docNOWE CHOROBY ZAKAŹNE
download 
Reklamacja Transkrypt
NOWE CHOROBY ZAKAŹNE
Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś NOWE CHOROBY ZAKAŹNE na postawie artykułu: A. Gładysz i K. Rotter, Przew. Lek. 2000, 7, 58-61 Kilkaset lat temu większość ludzi umierała w następstwie zakażeń, a długość życia nie przekraczała 30–40 lat. Gdy w ubiegłym stuleciu poddano analizie przyczyny zgonów okazało się, iż chorobami dziesiątkującymi społeczeństwa były powszechnie dziś znane infekcje – gruźlica, czerwonka, ospa, dur brzuszny, cholera, pojawiły się reumatoidalne zapalenie mięśnia sercowego lub płatowe zapalenie płuc. Ludzie byli wówczas bezradni. Z upływem czasu przyczyny chorób zmieniały się. W krajach rozwiniętych pojawiły się dominujące obecnie choroby zwyrodnieniowe i rozrostowe, które budziły wśród pacjentów najwięcej obaw. Zarówno w opinii publicznej, jak i w środowisku lekarskim rozpowszechniło się przekonanie, że dzięki swobodnemu dostępowi do licznych antybiotyków, szczepionek, problem leczenia i zwalczania chorób infekcyjnych został już dawno opanowany. Przekonanie to zostało ukształtowane dzięki kilku czynnikom wpływającym na spadek zapadalności na choroby zakaźne, do których zalicza się m.in.: - poprawę warunków życia i odżywiania, - dbałość o warunki sanitarne, ograniczającą szerzenie się epidemii chorób brudnych rąk, - nowe metody leczenia, immunizacji i chemioterapię, uzupełniające coraz powszechniej stosowaną antybiotykoterapię. Tymczasem nadal w krajach drugiego i trzeciego świata – podobnie jak w poprzednich stuleciach – szerzyły się zakażenia. W krajach tropikalnych bogatą listę infekcji powodujących przedwczesne zgony tworzą typowe dla tych regionów choroby pasożytnicze. Wśród najmłodszych dzieci zakażenia dróg oddechowych, infekcje jelitowe oraz odra i zimnica są przyczyną niemal 25 proc. zgonów. Lata 80. cechuje wydłużająca się w zastraszającym tempie lista drobno-ustrojów zagrażających zdrowiu ludzkiemu. W latach 90. zaczęto wątpić, czy będzie możliwe kontrolowanie rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Zaczęto mówić o zmierzchu antybiotykoterapii, gdyż coraz częściej stwierdzano oporność patogenów wobec najnowszych generacji chemioterapeutyków. Epidemie wywołują nieznane dotychczas lub niecharakterystyczne mikroorganizmy przenoszone przez wodę wodociągową lub produkty spożywcze. Ostatnie lata kończącego się wieku charakteryzuje rosnące zainteresowanie chorobami zakaźnymi, ponownie zajmującymi wiodące miejsca w raportach o zapadalności i umieralności populacji krajów cywilizowanych. Nie bez wpływu na to zjawisko pozostawało: - poznanie wielu nowych chorób (AIDS, gorączki krwotoczne), - lekooporność bakterii, wywołana lekkomyślnym nadużywaniem antybiotyków, - narastająca podatność na zakażenia powodowana spadkiem odporności u ludzi, z czym wiąże się mała efektywność stosowanych terapii, - poznanie patogenezy wielu chorób, których dotychczas nie wiązano z czynnikami infekcyjnymi (reumatoidalne zapalenie stawów hepatoma, hemolityczny zespół mocznicowy), - upowszechnienie podróży międzykontynentalnych. Światowa Organizacja Zdrowia w 2. poł. XX w. zapisała się w historii medycyny olbrzymimi osiągnięciami. Eradykacja ospy na świecie, niemal całkowite wyeliminowanie zachorowań polimielitis i błonicy, znaczne ograniczenie zachorowań na dżumę, cholerę i wiele innych klasycznych chorób zakaźnych uśpiły czujność środowiska lekarskiego, podobnie jak oddanie im do rąk potężnej broni, jaką są antybiotyki oraz możliwość -1- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś uodporniania wraz ze zrozumieniem znaczenia stanu sanitarnego otoczenia człowieka. Tymczasem coraz częściej informowano o występowaniu niejasnych stanów gorączkowych, licznych zapaleń wątroby o nieustalonej etiologii czy pojawieniu się zagrożenia ze strony zwierząt – przeniesienie zakażeń groźnych dotąd dla małp czy bydła (AIDS). Bezradność wobec tych chorób potęguje narastająca oporność bakterii na działanie niezawodnych jeszcze niedawno antybiotyków oraz brak propozycji nowych szczepionek. Pojawienie się nowych infekcji stanowi tylko część problemu służby zdrowia całego świata. Z wielu przyczyn niektóre z dawnych zakażeń nie tylko nie wygasły (np. w Polsce od początku lat 80. gruźlica), ale zapadalność na nie wzrasta. Dzięki osiągnięciom w dziedzinach techniki oraz medycyny, kolejne pokolenia rodzą się coraz słabsze, często podatne na zakażenia, z niewydolnym układem odpornościowym. Powoli zdajemy sobie sprawę z tego, że nadużywanie antybiotyków w przypadku wszelkich, nawet banalnych, infekcji czyni tę grupę leków coraz mniej przydatnymi. W 1997 r. Światowa Organizacja Zdrowia opracowała wykaz nowych oraz zagrażających ponownie populacji ludzkiej zakażeń. W krajach o wysokim standardzie życia szerzą się głównie zakażenia bakteryjne i wirusowe. W państwach najbiedniejszych powyższą listę uzupełniają pasożyty, nierzadko specyficzne dla regionów geograficznych oraz infekcje bakteryjne i wirusowe eradykowane lub o znacznie ograniczonym występowaniu w bogatszych państwach. Przedstawiona w tab. 1. lista patogenów jest niepełna i okresowo uzupełniana. Rok Drobnoustrój Choroba wywoływana odkrycia etiologiczny u człowieka 1973 1975 rotawirusy grupy A parowirus B 19 1976 1977 1977 Cryptosporidium parvum wirus Ebola hantawirus 1977 Campylobacter jejuni 1980 ludzki wirus T-limfotropowy 1981 Staphylococcus aureus 1982 Escherichia coli 1982 1982 1983 1983 1985 1986 1988 HTLV – 2 Borrelia burgdorferi HIV Helicobacter pylori Enterocytozoon bieneusi Cyclospora cayetanesis ludzki wirus herpes 1988 wirus zapalenia wątroby -2- ostre biegunki aplazja szpiku w przewlekłej niedokrwistości hemolitycznej ostra i przewlekła biegunka gorączka krwotoczna Ebola gorączka krwotoczna z zespołem nerkowym patogeny jelitowe na całym świecie białaczka lub członiak z Tlimfocytami toksyna wstrząsu toksycznego z nową toksyną (tampony u kobiet) – superantygenem biegunka krwotoczna, zespół hemoliycznomocznicowy białaczka włochatokomórkowa borelioza z Lyme AIDS choroba wrzodowa żołądka przewlekła biegunka przewlekła biegunka gorączka trzydniowa typu 6 (HHV-6) zapalenie wątroby nie-A nie-B typu E? (HHV?) Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś 1989 1991 Ehrlichia chaffeensis wirus Guanarito 1991 Encephalitozoon hellem 1991 1992 1993 1994 nowe rodzaje Bartonella hensellae Encephalitozoon cuniculi wirus Sabia 1995 l ludzki wirus herpes ehrlichioza ludzka wenezuelska gorączka krwotoczna zapalenie spojówek, zakażenie ogólne Babesia nietypowa babezjoza choroba kociego pazura zakażenie uogólnione brazylijska gorączka krwotoczna związek z mięsakiem Kaposiego typu 8 (HHV-8) w AIDS Niektóre z wymienionych drobnoustrojów są przyczyną częstych i powszechnie znanych zakażeń, inne występują rzadziej. Wszystkie jednak wywołują schorzenia lub odleglejsze następstwa wcześniej nieznane lub nie kojarzone dotychczas z konkretnymi patogenami. W połowie lat 80. wydawało się, że wraz z odkryciem wirusa zapalenia wątroby typu C (HCV) rozwiązane zostaną wszystkie problemy diagnostyczno-terapeutyczne w przypadkach zapaleń wątroby nie wywoływanych przez znane wirusy hepatotropowe. W niedługim czasie zaś wiadomości na temat patogenezy i obrazu chorobowego nieznacznie tylko odbiegały od obecnego, a stale modyfikowane i wzbogacane o najnowsze techniki metody diagnostyczne (testy trzeciej generacji, technika PCR i hybrydyzacji molekularnej) wspomagały wysiłki klinicystów w zwalczaniu zakażenia. Następne lata zaowocowały odkryciem kolejnych wirusów zapalenia wątroby (HDV, HEV, HGV) o zróżnicowanej chorobowości. Ostatnim z wykrytych dotychczas wirusów, którego zakażenie związane jest z przetoczeniem krwi, jest wirus o roboczej nazwie TTV (transfusion transmitted virus). Odkryty został przez badaczy japońskich, dokładniej opisany przez brytyjskich biologów. Jest to bezotoczkowy wirus wykazujący bliskie pokrewieństwo z parowirusami. Jego genom tworzy ponad 3 500 nukleotydów budujących pojedynczą nić DNA. Zdołano wyróżnić 3 grupy genetyczne, jednak taksonomia wirusa nie została określona. Zakażenie stwierdzano z podobną częstością u pacjentów z przewlekłym zapaleniem wątroby, jak u zdrowych osób. Wirus szerzy się głównie drogą parenteralną (68 proc. TTV-dodatnich). W pozostałych przypadkach nie można wykluczyć możliwości infekcji nieparenteralnej. U zakażonych osób dorosłych wywołuje zmiany hematologiczne (zmniejszenie stężenia hemoglobiny, limfopeni małopłytkowej). Istnieją doniesienia opisujące związek między niewydolnością wątroby ze współistniejącą niedokrwistością plastyczną a zakażeniem parwowirusem B19. Wiadomo, że wirus nie powoduje przewlekłych zapaleń wątroby i nie wywołuje poważnych uszkodzeń miąższu wątroby, gdy jednak towarzyszy innym zakażeniom, to wiąże się go z nadostrym zapaleniem wątroby, w przebiegu którego jedynym wykrytym drobnoustrojem był TTV. Niecałe 2 lata później pojawiły się doniesienia włoskich naukowców o istnieniu kolejnego wirusa, najprawdopodobniej odpowiedzialnego za ostre i przewlekłe zapalenia wątroby o nieustalonej etiologii. Wirusa SEN-V zalicza się do grupy odpowiedzialnych za ok. 20 proc. przypadków przewlekłego, kryptogennego zapalenia wątroby. Dalsze, poświęcone temu aspektowi badania są w toku. Wysiłki naukowców i klinicystów w ciągu minionych 15 lat prawie całkowicie wyeliminowały histerię towarzyszącą odkryciu wirusa HIV, szerzeniu się epidemii oraz niepowodzeniom w leczeniu. W krajach rozwiniętych odnotowuje się malejącą liczbę nowych zakażeń wykrywanych w ciągu roku, a proponowana wielolekowa -3- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś terapia w znaczący sposób wydłuża czas przeżycia chorych. Mimo to, prognozy na temat pandemii AIDS na świecie na kilka najbliższych lat nadal nie są optymistyczne. W wielu ubogich rejonach Afryki i Azji, zarówno warunki socjalne, wymogi kulturowo-religijne, jak i brak podstawowej opieki medycznej, sprzyjają szerzeniu się choroby i wymieraniu całych osad. Nawet fakt, że wykryto istnienie HIV-2, wywołującego infekcje o zdecydowanie lżejszym przebiegu nie poprawia tych statystyk. Wszelkie nadzieje na szybkie opanowanie choroby za pomocą leków lub szczepionek przekreśla olbrzymia zmienność wirusa. W 2000 r. zakażonych miało być ponad 20 mln ludzi. W rzeczywistości sytuacja jest bardziej dramatyczna niż sądzono. Już w połowie 1998 r. było na świecie ponad 30 mln zakażonych. Do listy odzwierzęcych chorób zakaźnych od kilkunastu lat dopisujemy kolejne wirusowe gorączki krwotoczne. Początkowo były one rozpoznawane jedynie na terenach Azji i Afryki i wydawały się być kolejną epidemią krajów rozwijających się. Wraz z upływem lat choroby te zmieniają nie tylko swój obraz kliniczny, lecz różne obszary występowania. Komar Aedes albopictus przenoszący dengę dotychczas na obszarach południowej Azji, obecnie zasiedlił również Włochy. Wirusowe gorączki krwotoczne są ostrymi chorobami zakaźnymi, których charakterystyczną cechą kliniczną jest wysoka gorączka ze współistniejącą skazą krwotoczną. Wywołujące chorobę, jakkolwiek zawierają nić RNA, różnią się znacznie pod względem epidemiologicznym i taksonomicznym. Drogi szerzenia się zakażenia wyznaczają jeden z możliwych podziałów gorączek krwotocznych: I – łańcuch epidemiologiczny tworzą dwa ogniwa: zakażone zwierzęta, zakażony człowiek, który jest ostatecznym żywicielem (gorączka argentyńska, wenezuelska, boliwijska, brazylijska oraz gorączki hantawirusowe), II – infekcja przenoszona z zakażonego zwierzęcia na człowieka przez stawonogi, stanowiące ulegający zakażeniu wektor (gorączka krymsko-kongijska, omska, lasu Kyasanur, denga, doliny Riftu i żółta gorączka), III – dodatkowym ogniwem łańcucha jest człowiek, na którego zakażenie to przenosi się bezpośrednio z innego chorego; ten model rozprzestrzeniania się infekcji prowadzi do epidemii (Marburg, Ebola, Lassa). W większości przypadków gorączki krwotoczne przebiegają burzliwie. Mają bogatą symptomatologię i wywołują znaczną śmiertelność. Część z nich ma zasięg jedynie lokalny, choć w dobie masowej turystyki na wszystkich kontynentach, zawsze należy liczyć się z prawdopodobieństwem przeniesienia infekcji poza rejony endemiczne. O wiele poważniejszy problem stanowią hantawirusowe gorączki krwotoczne. Rezerwuarem i źródłem zakażenia tymi wirusami są powszechnie występujące gryzonie myszowate. Znaczącą rolę w patologii człowieka odgrywa 8 sertypów, których nazwy obrazują zasięg występowania hantawirusów (Hantaan, Seoul, Puumala, Dobrava, Sin Nombre, New York, Black, Creek Canal). Powszechne występowanie hantawirusów, również na większości obszarów europejskich, nie pozwala wykluczyć ich obecności w Polsce. Nieuświadomienie sobie tego faktu oraz brak ogólnie dostępnej diagnostyki mogą być powodem niepowodzeń diagnostyczno-terapeutycznych. Nowością w klasycznym rozumieniu chorób zakaźnych jest powiązanie bakteryjnego czynnika chorobotwórczego z zakażeniem przebiegającym nieostro i zapaleniem absolutnie nie mającym cech infekcji. Często rozpoznawane w ostatnich latach zakażenie Helicobacter Pylori w dużym odsetku przypadków przyczynia się do powstania choroby wrzodowej żołądka. Skojarzone leczenie blokerami pompy protonowej i antybiotykami zdecydowanie poprawiło efektywność stosowanej terapii. Ogromna zmienność drobnoustrojów, eradykacja starych oraz pojawienie się nowych patogenów ponownie zwraca uwagę pracowników służby zdrowia i światowych organizacji -4- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś na choroby zakaźne powoli odsuwane w cień. Likwidowanie w całym świecie oddziałów zakaźnych było być może zbyt wczesnym przedsięwzięciem. Niedostatecznie znany obraz kliniczny, brak zadowalającej diagnostyki, bezradność terapeutyczna – to problemy charakteryzujące nadchodzącą erę walki człowieka z nowymi typami zakażeń. Postęp w wielu dziedzinach biotechnologii, inżynierii genetycznej i przemysłu farmaceutycznego, budzi nadzieję na wprowadzenie nowych metod diagnostycznych i możliwości leczniczych. -5- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś http://www.publikacje.hdwao.pl/choroby_cywilizacyjne_XXI_wieku.php (fragmenty) Choroby cywilizacyjne XXI wieku Człowiek - czy potrafi wygrać z każdą chorobą? Choroby cywilizacyjne XXI wieku. Choroby cywilizacyjne i społeczne w równym stopniu dotyczą zarówno krajów Trzeciego Świata jak i krajów wysoko rozwiniętych, w których nasilają się zagrożenia zdrowia człowieka związane z degradacja środowiska. Promieniowanie jonizujące, zanieczyszczenie powietrza, wody i gleb powodują wzrost zachorowań na choroby nowotworowe. Nieracjonalne odżywienie się, stresujący tryb życia brak ruchu są przyczynami chorób układu krążenia. W krajach Trzeciego Świata głównym zagrożeniem są choroby zakaźne. Ich powodem jest nie tylko głód i niedożywienie ale również brak higieny oraz słabo rozwinięta służba zdrowia. O ile w Japonii na 10 tysięcy mieszkańców przypada 135 łóżek szpitalnych, o tyle w Indiach wskaźnik ten wynosi zaledwie 7. Do najgroźniejszych chorób należy dżuma, dziesiątkowała ludzkość nie tylko w czasach średniowiecza, bowiem obecnie powoduje co roku śmierć około 1500 osób w krajach Trzeciego Świata. W Latach dziewięćdziesiątych cholera była przyczyną śmierci 500 tysięcy osób w Peru oraz kilkudziesięciu tysięcy w Ruandzie. Najgroźniejsza jednak jest "dżuma XX wieku", czyli AIDS. Od początku lat osiemdziesiątych spowodowała śmierć około 22 milionów osób. Według prognoz w najbliższym czasie liczba zakażonych wirusem może wzrosnąć do 30-40 milionów. Pojawiają się wciąż nowe zagrożenia (np. wirus Ebola). W krajach wysoko rozwiniętych nowym problemem zaburzenia zdrowia psychicznego, związane z postępem naukowo-technicznym oraz urbanizacją. Szybkie tempo życia, lęk przed utratą pracy są przyczyną silnych stresów i nerwic. Pojawiające się wciąż nowe wynalazki i udoskonalenia znanych już urządzeń wywołują nowe fobie, takie jak lęk przed podróżą lotniczą. Wśród mieszkańców dużych miast coraz powszechniejsza staje się fobia społeczna, czyli lęk przed spotkaniem się z innymi ludźmi. W XX wieku taki stan zagubienia i strach przed wszelkimi nowościami określono mianem szoku przyszłości. Stan ten nazwał i zdefiniował amerykański socjolog i publicysta Alvin Toffler w eseju Horizon i w Szoku Przyszłości. 1. NOWOTWORY NAJWAŻNIEJSZE CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE Do najlepiej poznanych, szkodliwych dla zdrowia, czynników chemicznych należy bez wątpienia dym papierosowy. Zostało naukowo potwierdzone, że powoduje on nie tylko nowotwory złośliwe płuc, ale także krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, nerki i trzustki. Prowadzone studia sugerują też związek palenia tytoniu z powstawaniem nowotworów złośliwych żołądka i szyjki macicy. Dym papierosowy poddano szczegółowym badaniom i wyodrębniono ponad 40 karcynogenów. Należą do nich nitrozoaminy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (np. benzopiren), pochodne fenolu, aminy aromatyczne i wiele, wiele innych. Warto przypomnieć, że równie szkodliwe jak samo palenie jest przebywanie w zadymionym środowisku. Tak więc palacze rujnują nie tylko swoje zdrowie, ale i wszystkich dookoła. Ryzyko zachorowania na nowotwór dla tych, którzy rzucili palenie, dopiero po kilkunastu latach obniża się na tyle, że może być porównywalne z -6- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś ryzykiem dla niepalących. Szacuje się, że palenie tytoniu jest główną przyczyną około 20% wszystkich zgonów na świecie z powodu choroby nowotworowej. Dużo substancji rakotwórczych znajduje się także w spalinach samochodowych oraz wyziewach z kominów fabrycznych. Do innych uznanych karcynogenów chemicznych należą: azbest (związany z powstawaniem międzybłoniaka płuc), etionina, uretan, czterochlorek węgla oraz niektóre metale ciężkie, takie jak kobalt, nikiel czy kadm. Do najbardziej niebezpiecznych czynników fizycznych zalicza się promieniowanie jonizujące (Roentgena, izotopów promieniotwórczych, np. radu czy uranu) i nadfioletowe (słoneczne, lampy kwarcowej). Tragiczne skutki promieniowania jonizującego do dzisiaj możemy obserwować w Japonii, gdzie na nowotwory chorują ludzie, którzy w dzieciństwie znaleźli się w zasięgu wybuchów atomowych w Hiroszimie i Nagasaki. Ten rodzaj promieniowania najczęściej powoduje nowotwory szpiku kostnego i układu limfatycznego. Promieniowanie nadfioletowe przyspiesza starzenie się skóry oraz może powodować jej raka. Promienie UV-A uszkadzają włókna kolagenowe i elastynowe, przez co skóra traci sprężystość i wiotczeje. Efektem końcowym są zmarszczki. Promienie UV-B w sposób trwały uszkadzają komórki skóry. Przykładem są nieznikające przebarwienia po długotrwałym i intensywnym nasłonecznianiu. Nie oznacza to, że mamy całkowicie wystrzegać się słońca. Trzeba po prostu korzystać z niego w sposób umiarkowany i używać kremów z filtrami przeciwsłonecznymi. Należy też zachować zdrowy rozsądek i nie przesadzać z opalaniem w solarium. Spośród czynników biologicznych na szczególną uwagę zasługują mykotoksyny. Posiadają one silną aktywność biologiczną i są szkodliwe nawet w niewielkich stężeniach. Przykładem mykotoksyn, czyli toksyn pochodzenia grzybiczego, są aflatoksyny produkowane przez niektóre szczepy grzyba Aspergillus flavus. Rosną one na wielu nieprawidłowo przechowywanych produktach żywnościowych oraz paszach i zbożach. Aflatoksyny, które zanieczyszczają paszę dla zwierząt, mogą przedostawać się do mięsa i mleka, a następnie wraz z tym pokarmem do organizmu człowieka. Są jednymi z najsilniejszych karcynogenów wywołujących raka wątroby. Mykotoksyny często występują w wilgotnych mieszkaniach, na płytkach PCV, okładzinach polistyrenowych, lenteksie oraz na niektórych rodzajach farb. Bardzo niebezpieczne są też pleśnie rosnące w doniczkach kwiatowych pod postacią białego nalotu na roślinach. Wszystkie te czynniki mogą być też częstą przyczyną, oprócz nowotworów, chorób alergicznych i chorób płuc. Alkohol - picie alkoholu, szczególnie przez nałogowych palaczy, zwiększa ryzyko chorób nowotworowych gardła, krtani, przełyku i wątroby. Stres - coraz częściej zauważanym przez lekarzy czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju choroby nowotworowej jest stresogenny styl życia (silne, negatywne przeżycia emocjonalne i długotrwałe stany podwyższonego napięcia nerwowego). -7- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś NAJCZĘSTSZE CHOROBY NOWOTWOROWE W POLSCE (dane z 1996r) Rodzaj nowotworu, Liczba zachorowań, Liczba zgonów Rak płuc Rak jelita grubego i odbytnicy Rak piersi Rak macicy Rak nerki Rak trzustki Rak pęcherza Rak prostaty Rak jajnika Białaczka Czerniak złośliwy Chłoniak nieziarniczy 19 738 9 295 8 416 6 761 3 380 3 368 3 601 2 990 2 982 1 949 1 280 852 18 295 6 885 4 381 2 752 2 124 3 528 2 120 2 267 1 880 1889 719 455 2. UZALEŻNIENIA ALKOHOLIZM Alkohol a choroby układu trawienia Długotrwałe spożywanie napojów alkoholowych w dużych ilościach prowadzi do wielu negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Wśród nich ważne miejsce zajmują zaburzenia i choroby dotyczące układu pokarmowego. Alkohol może uszkodzić wątrobę, powodować ostre i przewlekłe zapalenie trzustki, spowodować zapalenie błony śluzowej przełyku i żołądka, uszkadzać błonę śluzową jelit a ponadto zwiększać ryzyko raka gardła i przełyku oraz raka wątroby. Nowotwory przewodu pokarmowego i wątroby Nadużywanie alkoholu zwiększa ryzyko powstania wielu nowotworów złośliwych ukladu trawienia. Należą do nich rak jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka i jelita grubego. Badania eksperymentalne wskazują, że czynnikiem wywołującym zmiany nowotworowe może być alhehyd octowy powstający w wyniku przemian metabolicznych alkoholu. Ryzyko wystąpienia raka gardła i przełyku zwiększa się dodatkowo, jeżeli osoba pijąca alkohol równocześnie pali papierosy. Palacze papierosów pijący duże ilości alkoholu są narażeni na powstanie tych nowotworów nawet 50 razy częściej niż osoby z ogólnej populacji. Przewlekle nadużywanie alkoholu zwiększa również ryzyko powstania raka trzustki (poprzez przewlekłe zapalenie trzustki) oraz raka wątroby (porzez zapalenie i marskość wątroby). NARKOTYKI I NARKOMANIA W POLSCE Z perspektywy młodzieży wyróżnić tu można trzy typy zupełnie inaczej postrzeganych substancji: • Konopie - w zasadzie nie są postrzegane jako narkotyk, to niegroźne "ziółko", element codzienności, ich używanie nie stygmatyzuje • Narkotyki syntetyczne - zasługują na miano narkotyku, są niebezpieczne, są atrakcyjne tylko dla specjalnie zainteresowanych, chociaż ich okazjonalne używania raczej nie stygmatyzuje • Narkotyki przyjmowane w drodze iniekcji, szczególnie "kompot" - charakterystyczne dla ludzi zdegradowanych, bardzo niebezpieczne, ich używanie silnie stygmatyzuje. -8- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś Wśród osób zgłaszających się do leczenia większość uzależniona jest od opiatów. Wydaje się, że środki z tej grupy decydują o obrazie narkomanii w Polsce. Od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych notuje się zmiany w strukturze wieku osób zgłaszających się do leczenia - rosną odsetki osób z młodszych kategorii wiekowych - 16-24 lata, zmniejsza się frakcja starszych, stały pozostaje udział najmłodszych, tj. do 15 roku życia i najstarszych, tj. po 45 roku życia. PALENIE TYTONIU Dlaczego palenie jest szkodliwe? Palenie tytoniu jest na świecie przyczyną prawie 4 milionów zgonów rocznie. Oznacza to, że z powodu tzw. chorób odtytoniowych umiera dziennie 11 tys. palaczy. W Polsce choroby te są przyczyną zgonu co drugiego palacza w wieku 35-69 lat! Każdy papieros skraca życie o 5,5 minuty, czyli przeciętny palacz dobrowolnie rezygnuje z 5 lat życia. Co w dymie siedzi? W dymie tytoniowym występuje pod postacią gazu lub cząsteczek ponad 4000 związków chemicznych. Badania empiryczne udowodniły, że ponad 40 czynników ma działanie rakotwórcze. Dym papierosowy inhalowany przez palacza wywiera szkodliwy wpływ na prawie wszystkie organy: podrażnia błonę śluzową jamy ustnej, przełyku i żołądka; ma właściwości alergizujące, zatruwa układ oddechowy, sercowo-naczyniowy, nerwowy, trzustkę, pęcherz moczowy, prowadzi do mutacji oraz rakotwórczych zmian komórkowych. Palenie ma negatywny wpływ na procesy życiowe m.in.: immunologiczne i hormonalne itp. Do najbardziej szkodliwych związków toksycznych należą: tlenek węgla, tlenki azotu, cyjanowodór. Nikotyna - Związek uzależniający. Nikotyna pobudza ośrodkowy układ nerwowy, zwiększa liczbę uderzeń serca i podnosi ciśnienie krwi. W dużych dawkach jest bardzo trująca. Substancje smoliste - Związki o brązowej barwie i kleistej konsystencji, związki smołowe są czynnikiem rakotwórczym, magazynowanym w płucach i układzie oddechowym a następnie stopniowo wchłanianym. Substancje smoliste to mieszanina wielu różnych związków chemicznych m.in. formaldehydu, arsenu, cyjanku i benzenu. Cyjanowodór - Toksyczny gaz - był używany przez hitlerowców w komorach gazowych do masowego ludobójstwa. Tlenek węgla - Wiąże się z hemoglobiną krwinek czerwonych znacznie szybciej niż tlen, zmniejszając poziom tlenu w krwiobiegu, co może być szczególnie niebezpieczne dla osób z przewlekłą chorobą płuc lub serca. Jest to związek będący bezpośrednią przyczyną śmierci wielu osób w czasie pożarów. Fenole - Niszczą rzęski nabłonka wyściełającego oskrzela. Rzęski te oczyszczają wdychane przez człowieka powietrze i chronią drogi oddechowe przed przenikaniem przez ich ściany substancji i związków chemicznych oraz mikroorganizmów, np. wirusów. Toksyczność substancji zawartych w dymie tytoniowym może być wzmocniona przez ich synergiczne oddziaływanie na organizm w połączeniu z innymi substancjami obecnymi w środowisku. Na przykład: palenie papierosów i jednoczesne picie wysokoprocentowego alkoholu zwiększa ryzyko zachorowania na raka krtani, natomiast palenie tytoniu w środowisku zanieczyszczonym pyłem azbestowym wielokrotnie zwielokrotnia ryzyko raka płuc. -9- Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś Choroby odtytoniowe Każdy wypalony papieros powoduje w organizmie niekorzystne zmiany. Niszczenie zdrowia jest więc stałym, codziennym procesem, a stan chorego pogarsza się z każdym kolejnym papierosem. Większość chorób ma swój początek w młodości. Rozpoczęcie palenia gwałtownie zwiększa ryzyko zachorowania palacza. Dym tytoniowy prowadzi do powstania 14 lokalizacji nowotworów. Najsilniejszy związek z paleniem wykazują nowotwory złośliwe: płuc (80 - 90% nowotworów występuje u palaczy!), krtani, gardła, przełyku, jamy ustnej, miedniczek nerkowych, pęcherza moczowego i trzustki. Nieco słabszy związek obserwuje się w przypadku nowotworów żołądka, nosa, wargi, wątroby, miąższu nerki oraz białaczki. 3. ZABURZENIA PSYCHICZNE Choroby psychiczne dotykają co czwartego człowieka. Na całym świecie co czwarty człowiek w pewnym momencie swojego życia zostanie dotknięty zaburzeniem psychicznym lub neurologicznym. Około 450 milionów ludzi w tej chwili cierpi z tych właśnie powodów. Mimo że dostępność leczenia jest względnie wysoka to 2/3 ludzi z rozpoznanymi zaburzeniami psychicznymi nie poszukuje pomocy w wyspecjalizowanych ośrodkach. Światowa Organizacja Zdrowia wskazuje, że osobom pragnącym skorzystać z pomocy i leczenia stają na przeszkodzie przede wszystkim stygmatyzacja, dyskryminacja i brak szacunku. Tam zaś gdzie nie ma szacunku, nie ma również zrozumienia. Z kolei tam, gdzie nie ma zrozumienia jest brak szacunku i lekceważenie. 4. OTYŁOŚĆ I CHOROBY UKŁADU KRĄŻENIA A. Nadwaga i otyłość Otyłość jest chorobą ogólnoustrojową, w której występuje nadmiar tkanki tłuszczowej, nadwaga natomiast oznacza zwiększoną masę ciała w stosunku do przyjętych norm. Pojęcia te nie są jednoznaczne. Decydującą cechą otyłości jest nadmierny rozwój tkanki tłuszczowej w stosunku do przyjętych norm. Jak wynika z danych statystycznych opublikowanych w różnych krajach, prawie 1/3 populacji osób dorosłych wykazuje nadwagę lub otyłość (jako kryterium otyłości przyjęto 120% należnej masy ciała). Do etiopatogenezy otyłości należą czynniki genetyczne, środowiskowe, psychiczne, neurogenne, hormonalne oraz zaburzenia termogenezy. Obecnie przyjmuje się, że otyłości nie należy rozpatrywać jako następstwa zwykłego przekarmiania lub małej aktywności fizycznej, chociaż są to czynniki decydujące o powstaniu każdego typu tego schorzenia. B. Kofeina i ciśnienie tętnicze krwi Kawa jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych napojów niealkoholowych w krajach rozwiniętych. Zawartość kofeiny w filiżance kawy o objętości 150 ml wynosi od 60 do 120 mg; w filiżance herbaty? 20-40 mg i w szklance coli o tej samej objętości ? 12-20 mg. Kofeina występuje także w niesteroidowych lekach przeciwzapalnych, niektórych lekach przeciwmigrenowych i produktach odchudzających. Maksymalna zawartość kofeiny w surowicy krwi pojawia się zazwyczaj po 30-120 min od wypicia napoju. Kofeina zwiększa częstotliwość oddychania, rozszerza oskrzela, stymuluje lipolizę i wzmaga diurezę. Może wywoływać rozmaite reakcje niepożądane, takie jak zaburzenia przewodu pokarmowego, drżenie rąk, ból głowy, bezsenność, kołatanie serca, a także arytmię serca i nadciśnienie tętnicze. - 10 - Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś Wnioski wypływające z badań nie pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, że przyjmowanie kofeiny prowadzi do nadciśnienia tętniczego krwi. Należy jednak przyjąć, że może ona być dodatkowym czynnikiem ryzyka powstania takiego stanu u osób wrażliwych na jej działanie. C. Ostra niewydolność wieńcowa Dusznica bolesna niestabilna to jedna z postaci ostrej niewydolności serca. Zajmuje pośrednie miejsce między stabilną dusznicą bolesną a zawałem serca. Stanowi znaczącą przyczynę zgonów i zachorowań na świecie. Pacjenci z tą chorobą to 2/3 wszystkich przypadków leczonych na oddziałach intensywnej opieki kardiologicznej. Zawał - Ostry zawał powstaje w wyniku zablokowania tętnicy wieńcowej. Dochodzi wtedy do niedotlenienia i martwicy mięśnia sercowego. W ciągu dwóch pierwszych godzin od wystąpienia zawału umiera około 50% wszystkich chorych. Najbardziej klasycznym objawem jest intensywny, trwający ponad 20-30 minut ból zamostkowy (u około 80% chorych). Mogą mu towarzyszyć dławienie, ściskanie, duszenie lub uczucie znacznego ciężaru w klatce piersiowej. Często ból promieniuje do szyi, ramion, pleców, brzucha. Nie ustępuje po podaniu nitrogliceryny. Towarzyszy mu uczucie lęku i zagrożenia. U osób starszych ból może być zdominowany przez takie objawy jak: nudności, wymioty, obrzęk płuc, utrata przytomności. W ciągu pierwszego roku po zawale umiera od 2 do 50% chorych. Widać więc, że zagrożenie życia jest sprawą bardzo indywidualną. U każdego chorego podstawą leczenia po wyjściu ze szpitala jest zmiana trybu życia, tzn. wyeliminowanie czynników ryzyka: rzucenie palenia, regulacja ciśnienia i poziomu cholesterolu, redukcja nadwagi, aktywność fizyczna. D. Nadciśnienie tętnicze krwi Choroba nadciśnieniowa, podobnie jak miażdżyca, stanowi poważny problem zdrowotny populacji krajów rozwiniętych. Ryzyko choroby wieńcowej i udaru mózgu wzrasta progresywnie wraz ze wzrostem ciśnienia tętniczego krwi. Z czynników etiopatogenetycznych choroby nadciśnieniowej wynika, że istotną rolę pełni tu rodzaj diety, a zwłaszcza nadmierne spożycie soli kuchennej, tłuszczów nasyconych i alkoholu oraz niedobór potasu, magnezu i wapna. Nadciśnieniu sprzyja także otyłość. Na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi działają duże ilości witaminy C, natomiast duże spożywanie warzyw i owoców w znacznym stopniu sprzyja normalizacji nadmiernego ciśnienia tętniczego. 5. CHOROBY CYWILIZACYJNE XXI w 1. Migrena Pierwsza wzmianka o migrenie pochodzi od Hipokratesa, który opisał ją w 460 r. p.n.e. Szacuje się, że około 580 milionów ludzi na całym świecie doświadczyło charakterystycznych dla migreny nawracających, silnych bólów głowy z zaburzeniami widzenia i dolegliwościami gastrycznymi. W Polsce problem ten dotyczy około 5 milionów ludzi. Stanowi to około 12% populacji. U około 1 miliona chorych migrena ma bardzo ciężki przebieg. Migrena bardzo istotnie wpływa na jakość życia chorego, jego rodziny i całego otoczenia, również w pracy. Atak trwa zwykle od 1 do 3 dni. Bywa, że chory źle funkcjonuje jeszcze przez kilka dni po ataku. Częstotliwość ataków jest różna, zwykle od 1 do 4 w miesiącu. Wielu pacjentów żyje w stałym lęku przed nawrotem bólu. Stąd tak istotne znaczenie psychologicznie ma dla - 11 - Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś pacjenta dostęp do skutecznych leków. Przerywają one atak, a także zmniejszają lęk pacjenta i poprawiają jakość życia zarówno w domu, jak i w pracy. Objawy choroby: - silny, pulsujący, jednostronny ból głowy, często rozchodzący się od skroni na całą głowę, - nudności - w 90% przypadków, - wymioty występują u 30% chorych, - fotofobia (nadwrażliwość na światło) - 45%, - fonofobia (nadwrażliwość na dźwięk) - 61%. Niekiedy ataki migreny wywołują czynniki dietetyczne, np. czekolada, owoce cytrusowe, sery, glutaminian sodu, alkohol (zwłaszcza czerwone wino), zbyt duża dawka kofeiny. Są one jednak bardzo indywidualne. Migreny nie można wyleczyć, ale można skutecznie przerywać ataki bólu, złagodzić objawy towarzyszące oraz zmniejszyć częstość napadów. 2. Miażdżyca Miażdżyca należy do chorób ogólnoustrojowych. Przyczyny jej powstawania są niezwykle złożone - istotą choroby jest tworzenie złogów lipidowych w wewnętrznej ścianie naczyń tętniczych, odkładanie się tkanki łącznej i soli wapnia. W wyniku tych procesów dochodzi do zwężenia światła naczynia i nieodpowiedniego (niewystarczającego) przepływu krwi przez tętnicę, a co za tym idzie - niedokrwienia tkanek i narządów znajdujących się obwodowo od zmian miażdżycowych. Klinicznymi objawami patologii naczyń jest m.in.: zawał mięśnia sercowego, udar mózgu lub martwica kończyn dolnych. W wyniku obserwacji klinicznych oraz szeroko prowadzonych badań epidemiologicznych coraz lepiej poznaje się czynniki przyspieszające rozwój miażdżycy. Do najistotniejszych należą: nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, wysoki poziom cholesterolu. Dodatkowo mała aktywność fizyczna, otyłość, a także stres zaliczane są do grupy czynników ryzyka. Powstawanie ogniska miażdżycowego związane jest z bierną filtracją osocza krwi przez ścianę tętnicy. Intensywność tego procesu zależna jest od ciśnienia tętniczego i przepuszczalności ściany tętnicy. Prawidłowy śródbłonek naczyniowy, czyli wewnętrzna warstwa ściany naczynia stanowi barierę kontrolującą przenikanie do ściany tętnicy pewnych substancji transportowanych przez krew. Uszkodzenie tej struktury ułatwia dostęp substancji szkodliwych, doprowadzając do zmian miażdżycowych. Wśród czynników uszkadzających śródbłonek wymienia się tlenek węgla (składnik dymu tytoniowego) oraz wysokie ciśnienie krwi. Miażdżyca jako ogólnoustrojowa choroba metaboliczna wykazuje związek z otyłością i cukrzycą, których to obecność nasila rozwój ognisk miażdżycowych w naczyniach krwionośnych. W związku z silnymi powiązaniami zachodzącymi między tymi trzema schorzeniami, określa się je mianem metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Spośród czynników środowiskowych wpływających na rozwój miażdżycy szczególne znaczenie ma nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych oraz ograniczenie codziennego wysiłku fizycznego spowodowane rozwojem mechanizacji i motoryzacji. Dodatkowo stres środowiskowy wywiera niekorzystny wpływ na organizm przez podnoszenie poziomu pewnych hormonów we krwi, co z kolei doprowadza do podwyższenia ciśnienia tętniczego. Miażdżyca jest obecnie najczęściej rozpoznawaną chorobą tętnic. Znaczny wzrost przeciętnej długości życia sprawia, że miażdżyca stanowi również jedną z najczęstszych przyczyn zgonów. Częsta lub stała ekspozycja na bodźce stymulujące powstawanie miażdżycy powoduje ukształtowanie groźnego i zróżnicowanego obrazu zmian w naczyniach tętniczych o charakterze przewlekłym i postępującym. Duże znaczenie kliniczne ma rozmieszczenie zmian miażdżycowych w organizmie. O centralnym typie miażdżycy mówimy wtedy, kiedy zmiany lokalizują się w aorcie i naczyniach wieńcowych serca, typ - 12 - Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś obwodowy natomiast dotyczy naczyń mózgu, nerek i kończyn dolnych. Zapobieganie powstawania miażdżycy sprowadza się do przeciwdziałania czynnikom ryzyka i obejmuje profilaktykę i leczenie otyłości, działanie na rzecz zwiększenia aktywności fizycznej, leczenie nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz podwyższonego stężenia cholesterolu. Niestety metody zapobiegania miażdżycy nie są w Polsce zbyt popularne, dlatego nasz kraj pozostaje nadal w czołówce państw o największej liczbie przedwczesnych zgonów. 3. Tętniaki Tętniakiem nazywamy ograniczone poszerzenie tętnicy powstałe w wyniku zmian zwyrodnieniowych w jej ścianie. Tętniaki mogą tworzyć się w każdym odcinku aorty, jej gałęzi, w innych tętnicach obwodowych oraz mózgowych. Za główną przyczynę powstania tętniaka - przyjmuje się - miażdżycę, uraz lub zapalenie uszkadzające błonę wewnętrzną naczynia. Tętniaki mogą występować jako pojedyncze lub mnogie - wówczas tworzą się jednocześnie w kilku odcinkach aorty czy naczynia obwodowego. Objawy, powikłania oraz metody leczenia - zależą od lokalizacji tętniaka. 4. Żylaki kończyn dolnych W miarę powiększania się żylaków występują bóle, pieczenia i obrzęki. Prawie 70 proc. pacjentów potwierdza rodzinne występowanie żylaków. W prawidłowych warunkach odpływ krwi z kończyn dolnych zależy od sprawnie działających naczyń żylnych powierzchownych, głębokich oraz zespołu żył łączących i przeszywających. Za sprawne funkcjonowanie tych trzech układów, zarówno gdy pracujemy w pozycji stojącej jak i siedzącej odpowiedzialne są zastawki żylne sprawiające, że krew odpływa jednokierunkowo tzn. w kierunku serca oraz z układu żylnego powierzchownego do głębokiego. 5. AIDS (zespół nabytego upośledzenia odporności) Pandemia AIDS rozpoczęła się na przełomie lat 70-tych i 80-tych. Od początku pandemii wirusem HIV (ludzki wirus upośledzenia odporności) uległo zarażeniu ponad 17 milionów ludzi, z czego ponad milion dzieci. Zaledwie u czterech milionów wykształciła się choroba AIDS. Spośród zarażonych zmarło ponad 3 miliony ludzi. Ponad 80% zarażonych wirusem HIV żyje w krajach Trzeciego Świata. Powyżej 90% nowo zarażonych wirusem HIV to heteroseksualiści. Prezerwatywa nie daje gwarancji uniknięcia zarażenia się wirusem HIV. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że u ok. 50% osób zakażonych wirusem HIV choroba AIDS rozwija się dopiero po 10 latach od zakażenia. Zespół nabytego upośledzenia odporności wywoływany jest przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV). Powodując zaburzenia odporności doprowadza do rozwoju zakażeń oportunistycznych (trudno poddających się leczeniu) i/lub procesów nowotworowych, a także do upośledzenia funkcji układu nerwowego. Źródłem zakażenia jest człowiek zakażony wirusem HIV. Może on być zdrowym nosicielem lub wykazywać objawy chorobowe. Wirus HIV występuje u osoby zakażonej we krwi, nasieniu, wydzielinie z pochwy, mleku kobiecym, ślinie, łzach. Praktycznie zakażenie może nastąpić w wyniku kontaktu z zakażoną krwią, nasieniem, przez mleko kobiece, z matki na dziecko. Drogi szerzenia się epidemii - kontakty seksualne (homo- i hetero-), przetaczanie krwi, przeszczepy narządów i sztuczne zapłodnienie, używanie niesterylnych igieł i strzykawek. Grupy wysokiego ryzyka: narkomani, homoseksualiści, prostytutki, i chorzy na choroby przenoszone drogą płciową, partnerki seksualne chorych na AIDS, chorzy na chemofilię, biseksualiści często zmieniający partnerów seksualnych. Pracownicy służby zdrowia i - 13 - Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego Prof. dr E. Hadaś personel laboratoriów mający kontakt z materiałem zakażonym przy stosowaniu odpowiednich zasad bezpieczeństwa i higieny pracy nie stanowi grupy wysokiego ryzyka. Nie ma możliwości zakażenia drogą przypadkowej styczności z osobą zakażoną, droga pokarmową, powietrzna, a także przeniesienia wirusa HIV przez owady kłująco-ssące (komary). - 14 -
