które mocà protoko∏u dodatkowego do Traktatu Amsterdamskiego z dniem jego wejÊcia w ˝ycie zosta∏y w∏àczone do dorobku wspólnotowego. Zwiàzana jest zatem
art. 54 konwencji od dnia 1 maja 2004 r.
21
22
23
14
W polskim piÊmiennictwie na temat obowiàzywania acquis Schengen i jego w∏àczenia w ramy prawne UE zob. K. Rokicka, „Umowy z Schengen jako cz´Êç acquis
communautaire”, (w:) E. Piontek, A. Zawadzka (red.), Szkice z prawa Unii Europejskiej, t. II, Kraków 2003, s. 219-330.
Bli˝ej na ten temat H. J. Bratsch, „Ne bis in idem: The European Perspective”, Revue Internationale de Droit Penal, 2002, nr 3-4, s. 1168-1169.
Bli˝ej zob. A. Sakowicz, A. Górski, op. cit., s. 28 i n.
W zakresie zakazu wynikajàcego z zasady ne bis in idem konwencja
jest aktualnie wià˝àca dla wszystkich paƒstw cz∏onkowskich UE.
Zakaz wynikajàcy z zasady okreÊlonej w art. 54 konwencji obejmuje
dodatkowo Norwegi´ i Islandi´, które respektujà konwencj´ jako
paƒstwa stowarzyszone na podstawie uk∏adu zawartego 18 maja 1999 r. przez Rad´ Unii Europejskiej z tymi paƒstwami24.
Uzupe∏niajàco nale˝y zwróciç uwag´, ˝e na mocy dwustronnej umowy
zawartej 25 wrzeÊnia 2005 r. z UE równie˝ Szwajcaria podj´∏a decyzj´
o przy∏àczeniu si´ do wspó∏pracy policyjnej i sàdowej realizowanej
w ramach UE, przyjmujàc ustalenia acquis z Schengen25. Porozumienie to zosta∏o w Szwajcarii przyj´te w drodze referendum 5 czerwca 2005 r.26
Zgodnie z zasadà supremacji prawa wspólnotowego wobec prawa
paƒstw cz∏onkowskich, ponadpaƒstwowy wymiar nadany w ramach
UE zasadzie ne bis in idem przez art. 54 konwencji modyfikuje uregulowania paƒstw sceptycznie odnoszàcych si´ do rozciàgnićia wynikajàcego z niej zakazu na obce orzeczenia. Na mocy tego przepisu
mi´dzynarodowy obrót karny pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi
UE zosta∏ obj´ty zakazem p∏ynàcym z omawianej zasady.
Od daty wstàpienia Polski do Unii Europejskiej art. 114 § 1 k. k. stanowiàcy, ˝e co do zasady orzeczenie zapad∏e za granicà nie stanowi
przeszkody dla post´powania karnego przed sàdem polskim nie mo˝e byç zatem stosowany w stosunku do orzeczeƒ zapad∏ych w paƒstwach zwiàzanych konwencjà, co zresztà potwierdza art. 114 § 3 k. k.
w brzmieniu obowiàzujàcym od dnia 1 maja 2004 r., tj. od dnia,
od którego Polska jest zwiàzana zakazem wynikajàcym z art. 54 konwencji. Zgodnie z art. 114 § 3 k. k. restryktywne uregulowanie wyni24
25
26
Bli˝ej H. J. Bratsch, op. cit., s. 1168-1169; S. Stein, „Ein Meilstein für das europäische „ne bis in idem”, Neue Juristische Wochenschrift, 2003, nr 16, s. 1163; L.
Yli-Vakkuri, „Schengen and Enlargement – Enlarging the Area without Internal
Border Controls”, (w:) C. Faria (red.), Enlarging the Area of Freedom, Security and
Justice, Maastricht 2005, s. 3-4.
A. Eicker, op. cit., s. 76.
Informacja na ten temat jest dost´pna na stronie internetowej http://www.europa.admin.ch.
15
kajàce z art. 114 § 1 k. k. nie obowiàzuje w odniesieniu do orzeczeƒ
sàdów paƒstw obcych, je˝eli wynika to z umowy mi´dzynarodowej.
Nale˝y tu podkreÊliç, ˝e w zwiàzku z szerokà interpretacjà art. 54
konwencji przyj´tà przez ETS uznajàcà, ˝e zakaz p∏ynàcy z okreÊlonej w tym przepisie zasady ne bis in idem mogà wprowadzaç nie tylko
orzeczenia sàdowe, ale i prokuratorskie w odniesieniu do art. 114 § 3
k. k., podniesiono zarzut zbyt wàskiego ujćia omawianej zasady27.
Szersze ujćie art. 114 § 3 k. k. prowadzi∏oby do wi´kszej przejrzystoÊci uregulowania zasady ne bis in idem w odniesieniu do mi´dzynarodowego obrotu karnego. Ze wzgl´du na nadrz´dny charakter przepisów pomieszczonych w konwencji wykonawczej z Schengen w stosunku do prawa wewn´trznego paƒstw nià zwiàzanych modyfikacja tego
przepisu w kierunku wyznaczonym orzecznictwem ETS nie jest jednak konieczna. W tym kontekÊcie warto zwróciç uwag´, ˝e w wewn´trznych uregulowaniach paƒstw cz∏onkowskich UE kwestia ta
uj´ta jest niejednolicie. Te zaÊ paƒstwa, które w swoich wewn´trznych
przepisach nie przewidujà i˝by obce orzeczenie wyklucza∏o dopuszczalnoÊç ponownego orzekania w rozstrzygni´tej ju˝ sprawie czasami
w ogóle nie przenoszà zwiàzania zakazem p∏ynàcym z art. 54 konwencji z Schengen na grunt swoich wewn´trznych uregulowaƒ28.
Kwestia temporalnego zakresu oddzia∏ywania zakazu wynikajàcego
z zasady ne bis in idem by∏a ju˝ przedmiotem orzeczenia ETS29. W wyroku z 9 marca 2006 r. w sprawie C-436/04, post´powanie karne przeciwko Leopoldowi Henriemu Van Esbroeckowi, wydanym w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne belgijskiego Sàdu Kasacyjnego (Hof van
Cassatie) ETS ustosunkowa∏ si´ do wàtpliwoÊci, czy zakaz wynikajàcy
z art. 54 konwencji aktualizuje si´ w sytuacji, kiedy oskar˝ony zosta∏
27
28
29
16
Bli˝ej W. Wróbel, „Zmiany w prawie karnym w Êwietle poglàdów s´dziów i prokuratorów”, Paƒstwo i Prawo, 2005, nr 12, s. 3 i n.; A. Górski, A. Sakowicz, „Zasada
wzajemnego uznawania orzeczeƒ organów wymiaru sprawiedliwoÊci w sprawach
karnych na obszarze Unii Europejskiej” (w:) A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przest´pczoÊci w Unii Europejskiej..., op. cit., Warszawa 2006, s. 432.
Bli˝ej zob. B. Nita, „Zasada ne bis in idem…”, op. cit., s. 23 i n.
W∏àczenie konwencji w ramy prawne UE spowodowa∏o ponadto, ˝e – zgodnie
z art. 35 Traktatu o Unii Europejskiej – ETS sta∏ si´ w∏aÊciwy do ustalania wyk∏adni zawartych w niej przepisów z mocà wià˝àcà dla wszystkich sàdów wewn´trznych
paƒstw cz∏onkowskich UE.
prawomocnie osàdzony w czasie, kiedy konwencja nie wiàza∏a jeszcze
paƒstwa, które jako pierwsze uczyni∏o u˝ytek ze swojej kompetencji
do osàdzenia danego czynu. Problem obj´ty wyrokiem ETS powsta∏
na gruncie styku jurysdykcji norweskiej i belgijskiej. Rozstrzygajàc wàtpliwoÊç obj´tà przedstawionym mu pytaniem prejudycjalnym ETS
przypomnia∏ wić na wst´pie, ˝e dorobek z Schengen po w∏àczeniu w
ramy UE stosuje si´ w Belgii od 1 maja 1999 r., a w Norwegii od 25
marca 2001 r. Zatem w czasie, kiedy zapad∏ pierwszy wyrok skazujàcy
oskar˝onego – wyrok sàdu norweskiego z 2 paêdziernika 2000 r. – konwencja z Schengen nie by∏a jeszcze dla Norwegii wià˝àca.
Udzielajàc odpowiedzi na przedstawionà wàtpliwoÊç, ETS – trafnie
w mojej ocenie – stwierdzi∏, ˝e okreÊlona w art. 54 konwencji zasada
ne bis in idem znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy post´powanie
karne toczàce si´ w przedmiocie odpowiedzialnoÊci tego samego
oskar˝onego za ten sam czyn zosta∏o prawomocnie zakoƒczone w innym paƒstwie w czasie, kiedy konwencja nie wiàza∏a go jeszcze, jeÊli
aktualnie, tj. w czasie orzekania, jest ju˝ zwiàzane konwencjà30. OkolicznoÊç, czy konwencja obowiàzywa∏a w paƒstwie, które jako pierwsze uczyni∏o u˝ytek ze swojej kompetencji do osàdzenia sprawcy nie
ma bowiem znaczenia dla obowiàzywania zakazu wynikajàcego z tej
zasady na gruncie art. 54 konwencji. Istotne jest natomiast to, czy
konwencja obowiàzuje w tym paƒstwie, które jako pierwsze osàdzi∏o
sprawc´ oraz w tym, które jako kolejne chce uczyniç u˝ytek ze swojej
jurysdykcji. Jest to przes∏ankà oceny zastosowania zasady ne bis in
idem przez organ procesowy orzekajàcy w tym samym przedmiocie
w kolejnym post´powaniu.
W uzasadnieniu omawianego wyroku ETS podkreÊli∏, ˝e w konwencji wykonawczej z Schengen brak jest przepisu o charakterze intertemporalnym, który ogranicza∏by zastosowanie zakazu p∏ynàcego
z zasady ne bis in idem. Problem stosowania tej zasady pojawia si´ zaÊ
dopiero w momencie wszczćia drugiego (kolejnego) post´powania
karnego przeciwko oskar˝onemu w przedmiocie jego odpowiedzialnoÊci za czyn, który zosta∏ ju˝ prawomocnie osàdzony w innym paƒstwie zwiàzanym konwencjà. Ocena, czy spe∏nione sà przes∏anki uru30
Zob. tak˝e B. Nita, „O zasadzie ne bis in idem...”, op. cit., s. 5.
17
chamiajàce zakaz wynikajàcy z zasady okreÊlonej w art. 54 konwencji
z Schengen nale˝y bowiem zawsze do paƒstwa, które jako drugie (kolejne) chce uczyniç u˝ytek ze swojej kompetencji do osàdzenia danej
sprawy. Z perspektywy organu procesowego prowadzàcego kolejne
post´powanie karne w sprawie osàdzonej ju˝ prawomocnie w innym
paƒstwie zwiàzanym konwencjà istotne jest tu zatem tylko to, czy
paƒstwo, które jako pierwsze osàdzi∏o sprawc´ aktualnie jest zwiàzane zasadà okreÊlonà w art. 54 konwencji.
To uzasadnienie stanowiska zaj´tego w przedmiocie czasowego zakresu obowiàzywania zasady ne bis in idem w zakresie obj´tym przedstawionym ETS pytaniem prejudycjalnym zas∏uguje na pe∏nà aprobat´.
Uzupe∏niajàco nale˝y tu dodaç, ze wczeÊniej takie samo stanowisko
w uzasadnieniu wyroku z 17 czerwca 2004 r. wyrazi∏ obiter dicta austriacki Sàd Najwy˝szy (Oberster Gerichtshof der Republik Österreich)31. W sprawie rozstrzygni´tej przez ten sàd problem czasowego
zakresu dzia∏ania zakazu p∏ynàcego z tej zasady pojawi∏ si´ na styku
jurysdykcji niemieckiej i austriackiej. Niemcy sà zwiàzane konwencjà
wykonawczà z Schengen od 26 marca 1995 r., Austria zaÊ – od 27 maja 1997 r.
OdnoÊnie do czasowego zakresu dzia∏ania zakazu wynikajàcego z tej
zasady na gruncie art. 54 konwencji z Schengen nale˝y dodaç, ˝e gwarancja wynikajàca z tego przepisu obejmuje tak˝e tych oskar˝onych,
którzy zostali prawomocnie osàdzeni przed datà, w której paƒstwo,
które jako drugie (kolejne) chce uczyniç u˝ytek ze swojej jurysdykcji
krajowej zosta∏o zwiàzane konwencjà. Podà˝ajàc tropem wytyczonym
przez ETS w uzasadnieniu analizowanego wyroku nale˝y bowiem
stwierdziç, ˝e w tym przypadku znajduje zastosowanie intertemporalna zasada bezpoÊredniego stosowania nowej ustawy. Taki kierunek
wyk∏adni wynika tak˝e z przywo∏anego wy˝ej wyroku austriackiego
Sàdu Najwy˝szego.
31
18
Por. wyrok austriackiego Sàdu Najwy˝szego z 17 czerwca 2004 r., sygn. 12 Os 23/04.
Jego sentencja oraz obszerne fragmenty uzasadnienia sà opublikowane w: Neue
Zeitschrift für Strafrecht, 2005, nr 6, s. 344 i n.
3. WieloÊç wersji j´zykowych,
w jakich wyst´puje konwencja
wykonawcza z Schengen
i zwiàzane z tym trudnoÊci
interpretacyjne.
Analizowany art. 54 konwencji, pozornie prosty, nasuwa ca∏y szereg
daleko idàcych wàtpliwoÊci interpretacyjnych pot´gowanych wieloÊcià wersji j´zykowych, w których wyst´puje konwencja.
Pe∏ny zakres zakazu wynikajàcego z zasady ne bis in idem na gruncie
art. 54 konwencji wyznaczajà dwa wyra˝enia u˝yte w tym przepisie:
19
„prawomocny wyrok” oraz „czyn”32. Rozumienie obydwu nasuwa daleko idàce wàtpliwoÊci interpretacyjne.
W konwencji nie ma definicji u˝ywanych w niej poj´ç. Dodatkowo
komplikuje tu sytuacj´ brak jednolitej europejskiej procedury karnej,
choç w ramach UE podejmowane sà inicjatywy zmierzajàce do stworzenia jej podwalin33.
W piÊmiennictwie nie ma zgodnoÊci poglàdów co do tego, które spoÊród j´zyków konwencji mo˝na uznaç za autentyczne. Konwencja
z Schengen sporzàdzona zosta∏a w trzech j´zykach: francuskim, niemieckim i niderlandzkim. Te wersje j´zykowe niewàtpliwie majà charakter autentyczny. W ocenie niektórych autorów w∏àczenie ustaleƒ
z Schengen w ramy prawne Unii Europejskiej spowodowa∏o w tym
zakresie istotnà zmian´ polegajàcà na tym, ˝e autentycznymi sta∏y si´
wszystkie wersje j´zykowe konwencji34. Zak∏adajàc nawet, ˝e autentyczne pozosta∏y tylko trzy wersje j´zykowe konwencji, to i tak analiza u˝ywanych przez nie zwrotów j´zykowych prowadzi do rozbie˝nych rezultatów35. Jest zatem nieprzydatna dla ustalenia zakresu
orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz p∏ynàcy z zasady ne bis in idem okreÊlonej w art. 54 konwencji.
Nie wnikajàc w szczegó∏y tego sporu nale˝y stwierdziç, i˝ wyra˝enie
„prawomocny wyrok”, którym pos∏uguje si´ polskie t∏umaczenie konwencji wskazywa∏oby, ˝e analizowany przepis obejmuje wy∏àcznie
orzeczenia sàdowe i to tylko te, które zapadajà w formie wyroku.
Za wysoce niefortunnà nale˝y natomiast w polskiej wersji j´zykowej
uznaç dalszà cz´Êç tego przepisu, tj. wyrazy wià˝àce niedopuszczalnoÊç
Êcigania z warunkiem, ˝e „zosta∏a na∏o˝ona i wykonana kara lub jest
ona w trakcie wykonywania lub nie mo˝e byç ju˝ wykonana na mocy
przepisów prawnych skazujàcej Umawiajàcej si´ Strony”. Ujćie to
b∏´dnie sugeruje, ˝e zakaz okreÊlony w analizowanym przepisie nie ak32
33
34
35
20
Por. M. Mansdörfer, Das Prinzip des ne bis in idem im europäischen Strafrecht, Berlin 2004, s. 176.
Na ten temat zob. M. Kadric, O. Scheiber, „Ausgangspunkt Tampere: Unterwegs
zum europäischen Strafprozess”, Juridicum, 2004, nr 4, s. 207 i n.
Bli˝ej A. Eicker, op. cit., s. 96 oraz powo∏ywane tam piÊmiennictwo.
Bli˝ej M. Böse, op. cit., s. 748.
tualizuje si´ w przypadku wydania wyroku uniewinniajàcego! ˚adna inna wersja j´zykowa konwencji nie ogranicza w ten sposób zakresu orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem.
Odpowiednik wyra˝enia „prawomocny wyrok” stanowi zbie˝ny z nim
znaczeniowo zwrot, którym pos∏uguje si´ niemiecka wersja konwencji (jest w niej u˝yte wyra˝enie „rechtskräftige Aburteilung”) oraz
– równie˝ majàce z nim to˝same znaczenie – wyra˝enia u˝yte w tekstach angielskim i w∏oskim (pos∏ugujà si´ one odpowiednio wyra˝eniami: „a person whose trial has been finally disposed of” oraz „giudicata con sentenza definitiva”)36.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e w niemieckiej wersji j´zykowej konwencji mowa jest o „prawomocnym osàdzeniu” („rechtskräftige Aburteilung”),
a nie o „prawomocnym wyroku” („rechtskräftiges Urteil”). To pierwsze wyra˝enie jest oczywiÊcie pojemniejsze. Jest to bowiem pojćie
zbiorcze, obejmujàce swoim zakresem skazania („Verurteilen”) oraz
uniewinnienia („Freisprechen”), co nie oznacza oczywiÊcie, ˝e takie
tylko, które przybierajà form´ wyroku.
W niderlandzkiej wersji j´zykowej wyra˝enie „osàdzenie” t∏umaczone jest
jako „vonnis”. Jego zakres znaczeniowy obejmuje zarówno wyroki, jak
i postanowienia37. Wyraz ten cz´Êciowo tylko pokrywa si´ zatem znaczeniowo z pojćiem „wyrok” w polskim kodeksie post´powania karnego.
Z kolei francuska wersja j´zykowa u˝ywa tu wyra˝enia „définitivement jugée”. Znaczenie tego wyra˝enia jest w piÊmiennictwie kwestià
spornà. Zdaje si´ jednak przewa˝aç stanowisko przyjmujàce, i˝ znaczenie tego wyra˝enia jest zbie˝ne z jego odpowiednikiem u˝ytym
w niderlandzkiej wersji j´zykowej38.
Do niejednolitych rezultatów prowadzi tak˝e j´zykowa wyk∏adnia wyra˝enia „czyn”, którym pos∏uguje si´ analizowany przepis konwencji.
36
37
38
Bli˝ej zob. P. Tonini, Manuale di procedura penale, Milano 2000, s. 166; G. Conway, op. cit.,
s. 279. W nieurz´dowym angielskim t∏umaczeniu konwencji u˝yte jest wyra˝enie „a person
who has been finally judged”. W omawianym zakresie ta ró˝nica nie ma znaczenia.
B. Specht, op. cit., s. 136; A. Eicker, op. cit., s. 97.
Bli˝ej zob. P. Conte, P. Maistre du Chambon, Procédure Pénale, Paris 2001, s. 83; A.
Eicker, op. cit., s. 97. Zob. tak˝e B. Nita, „Zasada ne bis in idem...”, op. cit., s. 29.
21
W polskiej wersji j´zykowej art. 54 konwencji gwarantuje, ˝e ta sama
osoba nie b´dzie ponownie Êcigana lub karana za „ten sam czyn”. Wyra˝enie to nawiàzuje do czynu w rozumieniu historycznej zasz∏oÊci39.
Znaczenie jego odpowiedników j´zykowych w tekÊcie francuskim
(„les m˘mes faits”) i niderlandzkim („dezelfde feiten”) tak˝e nawiàzuje do czynu w znaczeniu stanu faktycznego, historycznej zasz∏oÊci40.
Do podobnych wyników prowadzi analiza j´zykowa tego wyra˝enia
we w∏oskiej wersji j´zykowej („i medesimi fatti”) oraz w tekÊcie angielskim („the same act”)41.
Z kolei sformu∏owanie „derselber Tat”, którym pos∏uguje si´ niemiecka wersja j´zykowa konwencji oznacza czyn w znaczeniu procesowym. W niemieckim piÊmiennictwie podkreÊla si´, ˝e na nadanie temu wyra˝eniu takie znaczenie decydowa∏ si´ rzàd niemiecki podpisujàc konwencj´ wykonawczà z Schengen42. Ten argument wydaje si´ tu
ma∏o przekonywajàcy, gdy˝ u˝ytecznoÊç i dopuszczalnoÊç stosowania
historycznej wyk∏adni konwencji jest w piÊmiennictwie poddawana w wàtpliwoÊç43. W ka˝dym razie jednak takie rozumienie tego wyra˝enia przyjmuje w swojej praktyce orzeczniczej niemiecki Zwiàzkowy Sàd Najwy˝szy (Bundesgerichtshof)44.
Wobec rozbie˝nych znaczeƒ odpowiednich wyra˝eƒ u˝ytych w poszczególnych wersjach j´zykowych konwencji, j´zykowa metoda wyk∏adni nie
jest przydatna dla okreÊlenia znaczenia analizowanego wyra˝enia45.
Z j´zykowà interpretacjà konwencji ∏àczy si´ tak˝e ta trudnoÊç, ˝e
znaczenie zwrotów u˝ytych w jej poszczególnych wersjach j´zykowych
mo˝na ustaliç wy∏àcznie w kontekÊcie wewn´trznych systemów prawnych poszczególnych paƒstw46. To zaÊ niekoniecznie odpowiada okreÊlonym instytucjom wyst´pujàcym w innych systemach prawnych.
39
40
41
42
43
44
45
46
22
B. Nita, „O zasadzie ne bis in idem...”, op. cit., s. 7.
M. Böse, op. cit., s. 758.
P. Tonini, s. 166; G. Conway, op. cit., s. 279.
Bli˝ej zob. M. Böse, op. cit., s. 758.
Por. Ibidem, s. 80.
Por. G. Dannecker, op. cit., s. 604.
Bli˝ej zob. B. Nita, „Zasada ne bis in idem …”, op. cit., s. 25.
M. Mansdörfer, op. cit., s. 180, B. Specht, op. cit., s. 165.
Nieprzydatna jest tu tak˝e wyk∏adnia systemowa, którà w dawniejszym orzecznictwie dla okreÊlenia zakresu orzeczeƒ uruchamiajàcych
zakaz okreÊlony w analizowanym przepisie podjà∏ niemiecki Zwiàzkowy Sàd Najwy˝szy (Bundesgerichtshof) poprzez zestawienie jego
treÊci z art. 58 konwencji. W niemieckiej wersji j´zykowej konwencji
przepis ten pozwala na stosowanie dalej idàcych uregulowaƒ wewn´trznych dotyczàcych zasady ne bis in idem ani˝eli te, które okreÊlone sà w art. 54 konwencji w odniesieniu do orzeczeƒ pochodzàcych
od organów wymiaru sprawiedliwoÊci („Justizentscheidungen”).
W ocenie tego sàdu odmiennoÊç wyra˝eƒ u˝ytych w art. 54 i 58 konwencji przemawiaç ma za wàskà interpretacjà art. 54 ograniczajàcà
zakres orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in
idem wy∏àcznie do orzeczeƒ sàdowych47. W polskiej wersji j´zykowej
art. 58 konwencji nie stwarza podstaw do takiej argumentacji. Pos∏uguje si´ bowiem wyra˝eniem „wyroki sàdów zagranicznych”. Znaczeniowa zbie˝noÊç wyra˝eƒ u˝ytych w art. 54 i 58 konwencji we francuskiej i niderlandzkiej wersji j´zykowej równie˝ przeczy tezie, i˝by u˝ycie w tych przepisach ró˝nych sformu∏owaƒ by∏o powodowane dà˝eniem do zró˝nicowania zakresu ich stosowania48.
Przedstawione trudnoÊci zwiàzane ze stosowaniem wyk∏adni j´zykowej i systemowej sk∏aniajà do si´gnićia do preferowanej przez ETS
wyk∏adni teleologicznej.
Pos∏u˝enie si´ tà metodà wyk∏adni wymaga w pierwszej kolejnoÊci
okreÊlenia celu uregulowania pomieszczonego w art. 54 konwencji.
Z preambu∏y do konwencji wynika, i˝ przyj´te w niej zobowiàzania majà
na celu mi´dzy innymi zniesienie kontroli przep∏ywu osób na wspólnych
granicach paƒstw nià zwiàzanych. Realizacja tego celu bez uszczerbku dla
stanu bezpieczeƒstwa mo˝liwa jest wy∏àcznie przy jednoczesnej wzmo˝onej wspó∏pracy policji oraz organów wymiaru sprawiedliwoÊci49. Nale˝y
zwróciç uwag´, i˝ analizowany przepis zawarty jest w tytule trzecim konwencji – „Policja i bezpieczeƒstwo”, w rozdziale III zatytu∏owanym „Sto47
48
49
Bli˝ej zob. S. Stein, op. cit., s. 1163; M. Böse, op. cit., s. 745 oraz powo∏ywane tam
orzecznictwo. Por. tak˝e B. Nita, „Zasada ne bis in idem …”, op. cit., s. 25-26.
B. Specht, op. cit., s. 145; M. Böse, op. cit., s. 750.
23
sowanie zasady ne bis in idem”. Pozosta∏e dwa rozdzia∏y zawarte w tym tytule oznaczone sà jako: „Wspó∏praca policyjna” (rozdzia∏ I) oraz „Wzajemna pomoc w sprawach karnych” (rozdzia∏ II).
Celem, któremu ma s∏u˝yç zakaz ne bis in idem jest zatem wzmo˝enie efektywnoÊci post´powania karnego poprzez intensyfikacj´
wspó∏pracy w sprawach karnych. Formu∏ujàc zasad´ uznawania obcych orzeczeƒ analizowany przepis ma doprowadziç do odcià˝enia
organów wymiaru sprawiedliwoÊci w poszczególnych paƒstwach
cz∏onkowskich Unii Europejskiej, pozwalajàc im na sprawniejsze
prowadzenie post´powaƒ w nieosàdzonych jeszcze sprawach.
JednoczeÊnie art. 54 konwencji ma aspekt gwarancyjny. „Prawomocne osàdzenie” otwiera oskar˝onemu mo˝liwoÊç pe∏nego korzystania
z prawa do wolnoÊci przemieszczania si´ w ramach Unii Europejskiej, z którego powinien móc korzystaç bez obawy, ˝e post´powanie
przeciwko niemu b´dzie ponownie prowadzone w innym paƒstwie.
Ten cel zakazu wynikajàcego z omawianego przepisu eksponowany
jest w orzecznictwie ETS w sposób mogàcy sugerowaç, i˝ w jego ocenie ma on charakter nadrz´dny, czy wrćz wy∏àczny.
W tym kontekÊcie podkreÊlenia wymaga jednak, ˝e beneficjentami
gwarancji pomieszczonej w art. 54 konwencji nie sà wy∏àcznie obywatele paƒstw cz∏onkowskich UE oraz innych paƒstw zwiàzanych konwencjà. OkreÊlona w tym przepisie zasada ne bis in idem nie jest bowiem limitowana takà przes∏ankà obywatelstwa.
Stàd – w mojej ocenie – teleologiczna wyk∏adnia analizowanego przepisu nie mo˝e byç prowadzona wy∏àcznie w nawiàzaniu do jego gwarancyjnego znaczenia. Wymaga uwzgl´dnienia dwóch równorz´dnych celów: efektywnoÊci post´powania i gwarancyjnego charakteru
sformu∏owanego w nim zakazu, które niekoniecznie prowadziç muszà do zbie˝nych wyników wyk∏adni 50.
50
24
Por. B. Specht, op. cit., s. 750-751; H. Jung, „Konturen und Perspektiven des europäischen Strafrecht”, Juristische Schulung, 2000, nr 5, s. 421; B. Nita: „Zasada ne
bis in idem….”, op. cit., s. 20 i n.
4. Orzeczenia uruchamiajàce
zakaz wynikajàcy z zasady
ne bis in idem.
Formu∏ujàc zasad´ ne bis in idem art. 54 konwencji pos∏uguje si´
w polskiej wersji j´zykowej okreÊleniem „wyrok”.
Jak ju˝ wskazano, wadliwe ujćie j´zykowe tego przepisu b∏´dnie sugeruje, ˝e zakazu wynikajàcego z tej zasady nie uruchamiajà wyroki uniewinniajàce. Analiza odpowiednich wyra˝eƒ u˝ytych w innych wersjach
j´zykowych w sposób nie budzàcy wàtpliwoÊci wskazuje jednak, ˝e orzeczenia uniewinniajàce nie sà wykluczone z grupy tych, które kreujà ten
zakaz. To, ˝e omawiany przepis obejmuje nie tylko wyroki skazujàce, ale
i uniewinniajàce potwierdzi∏ ETS w obydwu wyrokach z 28 wrzeÊnia 2006 r.: w sprawie C-467/04 post´powanie karne przeciwko Francesco Gaspariniemu i innym oraz w sprawie C-150/05 w post´powaniu
Jean Leon van Straaten przeciwko Niderlandom i Republice W∏oskiej.
25
Zarówno w Êwietle ujćia polskiego, jak i t∏umaczeƒ obcoj´zycznych
nie jest jasne, czy wyra˝enie „wyrok prawomocny” nale˝y odnosiç wy∏àcznie do wyroków skazujàcych i uniewinniajàcych, czy objàç nim
tak˝e wyroki umarzajàce i warunkowo umarzajàce post´powanie
oraz – nie pochodzàce od sàdu – prawomocne orzeczenia koƒczàce
post´powanie przygotowawcze (w polskim systemie prawnym by∏yby
to prokuratorskie postanowienia o umorzeniu post´powania przygotowawczego). Gdyby przyjàç, ˝e wyra˝enie to obejmuje tak˝e wyroki
umarzajàce post´powanie, to powstaje kolejna wàtpliwoÊç – czy te
tylko, które zapad∏y z powodu negatywnej przes∏anki procesowej
o charakterze materialnym, czy tak˝e o charakterze formalnym. WàtpliwoÊci w tym zakresie nale˝a∏oby odnieÊç odpowiednio do postanowieƒ, przy za∏o˝eniu, ˝e dyspozycja art. 54 konwencji je obejmuje.
Rozwa˝ajàc kwesti´ zakresu orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji nale˝y na wst´pie przypomnieç g∏oÊny wyrok z 11 lutego 2003 r. w sprawach po∏àczonych C-187/01 i C-385/01,
post´powania karne przeciwko Hüseyinowi Gözütokowi i Klausowi
Brüggemu, w którym ETS w granicach przedstawionego mu pytania
prejudycjalnego dokona∏ fragmentarycznej interpretacji tego przepisu. W oparciu o teleologicznà metod´ wyk∏adni przyjà∏ szerokie rozumienie u˝ytego w art. 54 konwencji wyrazu „wyrok”, obejmujàc nim
tak˝e orzeczenia koƒczàce post´powanie przygotowawcze, wydawane
bez udzia∏u sàdu przez prokuratora paƒstwa cz∏onkowskiego UE,
na podstawie których na podejrzanego zostajà na∏o˝one obowiàzki,
a w szczególnoÊci obowiàzek zap∏aty okreÊlonej sumy pieni´˝nej.
To orzeczenie ETS, wià˝àce dla wszystkich paƒstw zwiàzanych konwencjà, stanowi istotny prze∏om w rozumieniu zakresu orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem w art. 54 konwencji z Schengen. Do czasu jego wydania paƒstwa zwiàzane konwencjà przejawia∏y bowiem raczej sk∏onnoÊç do wàskiej interpretacji
tego przepisu, ograniczajàc znaczenie wyrazu „wyrok” do orzeczeƒ
pochodzàcych od sàdu, a niekiedy wrćz tylko do sàdowych wyroków
skazujàcych i uniewinniajàcych. Nale˝y tu w szczególnoÊci zwróciç
uwag´ na orzecznictwo niemieckiego Zwiàzkowego Sàdu Najwy˝szego (Bundesgerichtshof), który w okresie poprzedzajàcym ten wyrok
26
ETS reprezentowa∏ poglàd, i˝ przepis ten co do zasady odnosi si´
do wyroków sàdowych. Dopuszcza∏ jednoczeÊnie mo˝liwoÊç szerszej
interpretacji, która wyra˝eniem „prawomocne osàdzenie” obejmowa∏aby tak˝e inne orzeczenia, jednak takie tylko, które pochodzà
od sàdu51.
Jak ju˝ by∏a o tym mowa, teleologiczna wyk∏adnia art. 54 konwencji
wymaga uwzgl´dnienia dwóch, niekoniecznie zbie˝nych, celów.
Pierwszym z nich jest wzmo˝enie efektywnoÊci post´powania karnego poprzez intensyfikacj´ wspó∏pracy policji oraz organów wymiaru
sprawiedliwoÊci, co ma rekompensowaç zniesienie kontroli na wspólnych granicach52. Art. 54 konwencji ma te˝ aspekt gwarancyjny. „Prawomocny wyrok” otwiera oskar˝onemu mo˝liwoÊç pe∏nego korzystania z prawa do wolnoÊci przemieszczania si´ w ramach UE bez obawy, ˝e post´powanie przeciwko niemu b´dzie prowadzone w innym
jeszcze paƒstwie53. Nale˝y tu dodaç, ˝e dla realizacji obydwóch celów,
któremu s∏u˝y uregulowanie zawarte w art. 54 konwencji, zarówno
forma orzeczenia ostatecznie koƒczàcego post´powanie (wyrok/postanowienie), jak i jego pochodzenie od okreÊlonego organu procesowego sà pozbawione znaczenia.
Interpretacja art. 54 konwencji z uwzgl´dnieniem drugiego ze wskazanych celów jasno wskazuje, ˝e sformu∏owany w nim zakaz powinien
wy∏àczaç mo˝liwoÊç ponownego prowadzenia post´powania tak˝e
w przypadku wczeÊniejszego zakoƒczenia post´powania orzeczeniem
innego organu procesowego ani˝eli sàd54.
Wyk∏adnia teleologiczna przeprowadzona z uwzgl´dnieniem celu, jakim jest intensyfikacja efektywnoÊci Êcigania karnego nie daje natomiast jasnego rezultatu. Jej miernika nie stanowi bowiem sam fakt
51
52
53
54
Bli˝ej zob. O. Lagodny, „Teileuropäisches „ne bis in idem” durch Art. 54 des
Schengener Durchführungsübereinkommmens (SDÜ)“, Neue Zeitschrift für Strafrecht 1997, nr 6, s. 265; M. Mansdörfer: op. cit., s. 104 i n.; A. Eicker, op. cit., s. 98
oraz powo∏ywane tam orzecznictwo oraz B. Nita, „Zasada ne bis in idem …”,
op. cit., s. 24 i n.
M. Böse, op. cit., s. 750; B. Specht, op. cit., s. 145; A. Eicker, op. cit., s. 106-107.
M. Böse, op. cit., s. 750-751; B. Specht, op. cit.., s. 750-751; A. Eicker, op. cit., s. 107
i n.
B. Specht, op. cit., s. 751; H. Thomas, op. cit., s. 283.
27
ostatecznego zakoƒczenia post´powania karnego (przemawia∏by on
za szerokà interpretacjà wyra˝enia „prawomocny wyrok”)55. Realizacja tego celu zale˝y tak˝e od stopnia, w jakim wydane za granicà orzeczenie odpowiada celom post´powania karnego. W polskim k. p. k.
wytycza je art. 2, formu∏ujàc zasad´ trafnej reakcji karnej, która w powiàzaniu z zasadà legalizmu (art. 10 § 1 k. p. k.) wymaga pociàgnićia do odpowiedzialnoÊci osoby, która dopuÊci∏a si´ przest´pstwa
i trafnego wymierzenia jej Êrodka przewidzianego w prawie karnym.
Zgodnie z tym przepisem post´powanie karne zmierzaç ma nie tylko
do prawid∏owego zastosowania prawa karnego materialnego w konkretnej sprawie, ale ma stwarzaç warunki realizacji profilaktyki w sferze zapobiegania przest´pstwom, a tak˝e umacniania poszanowania
prawa i zasad wspó∏˝ycia spo∏ecznego. Przepisy post´powania karnego majà uwzgl´dniaç prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,
a rozstrzygnićie sprawy ma nastàpiç w rozsàdnym terminie. Orzeczenie zapad∏e w post´powaniu karnym ma ponadto spe∏niaç wymogi zasady prawdy materialnej.
W wyroku z 11 lutego 2003 r. w sprawach po∏àczonych C-187/01
i C-385/01 ETS wyeksponowa∏ gwarancyjny aspekt art. 54 konwencji.
Nawiàzujàc do treÊci art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej oraz preambu∏y do protoko∏u w∏àczajàcego acquis Schengen w ramy UE podkreÊli∏, i˝ jednym z celów UE jest jej utrzymanie i rozwój jako przestrzeni wolnoÊci, bezpieczeƒstwa i sprawiedliwoÊci, w której jest zagwarantowany swobodny przep∏yw osób. Stwierdzi∏, i˝ art. 54 konwencji
rozumiany przez pryzmat tego celu ma zapobiegaç sytuacji, w której
osoba korzystajàca z prawa do swobodnego przemieszczania si´ w ramach UE by∏aby Êcigana za to samo w kilku paƒstwach. Cel ten mo˝e zostaç osiàgni´ty wtedy tylko, gdy zakaz wynikajàcy z zasady ne bis
in idem b´dà uruchamiaç tak˝e te orzeczenia ostatecznie koƒczàce
post´powanie, które nie pochodzà od sàdu i nie zapadajà w formie
wyroku.
55
28
W. Schomburg, O. Lagodny, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen. Kommentar,
München 1998, s. 654; H. Satzger, Die Europäisierung des Strafrechts, Köln-Berlin-Bonn-München 2001, s. 691.
Wyk∏adnia teleologiczna prowadzona w nawiàzaniu do tego celu analizowanego przepisu sta∏a si´ podstawà wszystkich póêniejszych orzeczeƒ ETS.
W wyroku z 11 lutego 2003 r. ustosunkowujàc si´ do wàtpliwoÊci
przedstawionych w przed∏o˝onych mu pytaniach prejudycjalnych
ETS nawiàza∏ tak˝e do drugiego celu analizowanego przepisu – efektywnego post´powania karnego, realizujàcego wytyczone mu cele.
Uzasadniajàc wyra˝one w sentencji stanowisko zwróci∏ uwag´
na zwiàzek pomi´dzy nak∏adanymi na oskar˝onego obowiàzkami
i pope∏nionym przest´pstwem, nawiàzujàc tym samym poÊrednio
do zasady trafnej reakcji karnej. Dokonujàc wyk∏adni analizowanego
przepisu podkreÊli∏ ponadto, i˝ przyj´ta przezeƒ szeroka interpretacja art. 54 konwencji nie koliduje z nakazem uwzgl´dnienia praw pokrzywdzonego, nie zamyka bowiem drogi do dochodzenia roszczeƒ
w post´powaniu cywilnym.
Dla realizacji obydwu celów, którym ma s∏u˝yç art. 54 konwencji zarówno forma orzeczenia ostatecznie koƒczàcego post´powania, jak
i jego pochodzenie od okreÊlonego organu procesowego pozbawione
sà znaczenia. Wàska wyk∏adnia tego przepisu, ograniczajàca obowiàzywanie zakazu wynikajàcego ze sformu∏owanej w nim zasady ne bis
in idem wy∏àcznie do wyroków skazujàcych i uniewinniajàcych dyskryminowa∏aby zaÊ sprawców przest´pstw o ni˝szym stopniu spo∏ecznej szkodliwoÊci oraz tych, którzy w prowadzonym przeciwko nim post´powaniu nie kwestionowali swojej odpowiedzialnoÊci56. Sta∏aby
tym samym w opozycji w stosunku do powszechnej w Europie tendencji do przyspieszania post´powania i zwiàzanego z nià upraszczania procedur poprzez poszukiwanie alternatywy dla orzekania
na rozprawie g∏ównej57.
ETS przyjà∏ taki w∏aÊnie kierunek wyk∏adni analizowanego przepisu.
W uzasadnieniu wyroku z 11 lutego 2003 r. Trybuna∏ stwierdzi∏, i˝ analizowany przepis, rozumiany przez pryzmat celu okreÊlonego we wspo56
57
Zob. tak˝e B. Nita, „Zasada ne bis in idem …”, op. cit., s. 28.
Na ten temat zob. H. Jung, „Einheit und Vielfalt der Reformen des Strafprozessrechts in Europa”, Goltdammer’s Archiv für Strafrecht, 2002, nr 2, s. 65 i n.
29
mnianym powy˝ej art. 2 Traktatu o UE oraz w preambule do protoko∏u w∏àczajàcego acquis Schengen w ramy UE, ma zapobiegaç sytuacji,
w której osoba korzystajàca z prawa do swobodnego przemieszczania
si´ w ramach UE by∏aby Êcigana za ten sam czyn w kilku paƒstwach.
Jak zauwa˝y∏, cel ten mo˝e zostaç osiàgni´ty tylko wtedy, gdy zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem b´dà uruchamiaç tak˝e te orzeczenia
ostatecznie koƒczàce post´powanie, które nie pochodzà od sàdu i nie
zapadajà w formie wyroku. Nawiàza∏ jednoczeÊnie do drugiego celu
analizowanego przepisu – efektywnego post´powania karnego, realizujàcego wytyczone mu cele. Uzasadniajàc wyra˝one w sentencji stanowisko zwróci∏ uwag´ na zwiàzek pomi´dzy nak∏adanymi na oskar˝onego obowiàzkami i pope∏nionym przest´pstwem, nawiàzujàc tym samym poÊrednio do zasady trafnej reakcji karnej.
Wyk∏adnia teleologiczna, przyj´ta w po∏àczonych sprawach zakoƒczonych wyrokiem z 11 lutego 2003 r. wskazuje, ˝e zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji odnosi si´ nie tylko do wyroków skazujàcych i uniewinniajàcych, ale ma szerszy zakres. Co do kwestii jego
granic z tego orzeczenia ETS w sposób w pe∏ni czytelny wynika jednak tyle tylko, ˝e nie pochodzàce od sàdu orzeczenia zawarte w ramach porozumienia karnoprocesowego, uregulowanego przepisami
paƒstwa, w którym takie orzeczenie zapad∏o, uruchamiajà zakaz wynikajàcy z art. 54 konwencji, je˝eli w ramach porozumienia na oskar˝onego zostajà na∏o˝one obowiàzki. Zakaz ten uruchamiajà tak˝e
równowa˝ne wyrokom skazujàcym prokuratorskie orzeczenia koƒczàce definitywnie post´powanie, je˝eli na ich podstawie na oskar˝ony zostaje obcià˝ony sankcjà.
Objćie analizowanym przepisem zarówno wyroków skazujàcych, jak
i uniewinniajàcych wynika jednoznacznie tak˝e z jego j´zykowej interpretacji (z wy∏àczeniem polskiej wersji j´zykowej konwencji).
Nie jest ju˝ jednak oczywiste, czy dotyczy to wszystkich wyroków skazujàcych i uniewinniajàcych.
NiejasnoÊç mo˝e tu powstaç zw∏aszcza w odniesieniu do wyroków
skazujàcych, mocà których wykonanie na∏o˝onej na oskar˝onego kary zostaje warunkowo zawieszone. W omawianym przepisie niedo-
30
puszczalnoÊç ponownego Êcigania za ten sam czyn uzale˝niona jest
bowiem od dodatkowego warunku wykonania wymierzonej kary, jej
aktualnego wykonywania albo niedopuszczalnoÊci jej wykonania wed∏ug prawa wewn´trznego paƒstwa, które orzek∏o kar´.
Choç jest to wbrew j´zykowemu brzmieniu art. 54 konwencji, niemiecka praktyka orzecznicza, w mojej ocenie, s∏usznie przyjmuje tu, ˝e wymóg aktualnego wykonywania wymierzonej kary jest spe∏niony w przypadku orzeczenia warunkowo zawieszajàcego wykonanie kary58. Za takà interpretacjà przemawiajà obydwa wskazane powy˝ej cele zasady
okreÊlonej w analizowanym przepisie.
W tym kontekÊcie warto te˝ zwróciç uwag´, ˝e niemiecka praktyka
orzecznicza dopuszcza mo˝liwoÊç ponownego Êcigania wówczas, gdy
kara orzeczona wobec skazanego nie zosta∏a wykonana z powodu
u∏askawienia59. To stanowisko nie wydaje si´ zasadne. Brzmienie analizowanego przepisu nie pozostawia bowiem wàtpliwoÊci, ˝e niemo˝noÊç wykonania kary uruchamia zakaz p∏ynàcy z okreÊlonej w nim zasady ne bis in idem, a ocena tej kwestii nast´puje wy∏àcznie wed∏ug
przepisów wewn´trznych paƒstwa, które jako pierwsze skorzysta∏o ze
swoich kompetencji orzeczniczych w sprawie. Warto przy okazji dodaç, ˝e zgodnie z art. 53 konwencji Rady Europy z 28 maja 1970 r.
o mi´dzynarodowej wa˝noÊci wyroków karnych zakaz wynikajàcy
z okreÊlonej w tym przepisie zasady ne bis in idem uruchamia orzeczenie skazujàce tak˝e wówczas, gdy orzeczona kara zosta∏a w ca∏oÊci lub w niewykonanej cz´Êci darowana w drodze ∏aski lub wskutek
amnestii albo nie mo˝e byç wykonana z powodu przedawnienia. Zakres zasady ne bis in idem wyznaczony przez ten przepis ma tu istotne znaczenie ze wzgl´du na to, ˝e niektóre paƒstwa cz∏onkowskie UE
zwiàzane sà tà zasadà niejako podwójnie: przez art. 53 europejskiej
konwencji o mi´dzynarodowej wa˝noÊci wyroków karnych oraz
58
59
Zob. W. Schomburg, „Germany. Concurrent National and International …”, op.
cit., s. 836; M. Mansdörfer, op. cit., s. 181 oraz powo∏ywane tam orzecznictwo niemieckiego Zwiàzkowego Sàdu Najwy˝szego.
Por. M. Mansdörfer, op. cit., s. 183 oraz powo∏ywane tam orzecznictwo Wy˝szego
Sàdu Krajowego (Oberlandesgericht) w Monachium oraz Sàdu Krajowego (Landsgericht) w Landshut.
31
art. 54 konwencji z Schengen, choç – rzecz jasna – nie ma tu rozstrzygajàcego znaczenia.
Z perspektywy polskiego k. p. k zakazem ne bis in idem obj´te sà niewàtpliwie – znane tak polskiemu, jak i przyk∏adowo niemieckiemu
systemowi karnemu – orzeczenia warunkowo umarzajàce post´powanie. Wobec przyj´tego przez ETS szerokiego rozumienia wyra˝enia „wyrok”, którym pos∏uguje si´ art. 54 konwencji okolicznoÊci, ˝e
do orzekania o warunkowym umorzeniu post´powania w∏aÊciwy jest
wy∏àcznie sàd (art. 66 § 2 k. k.) oraz ˝e orzeczenie takie zapada w formie wyroku (przed rozpoczćiem rozprawy wyrok taki sàd wydaje
na posiedzeniu – art. 341 § 5 k. p. k.) nie ma znaczenia. Istotnym elementem przesàdzajàcym o tym, ˝e ten rodzaj orzeczeƒ aktualizuje
zakaz wynikajàcy z art. 54 konwencji jest wià˝àca si´ z tego rodzaju
orzeczeniem mo˝liwoÊç obcià˝enia oskar˝onego obowiàzkami wskazanymi w art. 67 § 3 k. k. oraz na∏o˝enie na oskar˝onego obowiàzku
naprawienia szkody w ca∏oÊci lub w cz´Êci.
Wydanie wyroku nakazowego uruchamia zakaz okreÊlony w art. 54
konwencji. Zgodnie z kierunkiem wyk∏adni przyj´tym w orzecznictwie
ETS rozstrzygajàca jest tu ta okolicznoÊç, ˝e niezaskar˝ony sprzeciwem wyrok nakazowy, b´dàcy odmianà wyroku skazujàcego, koƒczy
ostatecznie post´powanie, nak∏adajàc na uznanego winnym kar´ okreÊlonà w art. 502 k. p. k. Takie samo stanowisko w odniesieniu do nakazów karnych, znanych niemieckiemu systemowi prawnemu (§ 410 niemieckiego k. p. k.) przyjmuje si´ w tamtejszym piÊmiennictwie60.
Przyj´te przez ETS w wyroku z 11 lutego 2003 r. w sprawach po∏àczonych C-187/01 i C-385/01 szerokie rozumienie wyra˝enia „prawomocny wyrok” wyraênie wskazuje, ˝e zakaz sformu∏owany w art. 54
konwencji obejmuje tak˝e prokuratorskie orzeczenia koƒczàce post´powanie przygotowawcze ze wzgl´du na zawarte porozumienie
karnoprocesowe, z którym wià˝e si´ koniecznoÊç wype∏nienia przez
oskar˝onego obowiàzków na∏o˝onych na niego tym orzeczeniem.
60
32
O. Lagodny, Teileuropäisches…op. cit., s. 265.
Jak wskazujà art. 343 w zwiàzku z art. 335 k. p. k. i art. 387 k. p. k.,
w polskim powszechnym procesie karnym orzeczenia b´dàce wynikiem porozumienia karnoprocesowego zapadajà wy∏àcznie w formie
wyroku skazujàcego. Orzeczenia takie uruchamiajà zatem zakaz
okreÊlony w art. 54 konwencji dzia∏ajàc jako wyroki skazujàce.
Podobnie sytuacja przedstawia si´ w przypadku zezwolenia na dobrowolne poddanie si´ odpowiedzialnoÊci, które jest porozumieniem
procesowym, specyficznym dla post´powania karnego skarbowego.
Wniesienie przez finansowy organ orzekajàcy do sàdu wniosku o dobrowolne poddanie si´ odpowiedzialnoÊci uzale˝nione jest zawsze
od uiszczenia przez sprawc´ grzywny w wysokoÊci okreÊlonej art. 143
§ 1 k. k. s., mo˝e ponadto zostaç uzale˝nione od spe∏nienia warunków
wskazanych w art. 146 k. k. s. W Êwietle interpretacji art. 54 konwencji przyj´tej przez ETS oczywiste jest, ˝e zapadajàce w formie wyroku orzeczenie sàdu zezwalajàce na dobrowolne poddania si´ odpowiedzialnoÊci uruchamia zakaz okreÊlony w tym przepisie.
Niektóre obce procedury karne w przypadku zawarcia porozumienia
karnoprocesowego dopuszczajà mo˝liwoÊç zakoƒczenia post´powania ju˝ na etapie post´powania przygotowawczego prokuratorskim
postanowieniem albo orzeczeniem innego uprawnionego organu61.
Na gruncie takiego w∏aÊnie stanu faktycznego zapad∏o orzeczenie
ETS z 11 lutego 2003 r. w sprawach po∏àczonych C-187/01 i C-385/01,
post´powania karne przeciwko Hüseyinowi Gözütokowi i Klausowi
Brüggemu.
Interpretacja przyj´ta przez ETS wskazuje jednoznacznie, ˝e przyznajàc si´ do pope∏nionego przest´pstwa i akceptujàc warunki,
od spe∏nienia których zale˝y zawarcie porozumienia, oskar˝ony zostaje osàdzony w rozumieniu art. 54 konwencji tak˝e wówczas, gdy
wydane nast´pnie orzeczenie ostatecznie koƒczàce post´powanie pochodzi od innego organu procesowego ani˝eli sàd.
61
W tej kwestii zob. A. R. Âwiat∏owski, „Porozumienia w procesie karnym niektórych
paƒstw europejskich”, Przeglàd Sàdowy, 1998, nr 1, s. 48 i n.; S. Steinborn, Porozumienia w polskim procesie karnym, Kraków 2005, s. 61-79. Porozumieniom karnoprocesowym poÊwićone sà tak˝e artyku∏y opublikowane w: Archivum Iuridicum
Cracoviense, 1998-1999, vol. XXXI-XXXII, passim.
33
Ze wzgl´du na zwiàzanie granicami pytania prejudycjalnego w sentencji wyroku z 11 lutego 2003 r. ETS wskaza∏ tylko na orzeczenia prokuratorskie. Kwestia mo˝liwoÊci objćia zakresem art. 54 konwencji tego rodzaju orzeczeƒ pochodzàcych od innych organów uprawnionych
do orzekania w ramach zawartego porozumienia karnoprocesowego
nie zosta∏a zatem wià˝àco rozstrzygni´ta w tej sprawie.
Wskazówki, istotne dla rozstrzygnićia mogàcej tu powstaç wàtpliwoÊci, wynikajà z treÊci uzasadnienia powy˝szego wyroku.
Charakteryzujàc problem, na gruncie którego powsta∏a wàtpliwoÊç
przedstawiona do rozstrzygnićia, ETS stwierdzi∏ bowiem, i˝ w niektórych systemach prawnych „konsumpcja prawa do oskar˝enia”
(niem. Strafklageverbrauch) nast´puje w wyniku zakoƒczenia post´powania orzeczeniem organu uprawnionego do sprawowania wymiaru sprawiedliwoÊci. Mo˝na zatem przyjàç, i˝ w ocenie ETS prokurator uprawniony do wydawania tego rodzaju orzeczeƒ jest jednym
z tego rodzaju organów. Podà˝ajàc tropem wyznaczonym przez t´
myÊl nale˝a∏oby zatem przyjàç, ˝e zakaz p∏ynàcy z zasady ne bis in
idem na gruncie art. 54 konwencji uruchamiajà tak˝e orzeczenia definitywnie koƒczàce post´powanie pochodzàce od uprawnionego organu procesowego, innego ani˝eli prokurator.
Ten kierunek zas∏uguje na pe∏nà aprobat´. Jak ju˝ bowiem wskazano, dla
realizacji obydwóch celów, którym s∏u˝y uregulowanie zawarte w art. 54
konwencji, zarówno forma orzeczenia ostatecznie koƒczàcego post´powanie (wyrok/postanowienie), jak i jego pochodzenie od okreÊlonego organu procesowego sà pozbawione znaczenia. Wàska zaÊ wyk∏adnia tego
przepisu dyskryminowa∏aby sprawców przest´pstw o ni˝szym stopniu
spo∏ecznej szkodliwoÊci oraz tych, którzy w prowadzonym przeciwko nim
post´powaniu nie kwestionowali swojej odpowiedzialnoÊci.
W tym kontekÊcie nale˝y zwróciç uwag´, ˝e w analizowanym wyroku
z 11 lutego 2003 r. ETS uzna∏ obowiàzki na∏o˝one na oskar˝onego
w ramach zawartego porozumienia za sui generis kar´.
W Êwietle tego orzeczenia nie jest natomiast jasne, czy dla uruchomienia
zakazu wynikajàcego z art. 54 konwencji konieczne jest, a˝eby zawarte
34
porozumienie karnoprocesowe by∏o po∏àczone z na∏o˝eniem na oskar˝onego szeroko rozumianej kary. Przyj´te przez ETS rozumienie wyra˝enia „prawomocny wyrok” wskazuje bowiem tylko, ˝e zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji obejmuje tak˝e prokuratorskie orzeczenia
koƒczàce post´powanie przygotowawcze ze wzgl´du na zawarte porozumienie karnoprocesowe, z którym wià˝e si´ koniecznoÊç wype∏nienia
przez oskar˝onego obowiàzków na∏o˝onych na niego tym orzeczeniem.
Art. 54 konwencji nie daje tak˝e jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o ewentualne objćie dyspozycjà tego przepisu sytuacji, gdy prowadzone przeciwko oskar˝onemu post´powanie zosta∏o umorzone
(wyrokiem lub postanowieniem) ze wzgl´du na niespe∏nienie warunków dopuszczalnoÊci procesu.
Próbujàc rozstrzygnàç tà niejasnoÊç nale˝y odwo∏aç si´ do argumentów przytoczonych w uzasadnieniu powo∏anego wyroku ETS z 11 lutego 2003 r. Na u˝ytek rozpoznawanego pytania prejudycjalnego,
ETS po∏àczy∏ wyra˝enie „prawomocny wyrok”, którym pos∏uguje si´
art. 54 konwencji z orzeczeniem majàcym charakter ostateczny, rozstrzygajàcym kwesti´ odpowiedzialnoÊci oskar˝onego co do meritum,
a w przypadku stwierdzenia pope∏nienia przest´pstwa uruchomienie
zasady ne bis in idem powiàza∏ dodatkowo z wymierzeniem i wykonaniem orzeczonej sankcji62.
Jak wiadomo, w polskim k. p. k. sytuacje, w których mo˝e zostaç wydane orzeczenie o umorzeniu post´powania okreÊlone sà w art. 17
§ 1. Wskazane tam stany prawne, warunkujàce dopuszczalnoÊç wszczćia i prowadzenia procesu karnego, okreÊla si´ zwykle mianem
przes∏anek procesowych. Te zaÊ dzieli si´ na przes∏anki o charakterze
materialnym, tj. takie, które nie tylko decydujà o dopuszczalnoÊci post´powania karnego, ale stanowià jednoczeÊnie warunki odpowiedzialnoÊci karnej z punktu widzenia prawa karnego materialnego
oraz o charakterze formalnym, tj. te, których znaczenie wyczerpuje
si´ wy∏àcznie w sferze prawa procesowego, warunkujàc samà dopuszczalnoÊç procesu63. Niektórzy autorzy wyró˝niajà przy tym dodatko62
63
Bli˝ej B. Nita, „Zasada ne bis in idem …”, op. cit., s. 24 i n.
Tak S. WaltoÊ, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2003, s. 446-457.
35
wà, spornà kategori´ przes∏anek o charakterze mieszanym64. Bez
wzgl´du na to, na jakiej podstawie nastàpi∏o, umorzenie post´powania karnego nie obala nigdy domniemania niewinnoÊci65.
Odpowiadajàc na przedstawione mu pytania prejudycjalne w wyroku
z 11 lutego 2003 r. ETS uzna∏, i˝ prokuratorskie orzeczenia zapad∏e
w wyniku porozumienia karnoprocesowego uruchamiajà zakaz wynikajàcy z art. 54 konwencji. W uzasadnieniu wydanego wyroku nie
rozwa˝a∏ jednak kwestii, czy z takim orzeczeniem wià˝e si´ obalenie
domniemania niewinnoÊci i nie wskaza∏, i˝by stosowanie art. 54 konwencji zale˝a∏o od stwierdzenia tej okolicznoÊci. Warto tu zauwa˝yç,
˝e w niemieckim systemie prawnym jednà z przes∏anek, od spe∏nienia
której zale˝y mo˝liwoÊç zawarcia porozumienia karnoprocesowego
okreÊlonego w § 153a, w kontekÊcie którego zapad∏ analizowany wyrok ETS jest stwierdzenie, ˝e stopieƒ winy podejrzanego nie stoi
na przeszkodzie zastosowaniu tej instytucji. W piÊmiennictwie podkreÊla si´ jednak, ˝e takie orzeczenia nie prze∏amujà domniemania
niewinnoÊci. Wina sprawcy zostaje bowiem w tym przypadku przyj´ta hipotetycznie66.
Próbujàc ustaliç znaczenie art. 54 konwencji w oparciu o kierunek
wyznaczony przez ETS w wyroku z 11 lutego 2003 r. nale˝a∏oby objàç dyspozycjà tego przepisu orzeczenia umarzajàce post´powanie
zapadajàce z powodu negatywnej przes∏anki procesowej o charakterze materialnym, okreÊlanej te˝ jako merytoryczna podstawa umorzenia post´powania. Przes∏anki pomieszczone w tej grupie sà bowiem zakorzenione w prawie karnym materialnym, a wià˝àca si´ z ich
zaistnieniem niedopuszczalnoÊç post´powania karnego jest konsekwencjà braku podstaw do przypisania odpowiedzialnoÊci, czyli nie64
65
66
36
Tak M. CieÊlak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 444 i n.; T. Grzegorczyk,
J. Tylman, Polskie post´powanie karne, Warszawa 2003, s. 188 i n.; K. Marsza∏, Proces karny, Katowice 1997, s. 84 i n.
Por. P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks post´powania karnego. Komentarz, tom I, Warszawa 2004, s. 129 oraz powo∏ane tam orzeczenie Europejskiego
Trybuna∏u Praw Cz∏owieka.
Bli˝ej G. Pfeiffer, Strafprozeßordnung und Gerichtsverfassungsgesetz, München 2001,
komentarz do paragrafu 153, nb. 3; T. Kleinknecht, L. Meyer-Goßner, Strafprozeßordnung mit GVG und Nebengesetzen, München 2001, s. 587-588.
spe∏nienia warunków odpowiedzialnoÊci karnej. Umorzenie post´powania karnego na podstawie przes∏anki materialnej jest zatem konsekwencjà niedopuszczalnoÊci procesu ze wzgl´du na niespe∏nienie warunków odpowiedzialnoÊci karnej67.
Z perspektywy polskiego k. p. k. zakaz wynikajàcy z art. 54 konwencji by∏by zatem aktualizowany przez orzeczenie o umorzeniu post´powania z powodu okolicznoÊci wskazanej w art. 17 § 1 pkt 1 k. p. k.
W tym wypadku w ogóle brak jest bowiem czynu zabronionego lub
brak jest danych dostatecznie uzasadniajàcych podejrzenie jego pope∏nienia, tj. brak jest faktycznej podstawy procesu68.
Podobnie rzecz si´ przedstawia w przypadku zaistnienia przes∏anki
z art. 17 § 1 pkt 2 k. p. k., zgodnie z którà nie wszczyna si´ post´powania karnego, a wszcz´te umarza, gdy czyn nie zawiera znamion czynu
zabronionego, albo ustawa stanowi, ˝e sprawca nie pope∏nia przest´pstwa. Czyn nie zawierajàcy znamion czynu zabronionego jest czynem
legalnym. Post´powanie karne o taki czyn nigdy nie mo˝e zatem doprowadziç do wydania wyroku skazujàcego. Sformu∏owanie „ustawa
stanowi, ˝e sprawca nie pope∏nia przest´pstwa” odnosi si´ zaÊ
do przewidzianych w prawie karnym materialnym okolicznoÊci wy∏àczajàcych bezprawnoÊç (kontratypów) oraz okolicznoÊci, które wy∏àczajà win´. Skoro zgodnie z art. 1 § 1 i 3 k. k. przest´pstwem jest czyn
bezprawny i zawiniony, to zaistnienie okolicznoÊci wy∏àczajàcych bezprawnoÊç lub win´ stanowi przeszkod´ wykluczajàcà dopuszczalnoÊç
procesu. Stwierdzenie po rozpoczćiu przewodu sàdowego okolicznoÊci wymienionej w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k. p. k. nie prowadzi do umorzenia post´powania. Art. 414 § 1 k. p. k. przewiduje, i˝ w takiej sytuacji sàd wydaje wyrok uniewinniajàcy, chyba ˝e sprawca w chwili czynu by∏ niepoczytalny (wtedy wyrokiem umarza post´powanie).
W mojej ocenie orzeczenie umarzajàce post´powanie ze wzgl´du
na dwie pierwsze okolicznoÊci warunkujàce dopuszczalnoÊç procesu
wymienione w art. 17 § 1 k. p. k. uruchamia zakaz ne bis in idem
na gruncie art. 54 konwencji. Odmienna konkluzja ró˝nicowa∏aby sy67
68
Por. P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit., s. 129 i n.
Ibidem, s. 130.
37
tuacj´ oskar˝onego w zale˝noÊci od tego, na którym etapie post´powania zapad∏a ta decyzja procesowa. To zaÊ pozostawa∏oby w opozycji
z obydwoma celami zasady ne bis in idem w omawianym przepisie69.
Uznanie, ˝e zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji jest aktualizowany tak˝e przez orzeczenie umarzajàce post´powanie ze wzgl´du
na materialnà przes∏ank´ z art. 17 § 1 pkt 3 k. p. k., tj. wówczas, gdy
spo∏eczna szkodliwoÊç czynu jest znikoma, mo˝e budziç dalej idàce
wàtpliwoÊci. Przyjćie w art. 1 k. k. mieszanej, materialno-formalnej
definicji przest´pstwa powoduje, ˝e zachowanie sprawcy pozbawione
cechy karygodnoÊci nie jest przest´pstwem. Fakt, ˝e obcym systemom
prawnym nie jest znane materialno-formalne ujćie definicji przest´pstwa nie mo˝e stanowiç argumentu przemawiajàcego przeciwko
mo˝liwoÊci objćia dyspozycjà art. 54 konwencji orzeczeƒ umarzajàcych post´powanie ze wzgl´du na t´ przeszkod´ procesowà. Istota
wzajemnego uznawania obcych orzeczeƒ opiera si´ na akceptacji tej
ewentualnoÊci, ˝e post´powanie toczàce si´ za granicà zakoƒczy si´
innym orzeczeniem ani˝eli to, które zapad∏oby na podstawie jego wewn´trznych przepisów. ETS zwraca∏ na to uwag´ we wszystkich orzeczeniach ustalajàcych wyk∏adni´ tego przepisu.
W piÊmiennictwie sporne jest, czy w grupie przes∏anek o charakterze
materialnym mieÊci si´ okolicznoÊç wymieniona w art. 17 § 1 pkt 4 k.
p. k. – „ustawa stanowi, ˝e sprawca nie podlega karze”70. W razie jej
zaistnienia zachodzi sytuacja, w której przest´pstwo jest wprawdzie
pope∏nione, ale ustawodawca z góry uchyla karalnoÊç danego sprawcy. Zaistnienie tej okolicznoÊci nigdy nie prowadzi do wydania wyroku uniewinniajàcego. W takiej sytuacji, niezale˝nie od etapu procesu,
umarza si´ post´powanie.
Zaliczenie do grupy orzeczeƒ kreujàcych zakaz ne bis in idem orzeczeƒ umarzajàcych post´powanie ze wzgl´du na niepodleganie
sprawcy karze nasuwa daleko idàce wàtpliwoÊci. Odnoszà si´ one od69
70
38
Bli˝ej B. Nita, „Orzeczenia uruchamiajàce zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem
w art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen”, artyku∏ przyj´ty do druku w Przeglàdzie Prawa Europejskiego.
Za przes∏ank´ o charakterze materialnym uznajà jà P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K.
Zgryzek: op. cit., s. 134.
powiednio do sytuacji, w której sàd wydajàc wyrok skazujàcy zdecydowa∏ jednoczeÊnie o odstàpieniu od wymierzenia kary.
W wyroku z 11 lutego 2003 r. wyra˝enie „prawomocny wyrok” ETS
powiàza∏ z orzeczeniem i wykonaniem sankcji na∏o˝onej na oskar˝onego. W uzasadnieniu tego wyroku uwypukli∏, ˝e wià˝àca si´ z takim
orzeczeniem koniecznoÊç wype∏nienia przez podejrzanego na∏o˝onych na niego obowiàzków jest konsekwencjà przypisania mu zarzucanego czynu. Zwróci∏ przy tym uwag´, ˝e na∏o˝one na podejrzanego
obowiàzki nale˝y traktowaç jako sui generis kar´, co oznacza, ˝e
w przypadku takiego orzeczenia zakaz przewidziany w tym przepisie
zostaje uruchomiony wtedy tylko, gdy na∏o˝one obowiàzki zosta∏y
wykonane, sà aktualnie w trakcie wykonywania albo nie mogà ju˝ byç
wykonana wed∏ug prawa paƒstwa, w którym takiego orzeczenie zapad∏o. Z uzasadnienia tego wyroku nie sposób jest jednak dociec, czy
jest to warunek, od spe∏nienia którego zale˝y uruchomienie zakazu
wynikajàcego z zasady ne bis in idem.
Polska wersja j´zykowa art. 54 konwencji wskazywa∏aby, ˝e zakaz
okreÊlony w tym przepisie aktualizuje si´ wówczas, gdy nastàpi∏o prawomocne osàdzenie sprawcy i – w wypadku jego skazania – orzeczono wobec niego kar´ i kara ta zosta∏a wykonana, jest w trakcie wykonywania albo nie mo˝e ju˝ byç wykonana.
Literalna wyk∏adnia polskiej wersji j´zykowej art. 54 konwencji sk∏ania∏aby zatem do uznania, ˝e wymóg wykonania lub aktualnego wykonywania kary albo istnienia przeszkody uniemo˝liwiajàcej jego wykonanie odnosi si´ wy∏àcznie do wyroku skazujàcego. Oznacza∏oby to, ˝e
orzeczenia inne ani˝eli skazujàce, b´dàce prawomocnym wyrokiem
w rozumieniu tego przepisu konwencji, stanowià przeszkod´ dla ponownego Êcigania pomimo nieorzeczenia wobec skazanego kary.
Do takich samych konkluzji prowadzi analiza odpowiedniego zwrotu
w niemieckiej wersji j´zykowej konwencji (pos∏uguje si´ ona wyra˝eniem „Verurteilung”).
Polska wersja j´zykowa konwencji, podobnie, jak w∏oska u˝ywa w tym
kontekÊcie wyra˝enia „kara” (we w∏oskim t∏umaczeniu konwencji za-
39
warte jest wyra˝enie „la pena sia stata eseguita”). W niemieckim t∏umaczeniu pos∏u˝ono si´ szerszym pojćiem „sankcja” („Sanktion”).
W wersji angielskiej mowa jest zaÊ o wykonywaniu wyroku (t∏umaczenie to pos∏uguje si´ wyra˝eniem „the sentence has been served”), co
jednak kojarzy si´ w j´zyku angielskim z odbywaniem kary.
Istotnych argumentów przeciwko takiej interpretacji dostarcza uzasadnienie powo∏ywanego wyroku ETS z 11 lutego 2003 r. Wymóg wykonania, aktualnego wykonywania, wzgl´dnie stwierdzenia niemo˝noÊci wykonania kary ETS odniós∏ w nim do sankcji nak∏adanych
na sprawc´ prokuratorskim postanowieniem, koƒczàcym post´powanie przygotowawcze.
W polskim systemie prawnym do niepodlegania karze prowadzà
w praktyce klauzule czynnego ˝alu oraz przypadki uwzgl´dnienia
przez ustawodawc´ szczególnej sytuacji motywacyjnej sprawcy
(art. 233 § 3 k. k. i art. 239 § 2 k. k.).
Zbli˝ony do nich charakter ma tak˝e przes∏anka nakazujàca umorzenie post´powania w stosunku do oskar˝onego, któremu nadano status Êwiadka koronnego (art. 9 ust. 2 ustawy o Êwiadku koronnym
w zwiàzku z art. 17 § 1 pkt 11 k. p. k.). Umorzenie post´powania jest
w tym przypadku konsekwencjà niepodlegania przez sprawc´ karze
za przest´pstwo, które w trybie okreÊlonym w ustawie ujawni∏ jako
Êwiadek koronny. Nadanie oskar˝onemu statusu Êwiadka koronnego
stanowi swoisty uk∏ad procesowy i jako takie mieÊci si´ w szerokim
ujćiu porozumienia karnoprocesowego71. Za argument przemawiajàcy za objćiem tego postanowienia dyspozycjà art. 54 konwencji nie
mo˝e byç jednak uznane stwierdzenie przez ETS w uzasadnieniu powo∏anego wyroku, i˝ odrzucona przezeƒ wàska interpretacja tego
przepisu nie obejmowa∏aby orzeczeƒ umarzajàcych post´powanie ze
wzgl´du na zawarte porozumienie karnoprocesowe. T´ myÊl ETS wyraênie odniós∏ do porozumieƒ zawartych w sprawach o mniej powa˝ne przest´pstwa i powiàza∏ z orzeczeniem i wykonaniem przez oskar˝onego obowiàzku na∏o˝onego na niego w ramach porozumienia.
71
40
A. R. Âwiat∏owski, „Koncepcja porozumieƒ karnoprocesowych”, Paƒstwo i Prawo, 1998, nr 2, s. 50.
Przes∏ankà objćia zakazem p∏ynàcym z zasady ne bis in idem obcych
orzeczeƒ jest zaufanie do obcych organów wymiaru sprawiedliwoÊci.
ETS dotknà∏ tej kwestii podkreÊlajàc w uzasadnieniu analizowanego
wyroku, i˝ przepis art. 54 konwencji opiera si´ na za∏o˝eniu wzajemnego zaufania do obcych organów orzekajàcych w sprawach karnych,
akceptacji ró˝nic pomi´dzy poszczególnymi systemami prawnymi
i wià˝àcej si´ z tym mo˝liwoÊci, ˝e post´powanie karne przeprowadzone za granicà zakoƒczy∏o si´ innym merytorycznie orzeczeniem,
ani˝eli to, które zapad∏oby na podstawie przepisów w∏asnych.
Ta myÊl stanowi istotny argument przemawiajàcy za objćiem dyspozycjà art. 54 konwencji sytuacji, w której orzeczenie umarzajàce post´powanie zapad∏o ze wzgl´du na negatywnà przes∏ank´ z art. 17 § 1
pkt 4 k. p. k. Ratio tej przes∏anki procesowej opiera si´ na za∏o˝eniu,
˝e ze wzgl´du na z góry wskazane w obowiàzujàcych przepisach,
szczególne okolicznoÊci towarzyszàce pope∏nieniu przest´pstwa,
a zw∏aszcza ze wzgl´du na zachowania sprawcy po jego dokonaniu,
odpowiednià reakcjà na przest´pstwo b´dzie samo jego stwierdzenie,
niepo∏àczone z orzeczeniem kary. Za objćiem orzeczeƒ zapad∏ych
na podstawie tej przes∏anki procesowej zakresem art. 54 konwencji
przemawia wyk∏adnia celowoÊciowa tego przepisu i to zarówno ze
wzgl´du na gwarancyjny aspekt sformu∏owanego tam zakazu, jak i ze
wzgl´du na po˝àdanà intensyfikacj´ Êcigania karnego.
Choç nie jest to argument rozstrzygajàcy o zakresie zasady ne bis in
idem na gruncie art. 54 konwencji, warto uzupe∏niajàco dodaç, ˝e
zgodnie z art. 53 europejskiej konwencji o mi´dzynarodowej mocy
wià˝àcej wyroków karnych sformu∏owany w tym przepisie zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem powstaje tak˝e wówczas, gdy – w razie skazania – sàd orzek∏ o winie sprawcy bez wymierzania kary72.
Pos∏ugujàc si´ argumentem zaufania do obcych orzeczeƒ, jako koniecznà przes∏ankà obowiàzywania zasady ne bis in idem w mi´dzynarodowym prawie karnym, powtarzajàcà si´ we wszystkich orzeczeniach ETS ustalajàcych wyk∏adni´ analizowanego przepisu, nie mo˝na traciç z pola widzenia, ˝e w statutach Mi´dzynarodowych Trybu72
Bli˝ej zob. A. Sakowicz, op. cit., s. 121.
41
na∏ów Karnych: dla by∏ej Jugos∏awii i dla Rwandy obowiàzywanie tej
zasady jest wy∏àczone wówczas, gdy oskar˝ony zosta∏ osàdzony przez
sàd krajowy, ale zarzucone mu przest´pstwo zosta∏o przezeƒ uznane
za pospolite oraz wówczas, gdy w post´powaniu toczàcym si´
przed sàdem krajowym nie zachowano bezstronnoÊci albo post´powanie to by∏o zgo∏a nakierowane na to, by oskar˝ony uniknà∏ odpowiedzialnoÊci mi´dzynarodowej73. Ograniczenie to zwiàzane jest ze
specyfikà spraw rozpoznawanych przez Trybuna∏y i ma zapobiegaç
sytuacji, w której sàd krajowy zapewnia∏by sprawcy swoiste alibi,
chroniàce go przed odpowiedzialnoÊcià przed w∏aÊciwym Mi´dzynarodowym Trybuna∏em Karnym74.
W przypadku umorzenia post´powania ze wzgl´du na niepodleganie
sprawcy karze sytuacja jest jednak inna. Jej ratio opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e ze wzgl´du na z góry wskazane w obowiàzujàcych przepisach, szczególne okolicznoÊci towarzyszàce pope∏nieniu przest´pstwa, a zw∏aszcza z powodu zachowania sprawcy po jego pope∏nieniu,
odpowiednià reakcjà b´dzie samo jego stwierdzenie, niepo∏àczone
z orzeczeniem kary. Za objćiem orzeczeƒ zapad∏ych na podstawie
tej przes∏anki procesowej zakresem art. 54 konwencji przemawia wyk∏adnia celowoÊciowa tego przepisu i to zarówno ze wzgl´du na gwarancyjny aspekt sformu∏owanego tam zakazu, jak i ze wzgl´du na po˝àdanà intensyfikacj´ Êcigania karnego. Odmienna interpretacja dyskryminowa∏aby sprawców przest´pstw o ni˝szym stopniu spo∏ecznej
szkodliwoÊci oraz tych, którzy nie kwestionowali swojej odpowiedzialnoÊci, w tym zw∏aszcza przejawili czynny ˝al.
Jeszcze dalej idàce wàtpliwoÊci powstajà przy próbie ustalenia, czy
zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji powstaje w przypadku orzeczenia umarzajàcego post´powanie z powodu up∏ywu terminu
przedawnienia (art. 17 § 1 pkt 5) oraz ze wzgl´du na objćie sprawcy
aktem abolicji (art. 17 § 1 pkt 11 k. p. k.).
73
74
42
Stanowià o tym – odpowiednio – art. 9 i 10 statutów. Bli˝ej D. Spinellis, op. cit.,
s. 1155; J. L. de la Cuesta, op. cit., s. 728-731.
PodkreÊla to G. Dannecker, op. cit., s. 596.
W doktrynie nie ma jednolitoÊci poglàdów w przedmiocie ich przynale˝noÊci do grupy przes∏anek materialnych75. Od spornego w wewn´trznym
porzàdku prawnym paƒstw obj´tych zakazem okreÊlonym w art. 54 konwencji z Schengen charakteru poszczególnych przes∏anek procesowych nie
mo˝na jednak uzale˝niaç zakresu zasady ne bis in idem w tym przepisie.
Na wst´pie nale˝y generalnie rozwa˝yç ewentualnà mo˝liwoÊç objćia zakazem okreÊlonym w art. 54 konwencji sytuacji, w których post´powanie karne zosta∏o umorzone postanowieniem wydanym ze
wzgl´du na negatywnà przes∏ank´ o charakterze ÊciÊle procesowym
(formalnym). Tego rodzaju przes∏anki wywodzà si´ z prawa karnego
procesowego, a ich wystàpienie powoduje prawnà niedopuszczalnoÊç
post´powania w sprawach o czyny, które wed∏ug prawa karnego materialnego sà przest´pstwami, a ich sprawcy podlegajà karze76.
Bezprzedmiotowa dla okreÊlenia orzeczeƒ kreujàcych zakaz okreÊlony w analizowanym przepisie jest przes∏anka procesowa wskazana w art. 17 § 1 pkt 5 k. p. k. – nakazujàca umorzenie post´powania
karnego w sytuacji, gdy oskar˝ony zmar∏ oraz przes∏anka wskazana w art. 17 § 1 pkt 7, zgodnie z którà nie wszczyna si´ post´powania,
a wszcz´te umarza, gdy post´powanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zosta∏o prawomocnie zakoƒczone [orzeczeniem
polskim – B. N.] albo wczeÊniej wszcz´te toczy si´ [przed polskim organem procesowym – B. N.].
Ta ostatnia przes∏anka w zakresie, w jakim wskazuje, ˝e na p∏aszczyênie wewnàtrzkrajowej prawomocne „zakoƒczenie post´powania” stanowi negatywnà przes∏ank´ procesowà mo˝e byç pomocna przy okreÊleniu pojćia prawomocnoÊç, którym pos∏uguje si´ art. 54 konwencji.
Nale˝y tu podkreÊliç, ˝e w wyroku z 10 marca 2005 r., zapad∏ym
w sprawie C-439/03 dotyczàcej Filomeno Mario Miraglii, ETS wypo75
76
Bli˝ej zob. P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit.., s. 135, którzy zaliczajà t´
przes∏ank´ do grupy przes∏anek o charakterze formalnym. Do grupy przes∏anek
materialnych zarówno przedawnienie karalnoÊci, jak i abolicj´ zaliczajà m. in. S.
WaltoÊ, op. cit., s. 448 i 449 oraz W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, Bydgoszcz 2000, t. I, s. 161.
P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit., s. 135.
43
wiadajàc si´ w kwestii zakresu stosowania okreÊlonej w tym przepisie
zasady stwierdzi∏, i˝ nie znajduje ona zastosowania do decyzji organów sàdowych koƒczàcych post´powanie bez rozstrzygnićia merytorycznego, w nast´pstwie decyzji prokuratora o zaniechaniu dalszego
Êcigania karnego wy∏àcznie z powodu uprzedniego wszczćia post´powania karnego w innym paƒstwie zwiàzanym konwencjà. Odwo∏ujàc
si´ do uzasadnienia tego wyroku w orzeczeniu z 28 wrzeÊnia 2006 r.
w sprawie C-150/05, post´powanie w sprawie Jeana Leona van Straatena przeciwko Niderlandom i Republice W∏oskiej, ETS podkreÊli∏,
i˝ uznanie, ˝e takie orzeczenia kreujà zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji kolidowa∏oby z celem tego przepisu.
Moim zdaniem na pewno nie sposób przyjàç, i˝by zakaz wynikajàcy
z art. 54 uruchamia∏y formalne przes∏anki o charakterze usuwalnym77.
W przypadku wystàpienia tego rodzaju przeszkody procesowej prawomocne umorzenie post´powania nie stoi bowiem na przeszkodzie ponownemu wszczćiu post´powania po usunićiu przeszkody. Takie
orzeczenie nie ma zatem charakteru ostatecznego.
Taki poglàd wyrazi∏ tak˝e obiter dicta austriacki Sàd Najwy˝szy (Oberster
Gerichtshof der Republik Österreich) w wyroku z 17 czerwca 2004 r.78
Z perspektywy polskiego procesu karnego dotyczy to przes∏anek
okreÊlonych w art. 17 § 1 pkt 8-10 k. p. k. Wymieniajà one kolejno nast´pujàce sytuacje: sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sàdów
karnych, brak skargi uprawnionego oskar˝yciela, brak wymaganego
zezwolenia na Êciganie lub wniosku o Êciganie pochodzàcego od osoby uprawnionej.
W odniesieniu do pozosta∏ych przes∏anek formalnych, co do zasady
mo˝liwa jest natomiast dwojaka interpretacja.
Moim zdaniem uprawniona by∏aby wyk∏adnia przyjmujàca, ˝e zakaz
sformu∏owany w art. 54 konwencji nigdy nie jest aktualizowany przez
orzeczenie umarzajàce post´powanie ze wzgl´du na przes∏ank´ proceso77
78
44
Tak w niemieckim piÊmiennictwie G. Dannecker, op. cit., s. 605.
Sentencja tego wyroku oraz obszerne fragmenty uzasadnienia sà opublikowane w:
Neue Zeitschrift für Strafrecht, 2005, nr 6, s. 344-346.
wà o charakterze formalnym, tak˝e takà, która nie ma charakteru usuwalnego. Dla stwierdzenia zaÊ, ˝e zakaz sformu∏owany w tym przepisie
nie aktualizuje si´ w takim przypadku wystarczajàce by∏oby ustalenie, ˝e
orzeczenie umarzajàce post´powanie zosta∏o wydane ze wzgl´du na zaistnienie okolicznoÊci, która uniemo˝liwi∏a merytoryczne rozstrzyganie
kwestii odpowiedzialnoÊci oskar˝onego. Zaistnienie negatywnej przes∏anki procesowej o charakterze formalnym skutkuje bowiem niemo˝noÊcià rozstrzygania w procesie o odpowiedzialnoÊci sprawcy. Wyklucza zatem jego „osàdzenie” w znaczeniu, jakie temu wyra˝eniu nadal ETS
w wyroku z 11 lutego 2003 r. oraz w wyroku z 10 marca 2005 r.
Mo˝liwa jest inna jeszcze interpretacja analizowanego przepisu, która w zakresie orzeczeƒ umarzajàcych post´powanie odrywa si´ od podzia∏u przes∏anek na materialne i formalne.
W uzasadnieniu wyroku z 11 lutego 2003 r. oraz w obydwu wyrokach
zapad∏ych 28 wrzeÊnia 2006 r. ETS wyraênie nawiàza∏ do celu samej
UE oraz do treÊci preambu∏y protoko∏u w∏àczajàcego postanowienia
z Schengen w ramy UE. PodkreÊli∏, i˝ jednym z celów UE jest jej
utrzymanie i rozwój jako przestrzeni wolnoÊci, bezpieczeƒstwa i sprawiedliwoÊci, w której zagwarantowany jest swobodny przep∏yw osób.
Z tej perspektywy regu∏à powinno byç zatem zwiàzanie paƒstw b´dàcych adresatami konwencji wszystkimi orzeczeniami zapadajàcymi
w innych paƒstwach cz∏onkowskich UE z wyjàtkiem tej sytuacji, gdy
przeciwko zakazowi wynikajàcemu z zasady ne bis in idem przemawia
zasada trafnej reakcji karnej. To zaÊ sk∏ania∏oby do zaliczenia do grupy orzeczeƒ, które uruchamiajà zakaz sformu∏owany w analizowanym przepisie tych, które zapad∏y na podstawie przes∏anek wykluczajàcych dopuszczalnoÊç procesu ze wzgl´du na okreÊlonà polityk´ kryminalnà ustawodawcy. Skoro bowiem obowiàzywanie omawianej zasady w obrocie mi´dzynarodowym opiera si´ na zaufaniu do prawid∏owoÊci orzeczeƒ pochodzàcych od obcych organów wymiaru sprawiedliwoÊci, to zaufanie to powinno obejmowaç tak˝e wytyczonà
przez poszczególne ustawodawstwa polityk´ kryminalnà.
45
Majàc powy˝sze na uwadze, rozwa˝enia wymaga, czy zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji powinno kreowaç orzeczenie zapad∏e ze
wzgl´du na przeszkod´ procesowà w postaci przedawnienia.
W niemieckim piÊmiennictwie G. Dannecker zalicza przedawnienie
do grupy przes∏anek uruchamiajàcych zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji z uzasadnieniem, ˝e umorzenie post´powania z powodu ujawnienia si´ tej przeszkody procesowej jest równoznaczne ze stwierdzeniem karalnoÊci pope∏nionego czynu, co jego zdaniem jest wystarczajàce dla uruchomienia zasady ne bis in idem79.
Na odmiennym stanowisku stanà∏ austriacki Sàd Najwy˝szy w powo∏ywanym powy˝ej wyroku z 17 czerwca 2004 r. Sàd ten uzna∏, i˝ umorzenie post´powania przygotowawczego ze wzgl´du na przedawnienie karalnoÊci czynu nie uruchamia zakazu okreÊlonego w art. 54
konwencji. Uzasadniajàc swoje stanowisko w tym zakresie powo∏a∏
si´ przede wszystkim na literalnà wyk∏adni´ tego przepisu, która
w austriackiej i niemieckiej wersji j´zykowej obejmuje wy∏àcznie wyroki skazujàce i uniewinniajàce oraz na stanowisko ETS wyra˝one
w wyroku z 11 lutego 2003 r.
Werbalna interpretacja art. 54 konwencji, powo∏any przez sàd austriacki wyrok ETS, jak równie˝ – do pewnego stopnia – stanowisko
zaj´te w póêniejszym orzeczeniu z 10 marca 2005 r. rzeczywiÊcie
przemawia∏yby za takà wyk∏adnià omawianego przepisu.
W piÊmiennictwie wskazuje si´, ˝e przedawnienie jest wprawdzie instytucjà prawa karnego materialnego, ale jego zaistnienie wywiera
wp∏yw na mo˝liwoÊç pociàgnićia sprawcy do odpowiedzialnoÊci
na drodze procesowej80. Patrzàc na ten problem z perspektywy polskiego k. p. k. nale˝y wskazaç, ˝e w wypadku zbiegu jednej z negatywnych przes∏anek okreÊlonych w art. 17 § 1 pkt 1 lub 2 k. p. k. (przes∏anki materialne) z przes∏ankà przedawnienia w polskim porzàdku
prawnym niedopuszczalne jest uniewinnienie oskar˝onego nawet
wówczas, gdy okolicznoÊç ta ujawni∏a si´ ju˝ po rozpoczćiu przewodu sàdowego. W takim przypadku umarza si´ post´powanie na pod79
80
46
Bli˝ej zob. G. Dannecker, op. cit., s. 608.
P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit., s. 135.
stawie art. 17 § 1 pkt 6 k. p. k. ze wzgl´du na niedopuszczalnoÊç jego
dalszego prowadzenia81. Zatem w przypadku umorzenia post´powania ze wzgl´du na up∏yw terminu przedawnienia karalnoÊci pope∏nionego czynu nie rozstrzyga si´. Ustalenia czynione przez organ procesowy ograniczajà si´ w tym przypadku do wyjaÊnienia okolicznoÊci
uzasadniajàcych istnienie tej przeszkody procesowej. Jej stwierdzenie
powoduje, ˝e dalszy proces staje si´ niedopuszczalny, co w konsekwencji wykluczana mo˝liwoÊç rozwa˝ania kwestii odpowiedzialnoÊci
oskar˝onego. Post´powanie zostaje tym samym ograniczone do ustalenia istnienia tej przeszkody procesowej.
Przemawia∏oby to przeciwko zaliczeniu orzeczenia zapad∏ego ze
wzgl´du na przeszkod´ przedawnienia do grupy orzeczeƒ kreujàcych
zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji z Schengen.
WàtpliwoÊç co do zakresu zasady ne bis in idem z perspektywy przeszkody przedawnienia zosta∏a niedawno rozstrzygni´ta przez ETS
w wyroku z 28 wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-467/04 post´powanie
karne przeciwko Francesco Gaspariniemu i innym. Trybuna∏ uzna∏
w nim, ˝e zasada ne bis in idem, zawarta w art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen stosuje si´ do orzeczeƒ koƒczàcych post´powanie przeciwko oskar˝onemu z powodu zaistnienia przeszkody procesowej w postaci przedawnienia karalnoÊci przest´pstwa.
W uzasadnieniu tego wyroku ETS nie pos∏u˝y∏ si´ nawiàzaniem
do – powszechnego wÊród paƒstw cz∏onkowskich UE – podzia∏u
przes∏anek procesowych na materialne i formalne.
Odwo∏ujàc si´ do brzmienia art. 54 konwencji (w tym zakresie jednoznacznego bez wzgl´du na wieloÊç wersji j´zykowych konwencji)
w pierwszej kolejnoÊci stwierdzi∏, ˝e przepis ten nie zawiera ˝adnego
bli˝szego odniesienia wyroku prawomocnego, kreujàcego zakaz wynikajàcy z uj´tej w tym przepisie zasady.
Uzasadniajàc ten wyrok, podobnie, jak we wszystkich wczeÊniejszych
orzeczeniach, ETS odwo∏a∏ si´ przede wszystkim do gwarancyjnego
celu zasady ne bis in idem w mi´dzynarodowym obrocie karnym po81
Bli˝ej zob. P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit., s. 137.
47
mi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi UE. Cel ten by∏by w jego ocenie
zagro˝ony, gdyby zakazu okreÊlonego w tym przepisie nie uruchamia∏o orzeczenie zapad∏e ze wzgl´du na up∏yw terminu przedawnienia karalnoÊci przest´pstwa. Tak samo, jak w poprzednich orzeczeniach nawiàza∏ tak˝e do wzajemnego zaufania do organów sprawujàcych wymiar sprawiedliwoÊci w poszczególnych paƒstwach zwiàzanych konwencjà, b´dàce podstawà stosowania zakazu wynikajàcego
ze sformu∏owanej w tym przepisie zasady oraz wià˝àcego si´ z tym
nieograniczenia stosowania zasady ne bis in idem wymogiem harmonizacji ustawodawstw paƒstw zwiàzanych konwencjà.
Samo odwo∏anie si´ do gwarancyjnego celu omawianego przepisu,
bez nawiàzania do drugiego celu, któremu ma s∏u˝yç art. 54 konwencji pozostawia tu pewien niedosyt. Rezultaty interpretacji teleologicznej prowadzonej z uwzgl´dnieniem celu w postaci intensyfikacji Êcigania karnego niekoniecznie musia∏yby tu byç zbie˝ne z tymi, do których prowadzi wzglàd na gwarancyjne znaczenie zakazu zawartego
w tym przepisie.
Uzasadniajàc swoje stanowisko ETS w uzasadnieniu omawianego
wyroku odwo∏a∏ si´ tak˝e do treÊci art. 3 pkt 2 i art. 4 pkt 4 decyzji ramowej Rady UE nr 2002/584/JHA z 13 czerwca 2002 r. o europejskim
nakazie aresztowania i procedurach wydawania osób mi´dzy Paƒstwami Cz∏onkowskimi82.
Pierwszy z tych przepisów formu∏ujàc obligatoryjnà przes∏ank´ odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania wskazuje, ˝e
stanowi jà sytuacja, w której w stosunku do osoby, której dotyczy nakaz zapad∏o ju˝ prawomocne orzeczenie w paƒstwie cz∏onkowskim
UE w odniesieniu do tych samych czynów pod warunkiem, ˝e w przypadku skazania osoba ta odby∏a ju˝ kar´ lub by∏aby w trakcie jej wykonywania, bàdê kara ta nie mog∏aby byç ju˝ wykonana zgodnie
z prawem paƒstwa cz∏onkowskiego, w którym nastàpi∏o skazanie.
82
48
Dz. Urz. WE L 190 z 18 lipca 2002 r. Ilekroç dalej b´dzie mowa o decyzji ramowej
bez bli˝szego jej okreÊlenia, chodzi o decyzj´ ramowà Rady UE nr 2002/584/JHA
z 13 czerwca 2002 r. o europejskim nakazie aresztowania i procedurach wydawania
osób mi´dzy Paƒstwami Cz∏onkowskimi UE.
Drugi z kolei okreÊlajàc jednà z fakultatywnych przyczyn odmowy wykonania nakazu europejskiego wskazuje, ˝e jest nià przedawnienie
karalnoÊci lub przedawnienie wykonania kary wed∏ug ustawodawstwa paƒstwa cz∏onkowskiego wykonania.
Zestawienie ze sobà treÊci tych dwóch przepisów, ˝e w Êwietle decyzji ramowej przedawnienie wykonania kary wed∏ug paƒstwa wykonania nakazu europejskiego stanowi fakultatywnà tylko przes∏ank´ odmowy wykonania nakazu. Oznacza to, ˝e na gruncie decyzji ramowej
ani przedawnienie karalnoÊci przest´pstwa, ani przedawnienie wykonania orzeczonej kary nie uruchamia zakazu ne bis in idem okreÊlonego w jej art. 3 pkt 2.
Skoro uwzgl´dnienie tych okolicznoÊci jako przes∏anek odmowy wykonania nakazu europejskiego ma charakter uznaniowy, to odwo∏anie si´ przez ETS w uzasadnieniu analizowanego wyroku do tych
przepisów nie wydaje si´ fortunne. W Êwietle decyzji ramowej zaistnienie takiej okolicznoÊci nie kreuje bowiem zakazu ne bis in idem.
To, ˝e przedawnienie wykonania kary uruchamia zakaz okreÊlony
w art. 54 konwencji, wobec u˝ytego w tym przepisie wyra˝enia wskazujàcego, ˝e „na∏o˝ona (…) kara (…) nie mo˝e byç ju˝ wykonana na mocy przepisów prawnych skazujàcej Umawiajàcej si´ Strony” prowadzi
do rezultatów oczywistych przy zastosowaniu wyk∏adni j´zykowej.
Kwestia ta nie by∏a zresztà przedmiotem pytania prejudycjalnego,
w wyniku którego zapad∏ analizowany tu wyrok ETS. Na marginesie
zatem tylko wypada tutaj dodaç, ˝e zgodnie z art. 53 konwencji Rady
Europy z 28 maja 1970 r. o mi´dzynarodowej wa˝noÊci wyroków karnych zakaz wynikajàcy z okreÊlonej w tym przepisie zasady ne bis in
idem uruchamia orzeczenie skazujàce tak˝e wówczas, gdy orzeczona kara nie mo˝e byç wykonana z powodu przedawnienia.
Uznajàc, ˝e zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji wykonawczej
z Schengen kreujà tak˝e orzeczenia koƒczàce post´powanie, zapad∏e
ze wzgl´du na przeszkod´ procesowà w postaci przedawnienia karalnoÊci przest´pstwa, ETS przyjà∏ drugà z przedstawionych powy˝ej
mo˝liwych interpretacji tego przepisu, odrywajàcà si´ od podzia∏u
49
przes∏anek na materialne i formalne. OkreÊlenie d∏ugoÊci terminu
przedawnienia karalnoÊci przest´pstwa jest wyrazem polityki kryminalnej ustawodawcy. Jak zaÊ wskazano powy˝ej, zaufanie do prawid∏owoÊci orzeczeƒ pochodzàcych od obcych organów wymiaru sprawiedliwoÊci, na którym opiera si´ zasada ne bis in idem w mi´dzynarodowym obrocie karnym powinna obejmowaç tak˝e wytyczonà
przez poszczególne ustawodawstwa polityk´ kryminalnà.
Z perspektywy art. 54 konwencji równie skomplikowana jak przeszkoda przedawnienia wydaje si´ przeszkoda abolicji.
Przes∏anka ta zbli˝a si´ charakterem do przes∏anki okreÊlonej w art. 17
§ 1 pkt 4 k. p. k. (niepodleganie sprawcy karze). Uznawana jest przez
niektórych autorów za przes∏ank´ o charakterze materialnym83. Jej podobieƒstwo do przes∏anki niekaralnoÊci przemawia∏oby za uznaniem,
˝e umorzenie post´powania ze wzgl´du na akt abolicji kreuje zakaz
okreÊlony w art. 54 konwencji. Za zasadnoÊcià tej interpretacji przemawia tak˝e i to, ˝e zakaz okreÊlony w omawianym przepisie bez wàtpienia kreuje abolicja, b´dàca instytucjà dope∏niajàcà amnesti´.
Warto w tym kontekÊcie zwróciç uwag´, ˝e niemiecka praktyka
orzecznicza dopuszcza mo˝liwoÊç ponownego Êcigania wówczas, gdy
kara orzeczona wobec skazanego nie zosta∏a wykonana z powodu
u∏askawienia84. To stanowisko nie wydaje si´ jednak zasadne. Brzmienie analizowanego przepisu nie pozostawia wàtpliwoÊci, ˝e niemo˝noÊç wykonania kary uruchamia zakaz p∏ynàcy z okreÊlonej w nim zasady ne bis in idem, a ocena tej kwestii nast´puje wed∏ug przepisów
wewn´trznych paƒstwa, które jako pierwsze skorzysta∏o ze swoich
kompetencji orzeczniczych w sprawie.
Szczególnej uwagi wymaga tu kwestia stosowania zakazu p∏ynàcego
z okreÊlonej w art. 54 konwencji zasady ne bis in idem w sytuacji, gdy
post´powanie w jednym z paƒstw zwiàzanych konwencjà zosta∏o
umorzone z powodu braku dowodów.
83
84
50
Tak w szczególnoÊci S. WaltoÊ, op. cit., s. 449; W. Daszkiewicz, op. cit., s. 161.
Por. M. Mansdörfer, op. cit., s. 134 oraz powo∏ywane tam orzecznictwo Wy˝szego
Sàdu Krajowego (Oberlandesgericht) w Monachium oraz Sàdu Krajowego (Landsgericht) w Landshut.
Patrzàc na ten problem z perspektywy polskiego kodeksu post´powania karnego nale˝y zwróciç uwag´, i˝ nast´pstwem obowiàzywania
karnoprocesowej zasady domniemania niewinnoÊci jest to, ˝e pochodzàcy od sàdu wyrok uniewinniajàcy mo˝e byç zarówno nast´pstwem
sytuacji, w której sàd w toku przewodu sàdowego nabra∏ pewnoÊci, i˝
oskar˝ony jest niewinny, jak i tego, ˝e oskar˝ycielowi nie uda∏o si´
obaliç domniemania niewinnoÊci z powodu braku dowodów.
Pytanie o ewentualne stosowanie zakazu p∏ynàcego z okreÊlonej
w art. 54 konwencji zasady ne bis in idem w sytuacji, gdy post´powanie
w jednym z paƒstw zwiàzanych konwencjà zosta∏o umorzone z powodu braku dowodów nie jest w piÊmiennictwie rozstrzygane jednolicie.
W tym kontekÊcie nale˝y zwróciç uwag´ na wyrok niemieckiego
Zwiàzkowego Sàdu Najwy˝szego z 10 czerwca 1999 r. Sàd ten uzna∏
w nim, i˝ przeszkody dla dopuszczalnoÊci prowadzenia post´powania
w Niemczech nie stanowi zapad∏e w tej samej sprawie wczeÊniejsze
orzeczenie sàdu francuskiego umarzajàce post´powanie ze wzgl´du
na brak dowodów (tzw. ordonnance de non lieu)85. Stanowisko to nie
jest powszechnie akceptowane w piÊmiennictwie. Cz´Êç doktryny niemieckiej uznaje takie orzeczenia o umorzeniu post´powania za równowa˝ne wyrokom uniewinniajàcym86.
W wyroku z 28 wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-150/05 ETS rozstrzygnà∏, ˝e zasada ne bis in idem zawarta w art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen stosuje si´ do orzeczeƒ, na mocy których oskar˝ony
zosta∏ prawomocnie uniewinniony z powodu braku dowodów.
Uzasadniajàc swoje stanowisko w tym zakresie ETS odwo∏a∏ si´ do literalnego brzmienia art. 54 konwencji wskazujàc, ˝e nie zawiera on bli˝szego okreÊlenia wyroku kreujàcego zakaz p∏ynàcy z zasady ne bis in idem.
Podobnie, jak we wszystkich wczeÊniejszych wyrokach, uzasadniajàc
to stanowisko ETS punktem wyjÊcia uczyni∏ gwarancyjny aspekt za85
86
J.-F. Bohnert, O. Lagodny, „Art. 54 SDÙ im Lichte der nationalen Wiederaufnahmegründe. Zugleich Besprechung von BGH, Urteil vom 10.6.1999 – 4 StR 87/98”,
Neue Zeitschrift für Strafrecht, 2000, nr 12, s. 638-639; A. Eicker, op. cit., s. 160.
Por. H. H. Kühne, „Ne bis in idem in den Schengen Vertragsstaaten”, Juristenzeitung, 1998, nr 8, s. 876-877; J.-F. Bohnert, O. Lagodny, op. cit., s. 636.
51
kazu pomieszczonego w art. 54 konwencji. W tym kontekÊcie stwierdzi∏, ˝e gdyby przepis ten nie znajdowa∏ zastosowania do prawomocnego wyroku uniewinniajàcego oskar˝onego z powodu braku dowodów wykonywanie prawa do swobodnego przep∏ywu osób w ramach
UE by∏oby zagro˝one.
W mojej ocenie na aprobat´ zas∏uguje dalsza cz´Êç uzasadnienia tego
wyroku, w którym ETS wskaza∏, ˝e ponowne wszczćie post´powania
karnego o ten sam czyn pomimo prawomocnego uniewinnienia z powodu braku dowodów kolidowa∏oby z zasadami pewnoÊci prawnej.
NiedopuszczalnoÊç prowadzenia post´powania z powodu braku dowodów, zw∏aszcza w po∏àczeniu z negatywnà przes∏ankà procesowà
w postaci up∏ywu terminu przedawnienia karalnoÊci komplikuje jednak sytuacj´. Je˝eli bowiem w jednym z paƒstw zwiàzanych konwencjà prowadzone post´powanie przygotowawcze nie dostarczy∏o wystarczajàcych dowodów, a nast´pnie zosta∏o umorzone z powodu
up∏ywu terminu przedawnienia karalnoÊci przest´pstwa, to trudne
do zaakceptowania jest zwiàzanie innych paƒstw, b´dàcych adresatami konwencji takim orzeczeniem. Jest tak w szczególnoÊci wówczas,
gdy wed∏ug ich wewn´trznych przepisów karalnoÊç przest´pstwa nie
uleg∏a jeszcze przedawnieniu, a jednoczeÊnie istniejà dowody pozwalajàce na przedstawienie sprawcy zarzutu87.
Brak dowodów w systemach prawnych paƒstw zwiàzanych konwencjà
powoduje ró˝ne konsekwencje procesowe. Wed∏ug kodeksu austriackiego w przypadku wystàpienia takiej przeszkody procesowej oskar˝ony zostaje uniewinniony wyrokiem sàdu88. Wyrok uniewinniajàcy
zawsze zaÊ kreuje zakaz p∏ynàcy z zasady okreÊlonej w analizowanym
przepisie, na co w sposób nie budzàcy wàtpliwoÊci wskazuje brzmienie art. 54 konwencji. W polskim k. p. k. forma orzeczenia zale˝na jest od etapu post´powania, na którym zapada ta decyzja.
Zró˝nicowanie zakresu zakazu p∏ynàcego z zasady okreÊlonej
w art. 54 konwencji tylko ze wzgl´du na form´ orzeczenia by∏oby
87
88
52
Na trudnoÊci wynikajàce z takiego uk∏adu procesowego zwraca uwag´ A. Eicker:
op. cit., s. 165.
Zwraca na to uwag´ A. Eicker: op. cit., s. 161.
trudne do zaakceptowania. DopuszczalnoÊç takiego zró˝nicowania
zdaje si´ tak˝e wykluczaç kierunek wyk∏adni przyj´ty w wyroku ETS
z 11 lutego 2003 r. W jego uzasadnieniu sàd ten stwierdzi∏ bowiem, i˝
forma orzeczenia oraz jego pochodzenie od okreÊlonego organu procesowego nie ma rozstrzygajàcego znaczenia dla zakresu zasady
okreÊlonej w tym przepisie.
Nie mo˝e budziç wàtpliwoÊci, ˝e zakaz okreÊlony w analizowanym
przepisie kreujà zarówno wyroki uniewinniajàce, jak i inne orzeczenia, tak˝e te, które nie przyjmujà formy wyroku, a zapadajà z powodu braku dostatecznych dowodów.
Zró˝nicowanie zakresu zakazu p∏ynàcego z zasady okreÊlonej
w art. 54 konwencji tylko ze wzgl´du na form´ orzeczenia nie by∏oby
bowiem mo˝liwe do zaakceptowania. DopuszczalnoÊç takiego zró˝nicowania wyklucza kierunek wyk∏adni przyj´ty przez ETS w wyroku
z 11 lutego 2003 r. W jego uzasadnieniu sàd ten stwierdzi∏ bowiem, i˝
forma orzeczenia oraz jego pochodzenie od okreÊlonego organu procesowego nie ma rozstrzygajàcego znaczenia dla zakresu zasady
okreÊlonej w tym przepisie.
Z perspektywy polskiego kodeksu post´powania karnego do rozwa˝enia pozostaje jeszcze oportunistyczne umorzenie post´powania
karnego, o którym mowa jest art. 11 § 1 k. p. k., okreÊlane jako absorpcyjne umorzenie post´powania karnego. Przepis ten pozwala
na umorzenie post´powania w sprawie o wyst´pek zagro˝ony karà
do 5 lat pozbawienia wolnoÊci, je˝eli orzeczenie wobec oskar˝onego
kary by∏oby oczywiÊcie niecelowe ze wzgl´du na rodzaj i wysokoÊç kary prawomocnie orzeczonej za inne przest´pstwo, pod warunkiem, ˝e
nie jest to sprzeczne z interesem pokrzywdzonego. Moim zdaniem takie postanowienia nie kreujà zakazu okreÊlonego w art. 54 konwencji. W tej sytuacji nie ma bowiem mowy o osàdzeniu sprawcy, czy
– pos∏ugujàc si´ terminologià wyst´pujàcà w systemach prawnych b´dàcych pod wp∏ywem niemieckiego – „konsumpcji oskar˝enia”. Przeciwnie, istota tej instytucji opiera si´ na rezygnacji z prawa do osàdzenia sprawcy.
53
5. To˝samoÊç idem jako
element wyznaczajàcy zakres
zasady ne bis in idem.
Rozumienie to˝samoÊci idem jako elementu wyznaczajàcego zakres
zasady ne bis in idem okreÊlonej w art. 54 konwencji z Schengen nie
jest jasne. Jak zasygnalizowa∏am na wst´pie, przedmiotem wàtpliwoÊci mo˝e tu byç w szczególnoÊci to, czy w przepisie tym pojćie „czyn”
nale˝y rozumieç jako historycznà zasz∏oÊç, czy te˝ jako podstaw´ faktycznà odpowiedzialnoÊci.
W przedmiocie rozumienia, u˝ytego w art. 54 konwencji wykonawczej, wyra˝enia „czyn” ETS wypowiedzia∏ si´ po raz pierwszy w – powo∏ywanym ju˝ przy okazji omawiania temporalnego zakresu tego
przepisu – wyroku z 9 marca 2006 r. w sprawie C-436/04 post´powanie karne przeciwko Leopoldowi Henriemu Van Esbroeckowi.
54
Stanowisko zaj´te przez ETS w tym wyroku pozostaje w Êcis∏ym
zwiàzku ze stanem faktycznym, na gruncie którego powsta∏a wàtpliwoÊç obj´ta rozstrzygni´tym nim pytaniem prejudycjalnym. Dla bli˝szej analizy stanowiska zaj´tego w tej kwestii przez ETS jego zwi´z∏e
przytoczenie jest zatem konieczne.
Obywatel belgijski, Leopold Henri Van Esbroeck zosta∏ 2 paêdziernika 2000 r. skazany wyrokiem norweskiego sàdu w Bergen na kar´ pićiu lat pozbawienia wolnoÊci za nielegalny przywóz Êrodków odurzajàcych do Norwegii w dniu 1 czerwca 1999 r. Po odbyciu cz´Êci kary
zosta∏ warunkowo przedterminowo zwolniony. Nast´pnie 27 listopada 2002 r. zosta∏o przeciwko niemu wszcz´te post´powanie karne
w Belgii. W dniu 19 marca 2003 r. zakoƒczy∏o si´ ono wyrokiem sàdu
w Antwerpii, na mocy którego oskar˝ony zosta∏ skazany na kar´ jednego roku pozbawienia wolnoÊci za przest´pstwo nielegalnego wywozu poza terytorium Belgii tych samych Êrodków odurzajàcych, dokonane w dniu 31 maja 1999 r. Wniesiony przez oskar˝onego Êrodek
odwo∏awczy nie doprowadzi∏ do korekty tego orzeczenia, zosta∏o ono
utrzymane w mocy wyrokiem sàdu odwo∏awczego w Antwerpii z 9
stycznia 2004 r. Uzasadniajàc orzeczenia skazujàce sàdy obydwu instancji powo∏a∏y si´ na art. 36 ust. 2 lit. a jednolitej konwencji Narodów Zjednoczonych o Êrodkach odurzajàcych z 1961 r., w brzmieniu
nadanym jej protoko∏em z 1972 r. Zgodnie z tym przepisem przest´pstwa wskazane w tym przepisie, wÊród których wymieniony zosta∏ m.
in. przywóz i wywóz Êrodków odurzajàcych, majà byç uznawane
za odr´bne czyny, je˝eli zosta∏y pope∏nione na terytorium ró˝nych
paƒstw. Na gruncie tego stanu faktycznego belgijski Sàd Kasacyjny
(Hof van Cassatie) powzià∏ wàtpliwoÊç, czy wyk∏adni art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen w zwiàzku z jej art. 71 nale˝y dokonywaç
w sposób uznajàcy, ˝e czyn karalny polegajàcy na posiadaniu w celu
wywozu i przywozu tych samych Êrodków odurzajàcych i substancji
psychotropowych stanowi ten sam czyn w rozumieniu wspomnianego
art. 54 tej konwencji.
Przedstawiona Trybuna∏owi wàtpliwoÊç zmierza∏a wić do ustalenia
kryterium decydujàcego o to˝samoÊci czynu w rozumieniu tego przepisu, a konkretnie do wyjaÊnienia, czy bezprawne zachowanie polega-
55
jàce na wywozie z terytorium jednego umawiajàcego si´ paƒstwa
i na przywozie do innego umawiajàcego si´ paƒstwa tych samych
Êrodków odurzajàcych mieÊci si´ w tym pojćiu i mo˝e byç uznane
za to samo „idem”.
Udzielajàc odpowiedzi na przedstawione pytanie prejudycjalne ETS
stwierdzi∏, ˝e na gruncie art. 54 konwencji decydujàce znaczenie dla
stosowanie zakazu p∏ynàcego z wyra˝onej w nim zasady ne bis in idem
ma to˝samoÊç zdarzenia rozumianego jako ca∏oÊç, na którà sk∏adajà
si´ zachowania nierozerwalnie ze sobà zwiàzane w czasie, przestrzeni jak i przez swój przedmiot, niezale˝nie od kwalifikacji prawnej tych
zachowaƒ lub chronionego dobra prawnego. Co do zasady ostatecznà ocen´ istnienia takiej nierozerwalnej wi´zi ETS pozostawi∏ organom sprawujàcym wymiar sprawiedliwoÊci w paƒstwach zwiàzanych
konwencjà, jednak w tej konkretnej sprawie rozstrzygnà∏ t´ kwesti´.
W nawiàzaniu do stanu faktycznego, na gruncie którego powsta∏a
wàtpliwoÊç obj´ta rozstrzygni´tym pytaniem prejudycjalnym ETS
uzna∏, ˝e czyn karalny polegajàcy na wywozie i przywozie tych samych
Êrodków odurzajàcych zasadniczo stanowi ten sam czyn w rozumieniu art. 54 konwencji wykonawczej z Schengen.
W odpowiedzi na t´ cz´Êç pytania prejudycjalnego ETS ustosunkowa∏ si´ zatem do dwóch kwestii. Ogólniejszy charakter ma stwierdzenie, ˝e to˝samoÊç idem na gruncie art. 54 konwencji nale˝y rozpatrywaç jako zdarzenie historyczne. Bardziej zaÊ szczegó∏owy – kwestia
to˝samoÊci idem w przypadku zdarzenia polegajàcego na wywozie
i przywozie tych samych Êrodków odurzajàcych. Tu sytuacj´ komplikuje dodatkowo treÊç art. 71 konwencji wykonawczej z Schengen,
który zobowiàzuje zwiàzane nià paƒstwa do podjćia wszelkich niezb´dnych Êrodków w celu walki z nielegalnym handlem Êrodkami
odurzajàcymi. Zgodnie zaÊ z art. 36 jednolitej konwencji o Êrodkach
odurzajàcych z 1961 r. w brzmieniu nadanym jej protoko∏em z 1972
r., wymienione tam przest´pstwa, w tym m. in. przywóz i wywóz Êrodków odurzajàcych majà byç uwa˝ane za przest´pstwa odr´bne, jeÊli
zosta∏y pope∏nione w ró˝nych krajach89.
89
56
Jednolita konwencja o Êrodkach odurzajàcych sporzàdzona w Nowym Jorku 30
marca 1961 r., Dz. U. z 1966 r., nr 45, poz. 277.
Nale˝y tu podkreÊliç, ˝e odmiennie ani˝eli w dwóch poprzednich, powo∏ywanych powy˝ej, wyrokach ustalajàcych wyk∏adni´ art. 54 konwencji, w analizowanym tu wyroku w odniesieniu do rozumienia to˝samoÊci idem ETS nie uzna∏, i˝by wyk∏adnia teleologiczna by∏a wy∏àcznie
w∏aÊciwa do ustalenia znaczenia tego przepisu. W uzasadnieniu analizowanego wyroku, odwo∏ujàc si´ do j´zykowej metody wyk∏adni
stwierdzi∏, i˝ z brzmienia art. 54 konwencji, który u˝ywa wyra˝enia „ten
sam czyn” wynika, ˝e przepis ten dotyczy spornego czynu jako zdarzenia historycznego, wy∏àczajàcego jego kwalifikacj´ prawnà.
Jak ju˝ by∏a o tym mowa, w wielu wersjach j´zykowych, w których wyst´puje konwencja wyra˝enie to ma takie w∏aÊnie znaczenie, jak przyj´te przez ETS w przedmiotowej sprawie.
Kwestia to˝samoÊci idem na gruncie art. 54 konwencji z Schengen
w okresie poprzedzajàcym analizowane orzeczenie by∏a rozwa˝ana w piÊmiennictwie z zastosowaniem metody teleologicznej. Tà metodà wyk∏adni, obok interpretacji j´zykowej ETS pos∏u˝y∏ si´ tak˝e
w sprawie zakoƒczonej analizowanym wyrokiem.
W sprawie rozstrzygni´tej analizowanym wyrokiem, tak samo, jak
w dwóch poprzednich sprawach dotyczàcych interpretacji art. 54 konwencji ETS wyeksponowa∏ aspekt gwarancyjny zakazu okreÊlonego
w tym przepisie. Nawiàzujàc do treÊci art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej oraz preambu∏y do protoko∏u w∏àczajàcego acquis Schengen
w ramy Unii Europejskiej podkreÊli∏, i˝ jednym z celów Unii Europejskiej jest jej utrzymanie i rozwój jako przestrzeni wolnoÊci, bezpieczeƒstwa i sprawiedliwoÊci, w której jest zagwarantowany swobodny
przep∏yw osób. Stwierdzi∏, i˝ art. 54 konwencji rozumiany przez pryzmat tego celu ma zapobiegaç sytuacji, w której osoba korzystajàca
z prawa do swobodnego przemieszczania si´ w ramach Unii Europejskiej by∏aby Êcigana za to samo zachowanie w kilku paƒstwach. OkreÊlajàc cel uregulowania pomieszczonego w art. 54 konwencji ETS
stwierdzi∏, ˝e jest nim uniknićie sytuacji, w której osoba korzystajàca ze swobody przep∏ywu osób w ramach Unii Europejskiej by∏aby
Êcigana za te same czyny na terytorium kilku paƒstw zwiàzanych konwencjà. Odwo∏a∏ si´ tu do swoich dwóch poprzednich orzeczeƒ, tj.
57
do powo∏ywanych powy˝ej wyroków: z 11 lutego 2003 r. oraz z 10
marca 2005 r. podkreÊlajàc, ˝e sformu∏owana w tym przepisie zasada
ne bis in idem ma gwarantowaç oskar˝onemu osàdzonemu ju˝ w jednym z paƒstw zwiàzanych konwencjà mo˝liwoÊç swobodnego przemieszczania si´ bez obawy Êcigania w innym paƒstwie nià zwiàzanym.
Z tej perspektywy uwzgl´dniajàc zakaz p∏ynàcy z analizowanego
przepisu paƒstwa zwiàzane konwencjà rzeczywiÊcie powinny rozumieç pojćie „czyn” jako historycznà zasz∏oÊç, nie zaÊ jako podstaw´
odpowiedzialnoÊci. To drugie rozumienie powodowa∏oby bowiem daleko idàce ograniczenie sformu∏owanego w nim zakazu90. Rozbie˝noÊç kwalifikacji prawnych tego samego czynu oraz brak to˝samoÊci
chronionego interesu prawnego nie mo˝e zatem stanowiç przeszkody w stosowaniu art. 54 konwencji. ETS trafnie stwierdzi∏ tu, ˝e z powodu braku harmonizacji systemów prawnych poszczególnych
paƒstw zwiàzanych konwencjà, uwzgl´dnienie tych okolicznoÊci powodowa∏oby powa˝ne przeszkody w realizacji prawa do swobodnego
przemieszczania si´.
Teleologiczna wyk∏adnia art. 54 konwencji prowadzona z uwzgl´dnieniem gwarancyjnego celu uregulowania pomieszczonego w tym przepisie wskazuje zatem na koniecznoÊç takiego rozumienia wyra˝enia
czyn, jak to przyjà∏ ETS w analizowanym wyroku.
Interpretacja teleologiczna przeprowadzona z uwzgl´dnieniem celu,
jakim jest intensyfikacja efektywnoÊci Êcigania karnego nie daje tu
natomiast jasnego rezultatu. Realizacja tego celu zale˝y tak˝e
od stopnia, w jakim wydane za granicà orzeczenie odpowiada celom
post´powania karnego.
W tym kontekÊcie pozostawienie przez ETS organom sprawujàcym
wymiar sprawiedliwoÊci w poszczególnych paƒstwach zwiàzanych
konwencjà kompetencji do ostatecznej oceny istnienia nierozerwalnego zwiàzku pomi´dzy zdarzeniami pozwalajàcymi na traktowanie
90
58
Tak G. Dannecker, op. cit., s. 603-605; Odmiennie M. Böse, który proponuje pos∏ugiwanie si´ kryterium to˝samoÊci chronionego dobra prawnego z uzasadnieniem, i˝ ten zabieg szerzej ujmuje zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji.
Zob. M. Böse, op. cit., s. 763.
ich jako to samo idem wydaje si´ byç uk∏onem w stron´ drugiego celu, któremu s∏u˝y uregulowanie pomieszczone w art. 54 konwencji
– wzmocnienia efektywnoÊci post´powania karnego.
Ustalajàc znaczenie idem na gruncie art. 54 konwencji ETS odwo∏a∏ si´
do myÊli wyra˝onej w pierwszym wyroku ustalajàcym wyk∏adni´ tego
przepisu, zapad∏ym 11 lutego 2003 r. Trafnie stwierdzi∏, ˝e ˝adne postanowienie tytu∏u VI Traktatu o Unii Europejskiej dotyczàcego wspó∏pracy policyjnej i sàdowej w sprawach karnych, którego art. 34 w zwiàzku
z art. 31 stanowi∏y podstaw´ art. 54-58 konwencji wykonawczej z Schengen, ani te˝ uk∏ad z Schengen, ani wreszcie sama konwencja nie uzale˝niajà stosowania zasady ne bis in idem na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej od harmonizacji, czy te˝ – co najmniej – zbli˝enia karnych ustawodawstw paƒstw nià zwiàzanych. Przeciwnie, stosowanie zasady ne bis in
idem okreÊlonej w art. 54 konwencji z Schengen opiera si´ na wzajemnym zaufaniu do obcych systemów prawnych oraz obcych organów
sprawujàcych wymiar sprawiedliwoÊci w sprawach karnych i wydawanych przez nie orzeczeƒ nawet wówczas, gdyby zastosowanie w∏asnego
prawa krajowego prowadzi∏o w danej sprawie do innego rozwiàzania91.
Wyk∏adni wyra˝enia „czyn” w art. 54 konwencji nie podwa˝a brzmienie jej art. 71, który zobowiàzuje paƒstwa zwiàzane konwencjà
do podjćia wszelkich niezb´dnych dzia∏aƒ w celu walki z nielegalnym handlem Êrodkami odurzajàcymi ze wzgl´du na brak porzàdku
pierwszeƒstwa przepisów pomieszczonych w konwencji. Sam art. 71
konwencji w ˝aden zaÊ sposób nie ogranicza zakresu zakazu wynikajàcego z zasady ne bis in idem okreÊlonej w art. 54 tej konwencji.
W analizowanym zakresie wypowiadajàc si´ w kwestii rozumienia
to˝samoÊci idem podobnie, jak w poprzednich wyrokach ustalajàcych
wyk∏adni´ tego przepisu ETS pierwszeƒstwo nada∏ gwarancyjnemu
charakterowi zakazu p∏ynàcego z zasady ne bis in idem.
Do stanowiska wyra˝onego w tym wyroku ETS nawiàza∏ w orzeczeniu zapad∏ym 28 wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-150/05 w post´powa91
Ten argument by∏ wczeÊniej ju˝ podnoszony w piÊmiennictwie niemieckim. Por. M.
Böse, op. cit., s. 757.
59
niu Jeana Leona van Straatena przeciwko Niderlandom i Republice
W∏oskiej.
Pytanie prejudycjalne, którym zainicjowane zosta∏o post´powanie
przed ETS w tej sprawie obejmowa∏o wàtpliwoÊç, czy to˝samym
czynem w rozumieniu art. 54 konwencji jest posiadanie partii heroiny najpierw w Niderlandach, a bezpoÊrednio póêniej cz´Êci tej partii we W∏oszech.
W odpowiedzi ETS stwierdzi∏, i˝ w przypadku przest´pstw zwiàzanych ze Êrodkami odurzajàcymi nie jest wymagane, aby iloÊç narkotyków lub osoby wyst´pujàce w sprawach by∏y to˝same. Nie jest zatem
wykluczone, ze sytuacja, w której taka to˝samoÊç nie wyst´puje mog∏a stanowiç zespól zachowaƒ, które z uwagi na swojà natur´ sà ze sobà nierozerwalnie powiàzane.
Stanowisko to zas∏uguje na pe∏nà aprobat´ zw∏aszcza, je˝eli zwa˝yç,
˝e jurysdykcja karna poszczególnych paƒstw mo˝e byç ograniczona tylko do niektórych osób.
Odwo∏ujàc si´ do wyroku z 9 marca 2005 r. w sprawie post´powanie
karne przeciwko Henriemu Van Esbroeckowi ETS stwierdzi∏, ˝e czyn
karalny polegajàcy na wywozie i przywozie tych samych Êrodków odurzajàcych Êcigany w paƒstwach zwiàzanych konwencjà jest zasadniczo
„tym samym czynem” w rozumieniu art. 4 konwencji. Jednoznaczna i ostateczna ocena to˝samoÊci tych zdarzeƒ z uwzgl´dnieniem
okolicznoÊci czy stanowià one nierozerwalnie ze sobà powiàzana ca∏oÊç nale˝y jednak do sàdu orzekajàcego.
˚aden z powy˝szych wyroków ETS nie rozwiàzuje wszystkich problemów wià˝àcych si´ zrozumieniem to˝samoÊci idem na gruncie konwencji z Schengen.
WàtpliwoÊci pozostajà zw∏aszcza w odniesieniu do sytuacji zbiegu przest´pstw i zbiegu przepisów ustawy, przest´pstwa ciàg∏ego oraz przest´pstwa trwa∏ego, czynów wspó∏ukaranych. Analizowane wyroki ETS
wytyczajà kierunek interpretacji zmierzajàcej do rozwiàzania mogàcych tu powstaç wàtpliwoÊci. Nie rozstrzygajà ich jednak ostatecznie.
60
ETS uznaje, ˝e jedynym znaczàcym kryterium dla okreÊlenia znaczenia idem w art. 54 konwencji jest to˝samoÊç zdarzenia, rozumianego
jako ca∏oÊç, na którà sk∏adajà si´ nierozdzielnie ze sobà zwiàzane
okolicznoÊci.
Skoro uwzgl´dniajàc zakaz p∏ynàcy z analizowanego przepisu paƒstwa zwiàzane konwencjà winny rozumieç pojćie „czyn” jako historycznà zasz∏oÊç, nie zaÊ jako podstaw´ faktycznà odpowiedzialnoÊci,
to uznaç nale˝a∏oby, ˝e tak˝e w przypadku zbiegu idealnego, gdy wiele zarzutów wynika z tych samych faktów, co do zasady powinny byç
one rozpatrywane w jednym post´powaniu, a wić tak˝e w tych wypadkach zasada ne bis in idem powinna wykluczaç nowe oskar˝enie
w innym paƒstwie zwiàzanym konwencjà dotyczàce tej samej zasz∏oÊci historycznej92.
Na rozpoznanie przed ETS czeka aktualnie kilka pytaƒ prejudycjalnych dotyczàcych rozumienia wyra˝enia „czyn” w art. 54 konwencji.
Kwestii bardzo podobnej do tej, którà ETS rozstrzygnà∏ w wyroku z
9 marca 2005 r. dotyczy pytanie Sàdu w Antwerpii (Hof van beroep te
Antwerpen) z 30 czerwca 2005 r. W pytaniu tym sàd ten przedstawi∏ ETS
wàtpliwoÊç, czy wyk∏adni art. 54 konwencji w zwiàzku z art. 71 tej konwencji nale˝y dokonywaç w ten sposób, ˝e czyn karalny posiadania
w celu wywozu i przywozu tych samych Êrodków odurzajàcych i substancji psychotropowych stanowi ten sam czyn w rozumieniu konwencji.
Podobna wàtpliwoÊç jest tak˝e przedmiotem pytania belgijskiego Sàdu Kasacyjnego (Hof van Cassatie) z 29 wrzeÊnia 2005 r. Tym razem
sàd ten zg∏osi∏ ETS wàtpliwoÊç, czy wyk∏adni art. 54 konwencji
w zwiàzku z jej art. 71 nale˝y dokonywaç w ten sposób, ˝e przest´pstwa polegajàce na uzyskiwaniu, posiadaniu lub wymianie na inne
waluty Êrodków pieni´˝nych, pochodzàcych z handlu Êrodkami odurzajàcymi oraz wprowadzanie do obrotu w kantonach na terytorium
92
Tak przyj´to w rezolucji uchwalonej podczas XVII Mi´dzynarodowego Kongresu
Prawa Karnego w Pekinie. Por. niezmieniony w tym zakresie projekt rezolucji opublikowany w: Revue Internationale de Droit Penal, 2002, nr 3-4, s. 1180 oraz w: Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft, 2004, nr 1, s. 259. Bli˝ej zob. B. Nita,
„O zasadzie ne bis in idem …”, op. cit., s. 9.
61
Belgii Êrodków pieni´˝nych uzyskanych w Niderlandach ze sprzeda˝y Êrodków odurzajàcych nale˝y traktowaç jako ten sam czyn93.
Przed ETS czeka tak˝e na rozpoznanie pytanie niemieckiego Zwiàzkowego Sàdu Najwy˝szego (Bundesgerichtshof) z 30 czerwca 2005 r.
dotyczàce tego, czy to˝samym czynem w rozumieniu konwencji jest
czyn polegajàcy na nielegalnym przywozie zagranicznego tytoniu
do W∏och oraz jego posiadanie we W∏oszech oraz zaniechanie uiszczenia stosownej op∏aty celnej94.
93
94
62
Dz. Urz. UE C 48 z 25 lutego 2005 r., s. 10.
Dz. Urz. UE C 257 z 15 paêdziernika 2005 r., s. 2. TreÊç wszystkich tych pytaƒ dost´pna jest na stronie internetowej http://www.curia.eu.int.
6. Znaczenie pojćia
„prawomocnoÊç”
i regu∏y jej ustalania.
Stosowanie zasady ne bis in idem okreÊlonej w art. 54 konwencji zale˝y od zakoƒczenia post´powania orzeczeniem ostatecznym.
Przepis ten nie wskazuje regu∏, wed∏ug których nale˝a∏oby stwierdzaç
prawomocny charakter orzeczeƒ uruchamiajàcych okreÊlony w nim
zakaz. W piÊmiennictwie zaÊ pojawi∏y si´ w tej kwestii a˝ cztery rozbie˝ne stanowiska. Wed∏ug pierwszego, prawomocny charakter orzeczenia winien byç ustalany wed∏ug prawa tego paƒstwa, które jako
pierwsze uczyni∏o u˝ytek ze swojej kompetencji do osàdzenia danej
sprawy. Drugie zak∏ada, ˝e miarodajne powinno byç tu prawo paƒstwa, które jako drugie (kolejne) chce osàdziç sprawc´. Trzecie odrzuca obydwie powy˝sze koncepcje i zak∏ada, ˝e prawomocny charakter orzeczenia winno si´ stwierdzaç wed∏ug prawa korzystniejszego
63
dla oskar˝onego. Wreszcie czwarte zak∏ada, ˝e stwierdzenie prawomocnego charakteru orzeczenia w rozumieniu art. 54 konwencji wymaga pos∏ugiwania si´ ogólnymi standardami prawomocnoÊci poprzez wypracowanie na u˝ytek art. 54 konwencji autonomicznego
znaczenia pojćia prawomocnoÊç w oderwaniu od znaczenia przypisywanego mu w wewn´trznych systemach prawnych poszczególnych
paƒstw cz∏onkowskich.
ETS nie mia∏ dotàd okazji wyraênie wypowiedzieç si´ w przedmiocie
rozumienia analizowanego wyra˝enia. Kierunek jego interpretacji
zdaje si´ natomiast wynikaç z uzasadnienia wyroku z 11 lutego 2003 r., w którym ETS obiter dicta nawiàza∏ do pierwszej z powy˝szych koncepcji. Z uzasadnienia tego wyroku wynika, ˝e pojćie „prawomocny wyrok” sàd ten ∏àczy z orzeczeniami ostatecznymi, definitywnie koƒczàcymi post´powanie. Ich ostateczny charakter, w zakresie obj´tym rozstrzygni´tym tym wyrokiem pytaniem prejudycjalnym
odnosi przy tym do wewn´trznego systemu prawnego paƒstwa, w którym zapad∏o orzeczenie uruchamiajàce zakaz wynikajàcy z art. 54
konwencji95.
To stanowisko koresponduje z istotà instytucji zasady ne bis in idem,
której stosowanie wià˝e si´ z uznawaniem orzeczeƒ obcych. W tym
zakresie ten kierunek wyk∏adni wynikajàcy z powo∏anego powy˝ej
wyroku ETS spotka∏ si´ z pe∏nà aprobatà wi´kszoÊci niemieckiej doktryny, która w okresie poprzedzajàcym ten wyrok przychyla∏a si´
do takiej w∏aÊnie interpretacji. Tak te˝ wyra˝enie to by∏o rozumiane
w niemieckiej praktyce orzeczniczej z okresu poprzedzajàcego wyrok
ETS z 11 lutego 2003 r.96
Ta koncepcja opiera si´ na zasadzie uznawania obcych prawomocnych orzeczeƒ. Zasada ta stanowi alternatyw´ w stosunku do procesu harmonizacji prawa karnego, którego realizacja na obszarze prawa karnego w bliskiej perspektywie nie wydaje si´ realna. Konieczne
sà zatem dalsze u∏atwienia wzajemnej wspó∏pracy pomi´dzy paƒstwa95
96
64
Tak te˝ C. Luttermann, „Der Sinn für das Europäische Recht”, Juristenzeitung, 1998, nr 18, s. 880; H. H. Kühne, op. cit., s. 877.
G. Dannecker, op. cit., s. 610.
mi cz∏onkowskimi. Zasada ta jako podstawa wspó∏pracy na obszarze
prawa karnego nie spotka∏a si´ w piÊmiennictwie z powszechnà aprobatà. W istot´ tej instytucji wpisana jest niejako akceptacja odmiennoÊci pomi´dzy poszczególnymi systemami prawnymi i zaufanie
do orzeczeƒ pochodzàcych od obcych organów. Zasada wzajemnego
uznawania orzeczeƒ obcych organów wymiaru sprawiedliwoÊci wyros∏a z za∏o˝enia wspólnej dla wszystkich paƒstw cz∏onkowskich UE
„bazy”, jakà stanowià standardy ochrony praw cz∏owieka, wyznaczone przez wià˝àcà je wszystkie Europejskà Konwencj´ Praw Cz∏owieka (EKPC)97. Zapobiega to ra˝àcym odmiennoÊciom poziomu ochrony tych praw w poszczególnych paƒstwach.
Druga koncepcja, zak∏adajàca ocen´ prawomocnego charakteru
orzeczenia kreujàcego zakaz wynikajàcy z zasady ne bis in idem wed∏ug przepisów obowiàzujàcych w paƒstwie, które jako drugie (kolejne) chce uczyniç u˝ytek ze swojej kompetencji orzeczniczej w mojej
ocenie w ogóle nie jest mo˝liwa do zaakceptowania. Nak∏ada bowiem
na organ sprawujàcy wymiar sprawiedliwoÊci obowiàzek ustalania,
które orzeczenia zapad∏e za granicà korzystajà z atrybutu prawomocnoÊci nie w paƒstwie ich wydania, ale w paƒstwie, które jako kolejne
chce rozpoznaç spraw´! W za∏o˝enie to wpisana jest zatem koniecznoÊç si´gania do analogii. Oceniajàc wed∏ug tej koncepcji, czy orzeczenie zapad∏e za granicà korzysta z atrybutu prawomocnoÊci, organ
orzekajàcy w paƒstwie, które jako drugie (kolejne) chce uczyniç u˝ytek ze swojej kompetencji orzeczniczej musi odszukaç we w∏asnym
porzàdku prawnym orzeczenie analogiczne z tym, które ma oceniç98.
Koncepcja ta jest zatem mo˝liwa do zastosowania wtedy tylko, gdy
w systemie prawnym paƒstwa dokonujàcego oceny prawomocnego
charakteru zapad∏ego orzeczenia w ogóle wyst´puje orzeczenie
do niego podobne.
Dla zobrazowania trudnoÊci, jakie wiàza∏yby si´ ze stosowaniem tej
koncepcji w praktyce A. Eicker pos∏uguje si´ przyk∏adem g∏oÊnej
przed paroma laty sprawy, która zapoczàtkowa∏a skàdinàd tendencj´
97
98
PodkreÊla to R. Blekxtoon we wst´pie do: R. Blextoon, W. van Ballegooij (red.),
Handbook on the European Arrest Warrant, The Hague 2005, s. 6.
PodkreÊla to A. Eicker, op. cit., s. 170.
65
do restryktywnej wyk∏adni art. 54 konwencji z Schengen w Niemczech. W sprawie tej w Niemczech zosta∏o wszcz´te post´powanie
przeciwko oskar˝onemu, co do którego post´powanie prowadzone
wczeÊniej w Belgii zakoƒczy∏o si´ w trybie porozumienia karnoprocesowego, pozwalajàcego na za∏atwienie sprawy bez koniecznoÊci orzekania na rozprawie g∏ównej, okreÊlanego jako transactie. Procedura
znana pod tà nazwà znana jest belgijskiemu, jak równie˝ holenderskiemu i francuskiemu systemowi prawnemu. Ten sposób zakoƒczenia post´powania jest dopuszczalny w sprawach o przest´pstwa zagro˝one karà maksymalnie do pićiu lat pozbawienia wolnoÊci. Post´powanie koƒczy si´ wówczas bàdê rozstrzygnićiem prokuratorskim, bàdê te˝ zgo∏a rozstrzygnićiem uprawnionego do tego organu
administracji. Instytucja ta obca jest niemieckiemu systemowi prawnemu. Orzeczenie zapad∏e z jej wykorzystaniem nie jest zaÊ porównywalne z orzeczeniem zapad∏ym w wyniku zawartego porozumieniem
karnoprocesowego okreÊlonego w paragrafie 153a ust. 1 niemieckiego k. p. k.99 Zgodnie z tym przepisem prokurator mo˝e odstàpiç
od wniesienia aktu oskar˝enia w przypadku pope∏nienia wyst´pku,
je˝eli oskar˝ony zgadza si´ na wype∏nienie okreÊlonych obowiàzków.
Identycznie jak w przypadku belgijskiego post´powania – transactie,
post´powanie takie mo˝e byç umorzone przez prokuratora, jak równie˝ przez uprawnione organy administracji. Zasadnicza ró˝nica
w odniesieniu do belgijskich transactie polega tu jednak na tym, ˝e zastosowanie instytucji okreÊlonej w paragrafie 153a niemieckiego k. p.
k. wymaga zgodny sàdu, a tym samym bardzie zbli˝a si´ do sàdowego wyroku, z którym to – z powodów ju˝ przedstawionych – nie sà porównywalne transactie, gdy˝ pozostajà wy∏àczonà domenà egzekutywy100. Tymczasem w przypadku zastosowania dla oceny prawomocnego charakteru tego orzeczenia koncepcji drugiej, sàdy niemieckie by∏yby zobligowane do oceny prawomocnego charakteru tego orzeczenia wed∏ug przepisów niemieckich.
Trzecia koncepcja zak∏ada ustalanie prawomocnego charakteru orzeczeƒ uruchamiajàcych zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji z Schen99
Tak te˝ Ch. Van den Wyngaert, „Anmerkung zu BGH, Beschl. v. 13.5.1997 – 5
StR 596/96”, Neue Zeitschrift für Strafrecht, 1998, nr 3, s. 153.
100
A. Eicker, op. cit., s. 172-173.
66
gen w oparciu o „kombinacj´” obydwu powy˝szych metod. Wed∏ug
tego za∏o˝enia rozstrzygajàcy dla okreÊlenia prawomocnego charakteru orzeczenia powinien byç ten system prawny, który niesie ze sobà
skutki korzystniejsze dla oskar˝onego. Koncepcja ta kumuluje zatem
w sobie trudnoÊci wià˝àce si´ ze stosowaniem koncepcji drugiej i zastrze˝enia formu∏owane pod adresem pierwszej101.
TrudnoÊci wià˝àce si´ z ustaleniem prawomocnego charakteru orzeczenia w oparciu o przedstawione koncepcje sk∏aniajà niektórych autorów do wysunićia innego pomys∏u, zak∏adajàcego wypracowanie
na u˝ytek art. 54 konwencji autonomicznego znaczenia pojćia prawomocnoÊç w oderwaniu od znaczenia przypisywanego mu w wewn´trznych systemach prawnych poszczególnych paƒstw cz∏onkowskich UE. Koncepcja ta zak∏ada nadanie temu wyra˝eniu wymiaru
ogólnoeuropejskiego. Na takim stanowisku w okresie poprzedzajàcym orzeczenie ETS z 11 lutego 2003 r. stali w piÊmiennictwie niemieckim J.-F. Bohnert i O. Lagodny102. W ich ocenie, wobec autonomicznego charakteru konwencji za prawomocne w jej rozumieniu powinny byç uznawane te tylko orzeczenia, które mogà zostaç podj´te
wy∏àcznie na drodze wznowienia post´powania i to tylko z powodu
ujawnienia si´ nowych faktów lub dowodów wczeÊniej nieznanych
(noviter producta)103.
Propozycja ta, je˝eli zwa˝yç na zastrze˝enia sformu∏owane pod adresem trzech poprzednich, wydaje si´ kuszàca. Nie jest jednak wolna od wad. Przede wszystkim nie we wszystkich paƒstwach europejskich kwestia mo˝liwoÊci wznowienia post´powania zakoƒczonego
prawomocnym orzeczeniem jest uregulowana jednolicie. W wielu
paƒstwach zwiàzanych konwencjà mo˝liwoÊç prze∏amania prawomocnego charakteru orzeczenia jest ograniczona tylko do wyroków
koƒczàcych post´powanie (jest tak w szczególnoÊci w Belgii, Francji,
101
Bli˝ej zob. A. Eicker, op. cit., s. 176.
Por. J.-F. Bohnert, O. Lagodny, op. cit., s. 636-640.
103
Tak te˝ H. Radtke, D. Busch, „Transnationaler Strafklageverbrauch in der Europäischen Union”, Neue Zeitschrift für Strafrecht, 2003, nr 5, s. 281-286; H. Radtke, „Strafklageverbrauch durch rechtskräftigen Freispruch. Anmerkung zu BGH,
Beschl. v. 28.2.2001 – 2 StR 458/00 (LG Giessen)”, Neue Zeitschrift für Strafrecht, 2001, nr 9, s. 662; G. Dannecker, op. cit., s. 610.
102
67
we W∏oszech oraz w Holandii). W innych natomiast podjćie w tym
trybie mo˝e dotyczyç tak˝e postanowieƒ koƒczàcych post´powanie
(jest tak przyk∏adowo w Niemczech i w Austrii)104. Ró˝nice zachodzà
tak˝e w przedmiocie mo˝liwoÊci wznowienia post´powania na korzyÊç i na niekorzyÊç oskar˝onego.
W mojej ocenie propozycj´ t´ nale˝y odrzuciç. Jak ju˝ by∏a o tym mowa, w przypadku skazania sprawcy art. 54 konwencji uzale˝nia obowiàzywanie zasady ne bis in idem od uprzedniego wykonania, aktualnego wykonywania kary albo istnienia przeszkody uniemo˝liwiajàcej
jej wykonanie. Zastosowanie powy˝szej wyk∏adni oznacza∏oby, ˝e
przepis ten nie kwalifikuje orzeczeƒ jako ostateczne, pomimo ˝e wymierzona na ich podstawie kara ju˝ podlega wykonaniu.
Zgodnie z kierunkiem wyznaczonym w wyroku ETS z 11 lutego 2003
r. prawomocny charakter orzeczenia uruchamiajàcego zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji nale˝y okreÊlaç wed∏ug wewn´trznych przepisów paƒstwa, które jako pierwsze wykorzysta∏o swojà kompetencj´
do osàdzenia danej sprawy. Ta koncepcja koresponduje z za∏o˝eniem
uznawania orzeczeƒ obcych, na którym opiera si´ istota zasady ne bis
in idem w mi´dzynarodowym obrocie karnym.
W przypadku orzeczeƒ warunkowo umarzajàcych post´powanie okolicznoÊç, ˝e w razie niedotrzymania przez oskar˝onego warunków
mo˝e nastàpiç podjćie post´powania nie zmienia faktu, ˝e wed∏ug
za∏o˝enia ustawodawcy majà one trwale rozstrzygaç sytuacj´ prawnà
osób, których dotyczà. W warunkach niezmiennoÊci stosunków istniejàcych w momencie rozstrzygania, orzeczenie o warunkowym
umorzeniu post´powania zapewnia bowiem trwa∏à realizacj´ zakazu
ne bis in idem105.
Je˝eli natomiast spojrzeç na ten problem z perspektywy ograniczonej
prawomocnoÊci, która m.in. w polskim systemie prawnym cechuje
prokuratorskie postanowienia o umorzeniu post´powania, to powstaje wàtpliwoÊç, czy ich wydanie aktualizuje zakaz sformu∏owany
104
105
68
Bli˝ej zob. A. Eicker, op. ct., s. 197.
Por. Z. Doda, „PrawomocnoÊç orzeczenia jako warunek dopuszczalnoÊci rewizji
nadzwyczajnej”, Nowe Prawo, 1970, nr 6, s. 875 i n.
w analizowanym przepisie. Takà cech´ posiada równie˝ niemiecki odpowiednik tej decyzji procesowej106. Chodzi tu rzecz jasna wy∏àcznie
o umorzenie post´powania w fazie in personam. Postanowienie
o umorzeniu zapad∏e w fazie in rem jest bowiem oczywiÊcie nieistotne z punktu widzenia art. 54 konwencji.
Rozwa˝ajàc ten problem nale˝y podkreÊliç, ˝e prokuratorskiemu
orzeczeniu koƒczàcemu post´powanie w jednej ze spraw, na gruncie
których zosta∏o skierowane pytanie prejudycjalne, po∏àczone nast´pnie we wspólnym post´powaniu zakoƒczonym wyrokiem ETS z 11 lutego 2003 r. ustawodawca niemiecki równie˝ przyda∏ ograniczonà tylko prawomocnoÊç. Zapad∏o ono na podstawie paragrafu 153a tamtejszego kodeksu post´powania karnego. Przepis ten dopuszcza mo˝liwoÊç ponownego post´powania w sytuacji, gdyby czyn przypisany
oskar˝onemu okaza∏ si´ nie wyst´pkiem, lecz zbrodnià107.
W tym kontekÊcie nale˝y zwróciç uwag´, ˝e art. 327 § 2 polskiego k.
p. k. dopuszcza wznowienie post´powania przygotowawczego w sytuacji, gdy ujawnià si´ nowe fakty lub dowody nieznane w poprzednim
post´powaniu lub, gdy zachodzi okolicznoÊç okreÊlona w art. 11 § 3
k. p. k. W piÊmiennictwie brak jest zgodnoÊci poglàdów w przedmiocie mo˝liwoÊci uznania, ˝e zakoƒczenie post´powania w fazie in personam prokuratorskim postanowieniem o jego umorzeniu ma z perspektywy art. 17 § 1 pkt 7 k. p. k. równoznaczne procesowe znaczenie
z orzeczeniem koƒczàcym post´powanie sàdowe. Nie mo˝na odmówiç racji twierdzeniu, i˝ dopuszczalnoÊç prowadzenia w takiej sytuacji
post´powania po spe∏nieniu przes∏anek wskazanych w art. 327 § 2 k.
p. k. stanowi wyjàtek od regu∏y108. Istnienie takiego odst´pstwa nasuwa jednak wàtpliwoÊç, co do mo˝liwoÊci objćia tego rodzaju orzeczeƒ zakresem art. 54 konwencji109.
106
Zob. F. Ch. Schroeder, Strafprozeßrecht, München 1993, s. 105-106 oraz 195-196.
Pojćie ograniczonej prawomocnoÊci wyst´puje tak˝e we francuskim procesie karnym. Bli˝ej zob. J.-F. Bohnert, O. Lagodny, op. cit., s. 638-639.
108
Tak P. Hofmaƒski, E. Sadzik, K. Zgryzek, op. cit., s. 138.
109
W niemieckim piÊmiennictwie G. Dannecker wyklucza orzeczenia prokuratorskie
z grupy tych, które kreujà zakaz ne bis in idem na gruncie art. 54 konwencji. Zob.
G. Dannecker, op. cit., s. 608.
107
69
W takiej sytuacji gwarancyjny cel zakazu wynikajàcego z art. 54 konwencji nie przemawia przeciwko objćiu prokuratorskich postanowieƒ o umorzeniu post´powania dyspozycjà tego przepisu110. Oskar˝ony musi bowiem liczyç si´ z tym, ze ujawnienie si´ okolicznoÊci
wskazanych w art. 327 § 2 k. p. k. mo˝e spowodowaç wznowienie
umorzonego w stosunku do niego post´powania przygotowawczego.
Z kolei wzglàd na efektywnoÊç Êcigania karnego móg∏by uzasadniaç
obowiàzywanie w tej sytuacji zakazu ne bis in idem ze wzgl´du na poczynione ju˝ czynnoÊci procesowe w jednym z paƒstw zwiàzanych
konwencjà. Z drugiej jednak strony czynnoÊci przeprowadzone przez
organy procesowe innego paƒstwa mog∏yby doprowadziç do odmiennych wyników.
Wobec wàtpliwoÊci co do mo˝liwoÊci objćia dyspozycjà art. 54 konwencji prokuratorskich postanowieƒ, w piÊmiennictwie niemieckim
zosta∏ sformu∏owany poglàd, zgodnie z którym w przypadku takiego
zakoƒczenia post´powania, w paƒstwie, które nie skorzysta∏o ze swojej jurysdykcji post´powanie karne w tej samej sprawie mo˝e byç wszcz´te tylko wtedy, gdy zaistniejà okolicznoÊci prze∏amujàce ograniczonà prawomocnoÊç takiego postanowienia w paƒstwie, w którym ono
zapad∏o111. Ten pomys∏ spotka∏ si´ jednak z krytykà cz´Êci doktryny
z uzasadnieniem, ˝e w sposób oczywisty koliduje z brzmieniem art. 54
konwencji. Przepis ten stanowi, ˝e w razie uznania, ˝e post´powanie
w paƒstwie zwiàzanym konwencjà zakoƒczy∏o si´ „prawomocnym wyrokiem”, niedopuszczalne jest jego prowadzenie w innym paƒstwie112.
Rozwa˝ajàc mo˝liwoÊç uruchomienia zakazu okreÊlonego w art. 54
konwencji w wyniku takiego orzeczenia trzeba pami´taç, ˝e status tego rodzaju orzeczeƒ jest ró˝ny w systemach prawnych paƒstw cz∏onkowskich UE. W niektórych zaÊ, np. anglosaskich, w ogóle nie jest
znana koncepcja prawomocnoÊci, nawet ograniczonej decyzji prokuratorskich. Nierównoleg∏oÊç katalogu orzeczeƒ uruchamiajàcych za110
Takie stanowisko w kontekÊcie niemieckich prokuratorskich orzeczeƒ cechujàcych
si´ ograniczonà prawomocnoÊcià zaj´∏a B. Specht, op. cit., s. 158. Zob. tak˝e H.
Satzger, op. cit., s. 691.
111
Z takà propozycjà wystàpi∏a B. Specht, op. cit., s. 158. Zob. tak˝e H. Satzger, op.
cit., s. 691.
112
70
kaz okreÊlony w tym przepisie jest jednak nieuchronnà konsekwencjà
przyj´tego za∏o˝enia, ˝e u˝yte w nim pojćie prawomocnoÊci nale˝y
okreÊlaç wed∏ug przepisów wewn´trznych paƒstw cz∏onkowskich UE.
Koncepcja ustalania prawomocnego charakteru orzeczenia uruchamiajàcego zakaz okreÊlony w art. 54 konwencji wed∏ug prawa paƒstwa, w którym orzeczenie to zapad∏o nie jest wolna od wad. Komplikacje wià˝àce si´ z tà koncepcjà mo˝na plastycznie zilustrowaç drastycznym i bardzo g∏oÊnym w zachodnioeuropejskim piÊmiennictwie
przyk∏adem, który zdarzy∏ si´ na styku jurysdykcji Niemiec i Francji.
Sàd Apelacyjny w Metz wszczà∏ post´powanie przeciwko obywatelowi niemieckiemu mieszkajàcemu we Francji ze wzgl´du na podejrzenie pope∏nienia zabójstwa. Post´powanie to zakoƒczy∏o si´ umorzeniem wydanym przez francuskiego s´dziego Êledczego ze wzgl´du
na brak dowodów. Post´powanie wszcz´te przeciwko oskar˝onemu
w Niemczech (ofiarà przest´pstwa by∏ obywatel niemiecki) doprowadzi∏o do skazania na kar´ do˝ywotniego pozbawienia wolnoÊci. Niemiecki Zwiàzkowy Sàd Najwy˝szy (Bundesgerichtshof) zasi´ga∏
w zwiàzku z tym post´powaniem informacji we francuskim Ministerstwie SprawiedliwoÊci, czy orzeczenie zapad∏e przeciwko oskar˝onemu we Francji jest prawomocne w rozumieniu art. 54 konwencji
z Schengen. W odpowiedzi zwrócono uwag´ na ró˝nice pomi´dzy
orzeczeniami o umorzeniu post´powania ze wzgl´dów prawnych,
które absolutnie i ostatecznie sà prawomocne oraz ze wzgl´dów faktycznych, które tylko tymczasowo sà prawomocne. W ocenie francuskiego Ministerstwa SprawiedliwoÊci do tej drugiej grupy zaliczajà si´
tak˝e i te, które zapadajà ze wzgl´du na niemo˝noÊç udowodnienia
oskar˝onemu winy z powodu braku dowodów. Prawomocny charakter tego rodzaju orzeczeƒ jest zgodnie odrzucany zarówno przez
francuskie, jak i przez niemieckie piÊmiennictwo113. W niemieckim piÊmiennictwie podkreÊla si´, ˝e ze wzgl´du na nieostateczny charakter
tego orzeczenia post´powanie mo˝e zostaç podj´te, je˝eli pojawià si´
nowe fakty lub dowody114. Ostatecznie na gruncie omawianej sprawy
niemiecki Zwiàzkowy Sàd Najwy˝szy stanà∏ na stanowisku, ˝e orze113
114
Por. J.-F. Bohnert, O. Lagodny, op. cit., s. 636 i n.; A. Eicker, op. cit., s. 161.
H. Satzger, op. cit., s. 692; J.-F. Bohnert, O. Lagodny, op. cit., s. 636 i n.
71
czenie zapad∏e we Francji nie stanowi przeszkody dla prowadzenia
post´powania w Niemczech ze wzgl´du na to, ˝e postanowienie
o umorzeniu post´powania ze wzgl´du na brak dowodów ma ograniczonà prawomocnoÊç. Mo˝e bowiem zostaç podj´te na podstawie nowych faktów lub dowodów115.
Ten kierunek wyk∏adni móg∏by stanowiç cz´Êciowe przynajmniej rozwiàzanie problemu kwalifikowania orzeczeƒ koƒczàcych post´powanie ze wzgl´du na brak dowodów. W Êwietle orzeczenia ETS z 28
wrzeÊnia 2006 r. w sprawie C-150/05 w post´powaniu Jeana Leona
Van Straatena przeciwko Niderlandom i Republice W∏oskiej wymaga jednak odrzucenia.
115
72
Bli˝ej zob. S. Stein, op. cit., s. 1164.
7. Perspektywy zasady
ne bis in idem w obrocie
karnym pomi´dzy paƒstwami
cz∏onkowskimi UE.
Koncepcja rozstrzygania kolizji jurysdykcji karnej pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskim UE w oparciu o zasad´ ne bis in idem nie jest wolna od wad. Pomimo ˝e ETS pićiokrotnie ju˝ wypowiada∏ si´
w przedmiocie rozumienia art. 54 konwencji, otwarte pozostaje jednak pytanie o zakres okreÊlonej w nim zasady.
Z orzecznictwa ETS wynika, ˝e okreÊlenie zakresu zasady ne bis in
idem w art. 54 konwencji nast´puje w nawiàzaniu do wewn´trznych
uregulowaƒ paƒstw nià zwiàzanych. Stwierdzanie prawomocnego
charakteru orzeczenia wed∏ug przepisów paƒstwa, które jako pierw-
73
sze uczyni∏o u˝ytek ze swojej kompetencji orzeczniczej mo˝e zatem
prowadziç do przypadkowych rozstrzygni´ç, uzale˝nionych tylko
od tego, w którym paƒstwie post´powanie wszcz´to najpierw. Z perspektywy oskar˝onego oznacza to, ˝e ewentualnoÊç stania si´ ponownie podmiotem post´powania zale˝y tylko od przypadku, tj. od tego,
w którym paƒstwie zosta∏ najpierw osàdzony116. Za∏o˝enie to mo˝e
ponadto nasuwaç wàtpliwoÊç, czy organ sprawujàce wymiar sprawiedliwoÊci sà w stanie sprostaç koniecznoÊci ustalania prawomocnego
charakteru orzeczenia wed∏ug przepisów obcych. Pojawia si´ tu bowiem problem znajomoÊci obcych przepisów117. Mo˝e to prowadziç
do przewlek∏oÊci post´powania, a tym samym pozostawaç w kolizji
z gwarancjà wynikajàcà z art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Cz∏owieka, wià˝àcej wszystkie paƒstwa cz∏onkowskie UE. Problem ten
dotyczy w sposób szczególny spraw aresztowych118.
Niezale˝nie od omówionych trudnoÊci, jakie wià˝à si´ ze stosowaniem
tej zasady w mi´dzynarodowym obrocie karnym, jej stosowanie mo˝e
nasuwaç zastrze˝enia przy orzekaniu przepadku przez sàd, którego jurysdykcja uzasadniona jest innà zasadà, ni˝ zasada terytorialnoÊci.
Istnieje wreszcie niebezpieczeƒstwo, ze niektórzy sprawcy korzystajàc ze
swobody przemieszczania b´dà wrćz manipulowaç jurysdykcjà dà˝àc
do osàdzenia w paƒstwie, w którym mogà liczyç na ∏agodniejsze ukaranie. Niebezpieczeƒstwo manipulowania w∏aÊciwoÊcià mo˝e tu tak˝e powstaç ze strony organów procesowych (tzw. forum-shopping) 119.
Ponadpaƒstwowy wymiar nadany zasadzie ne bis in idem w ramach
UE przez art. 54 konwencji z Schengen nie rozwiàzuje zatem problemów, jakie wià˝à si´ z konkurencyjnà jurysdykcjà krajowà w sprawach karnych. Gwarantuje natomiast, ˝e wszelkie wàtpliwoÊci w trybie odpowiedzi na pytanie prejudycjalne rozstrzygnie wià˝àco dla
116
Por. Ch. Böhm, Der Grundsatz Ne bis in idem im Verhältnis der Staaten zueinander,
Wien 2001, s. 93; B. Specht, op. cit., s. 49; A. Eicker, op. cit., s. 206.
117
W niemieckoj´zycznym piÊmiennictwie podkreÊlajà to Ch. Boehm, op. cit., s. 59; N.
Wolf, Europäisches „ne bis in idem”, Köln 1999, s. 75. Odmiennie W. Schomburg,
O. Lagodny, op. cit., s. 165.
118
Na t´ trudnoÊç w niemieckim piÊmiennictwie zwraca uwag´ R. Esser, Auf dem Weg
zu einem europäischen Strafverfahrensrecht, Berlin 2002, s. 11.
119
J. L. de la Cuesta, op. cit., s. 708.
74
wszystkich paƒstw zwiàzanych konwencjà Trybuna∏ SprawiedliwoÊci
WE w Luksemburgu.
TrudnoÊci, jakie wià˝à si´ ze stosowaniem tej zasady w mi´dzynarodowym obrocie karnym cz´Êciowo mo˝e z∏agodziç zbli˝enie si´
do siebie systemów prawnych poszczególnych paƒstw.
Komplikacje, jakie powstajà przy próbie ustalenia zakresu orzeczeƒ
uruchamiajàcych zakaz sformu∏owany w art. 54 konwencji sprawiajà,
˝e mo˝na si´ zastanawiaç, czy ponadpaƒstwowy wymiar nadany zasadzie ne bis in idem jest optymalnym rozstrzygnićiem problemu konkurencyjnej jurysdykcji w sprawach karnych.
Cele, które ma gwarantowaç okreÊlona w tym przepisie zasada mo˝na osiàgnàç poprzez okreÊlenie na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej regu∏ okreÊlajàcych priorytet Êcigania karnego. Pomys∏ okreÊlenia takich regu∏ kolizyjnych ustalajàcych priorytet Êcigania pojawi∏ si´ w piÊmiennictwie niemieckim ju˝ w latach 60-tych XX wieku. Próby rozstrzygania kolizji jurysdykcji krajowych w oparciu o ustalenie takich
regu∏ spotka∏y si´ wówczas z krytykà przede wszystkim z powodu braku organu powo∏anego do rozstrzygania sporów mogàcych powstaç
na tym tle120. Zak∏adajàc, ˝e w ramach UE problem ten jest mo˝liwy
do przezwyci´˝enia chocia˝by poprzez powierzenie takiej kompetencji ETS, pozostaje tu jeszcze problem ustalenia procedury, która
gwarantowa∏aby mo˝liwoÊç szybkiego uzyskania informacji o najbardziej w∏aÊciwej do rozstrzygnićia sprawy jurysdykcji krajowej. Szczegó∏owe zestawienie zalet i wad tej koncepcji przekracza ramy niniejszego opracowania. Komplikacje pojawiajàce si´ przy próbie ustalenia priorytetu Êcigania na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej sprawiajà
jednak, ˝e nawet autorzy tych propozycji nie widzà perspektyw ich realizacji w najbli˝szej przysz∏oÊci121.
120
Bli˝ej zob. A. Eicker, op. cit., s. 234. Por. tak˝e recenzj´ tej ksià˝ki autorstwa B. Nity opublikowanà w: Europejski Przeglàd Sàdowy, 2006, nr 6, s. 61-62.
121
Por. O. Lagodny, „Viele Strafgewalten und nur ein transnationales ne-bis-in-idem?”,
(w:) A. Donatsch, M. Forster, Ch. Schwarzenegger (red.), Strafrecht, Strafprozessrecht
und Menschenrechte, Festschrift fır Stefan Trechsel zum 65. Geburtstag, Basel 2002,
s. 253 i n.; T. Vander Beken, G. Vermeulen, O. Lagodny, „Kriterien für die jeweils
„beste” Strafgewalt in Europa”, Neue Zeitschrift für Strafrecht, 2002, nr 10, s. 628.
75
Obecnie pomys∏ ten zyska∏ jednak szczególnà aktualnoÊç ze wzgl´du
na opracowany przez Komisj´ Europejskà projekt inicjatywy prawodawczej w postaci Zielonej Ksi´gi dotyczàcej konfliktów jurysdykcji
i zasady „ne bis in idem” w post´powaniu karnym122, zak∏adajàcy rozwiàzywanie kolizji jurysdykcji krajowych w oparciu o ustalenie zasad
okreÊlajàcych priorytet Êcigania karnego123. De lege ferenda, koncepcja
rozstrzygania problemów wià˝àcych si´ z kolizjà jurysdykcji karnych
na p∏aszczyênie ponadpaƒstwowej mo˝e zostaç cz´Êciowo przynajmniej wyparta przez regu∏y wskazujàce priorytet Êcigania. Aktualnie
jednak panaceum na niedogodne, zarówno z perspektywy oskar˝onego, jak i organów sprawujàcych wymiar sprawiedliwoÊci w paƒstwach
cz∏onkowskich UE ponowne prowadzenie post´powania w sprawie
ju˝ osàdzonej poszukuje si´ w nadaniu zakazowi p∏ynàcemu z zasady
ne bis in idem ponadpaƒstwowego charakteru.
122
COM (2005) 969 final. TreÊç projektu Zielonej Ksi´gi w j´zyku angielskim i francuskim jest dost´pna na stronie internetowej Ministerstwa SprawiedliwoÊci:
http://www.ms.gov.pl.
123
Na ten temat zob. tak˝e A. Górski, A. Sakowicz, „Zasada wzajemnego uznawania…”, op. cit., s. 416 i n.
76
77
78
projekt badawczy
sieç ekspercko-akademicka
Projekt badawczy dotyczy procesu tworzenia
„obszaru wolnoÊci, bezpieczeƒstwa i sprawiedliwoÊci”
Unii Europejskiej.
Mo˝na wyró˝niç trzy zasadnicze kwestie, które znajdujà si´ w centrum badawczych zainteresowaƒ uczestników projektu:
• przekszta∏cenia UE w obszar bez granic wewn´trznych – tworzony na podstawie
acquis Schengen w∏àczonego w 1999 r. w ramy UE – umo˝liwiajàcy swobodne
poruszanie si´ jej mieszkaƒców, a tak˝e obywateli krajów trzecich legalnie przebywajàcych w Unii;
• realizowania na terytorium UE zintegrowanej strategii zarzàdzania bezpieczeƒstwem wewn´trznym z zamiarem przeciwdzia∏ania i zwalczania przest´pczoÊci
zorganizowanej;
• utworzenia europejskiej przestrzeni sàdowej poprzez zbli˝anie, harmonizacj´
i ujednolicenie przepisów prawa karnego i cywilnego w celu skuteczniejszego
egzekwowania prawa w UE.
Zadaniem Forum jest integracja Êrodowiska polskich specjalistów (naukowców, doktorantów, pracowników administracji publicznej, ekspertów organizacji pozarzàdowych) zajmujàcych si´ tematykà Wymiaru SprawiedliwoÊci i Spraw Wewn´trznych Unii Europejskiej.
Cel ten jest realizowany w ramach projektu przez nawiàzanie i rozwijanie kontaktów w celu
wymiany poglàdów, popularyzacj´ badaƒ naukowych, formu∏owanie wspólnych stanowisk,
promowanie publikacji uczestników Forum.
Forum WSiSW UE
Fundacja „Centrum Europejskie – Natolin”
ul. Nowoursynowska 84, 02-797 Warszawa
tel. +48 (22) 545 98 00, fax. +48 (22) 649 17 97
e-mail: [email protected]
www.wsisw.natolin.edu.pl
Koordynatorzy Projektu:
dr Artur Gruszczak i Karol Reczkin
79
CENTRUM EUROPEJSKIE – NATOLIN
Rok za∏. 1993
Fundacja „Centrum Europejskie – Natolin” zajmuje si´ problematykà integracji
europejskiej, realizujàc projekty naukowe, wydawnicze i konferencyjne.
Fundacja CEN jest partnerem:
Kolegium Europejskiego w Brugii/Natolinie
Kolegium Europejskie w Brugii (Belgia) od 1949 roku kszta∏ci na studiach podyplomowych
specjalistów, przygotowujàc ich do pracy w instytucjach jednoczàcej si´ Europy.
Od 1994 roku drugi kampus College of Europe mieÊci si´ w Natolinie.
Europejskiego Instytutu Uniwersyteckiego we Florencji
prowadzàc laboratorium badawcze
European University Institute EUI Research Laboratory
Wilton Park
Wilton Park jest jednym z najwa˝niejszych w Europie miejsc spotkaƒ i dyskusji,
poÊwićonych problemom mi´dzynarodowej polityki.
Konferencje organizowane sa zarówno w siedzibie Wilton Park w Sussex (Wielka Brytania),
jak i w innych oÊrodkach edukacyjno-badawczych, m.in. w Natolinie.
Fundacja sprawuje piecz´ nad Pa∏acem Natoliƒskim
oraz otaczajàcym go parkiem-rezerwatem,
stanowiàcym jeden z najbardziej interesujàcych zabytków epoki romantyzmu w Polsce.
Dzi´ki staraniom Fundacji wszystkie obiekty obj´te sà sta∏à opieka konserwatorska.
Wićej informacji na stronie:
www.natolin.edu.pl
ul. Nowoursynowska 84, 02-797 Warszawa,
tel. (22) 54 59 800, fax (22) 649 17 97
80

zasad´ ne bis in idem - Centrum Europejskie Natolin

Transkrypt

Podobne dokumenty

z up. Regionalnego Dyrektoni Ochrony ^ d c . v ska w Poznaniu

Sprawa C-11/11: Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 26 lutego

wsród nocnej ciszy pod borem

Prawa dziecka

Glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z

NOVUM Wyposażenie placów zabaw Stanisław Chmieliński, Grom

Do wszystkich uczestników post~powania

Bywaj zdrowa i wesoła

List Ministra Edukacji Narodowej i Rzecznika Praw Dziecka