docProf. dr hab. Krzysztof Rutkowski - E-SGH
download 
Reklamacja Transkrypt
Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski - E-SGH
Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki ZARZĄDZANIE LOGISTYCZNE [220770-0498] Tematyka wykładów prof. Krzysztofa Rutkowskiego Logistyka klasyczna – definicje, rola w firmie, system i podsystemy logistyczne Logistyka a pozycja konkurencyjna firmy na rynku Wykład: Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Katedra Logistyki, KNOP SGH Model zarządzania logistycznego Logistyka a wskaźniki rentowności i wartości firmy Outsourcing i logistyka kontraktowa Konwersatoria: Łańcuch dostaw i podejście sieciowe do zarządzania logistycznego Dr Marzenna Cichosz Łańcuchy dostaw efektywne i elastyczne (dynamiczne) Strategie konkurowania współczesnych łańcuchów dostaw Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 2 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Definicja 7W Jak przetrwać i zwyciężyć na współczesnych rynkach? CELEM DZIAŁAŃ LOGISTYCZNYCH JEST DOSTARCZENIE: JAKOŚĆ + OBSŁUGA KLIENTA = f KOSZT + CZAS CYKLU Logistyka ma bezpośredni lub pośredni wpływ na kształtowanie się wszystkich elementów warunkujących rynkowy sukces firmy! właściwemu KLIENTOWI właściwych PRODUKTÓW we właściwej ILOŚCI we właściwej KONDYCJI we właściwe MIEJSCE we właściwym CZASIE po właściwych KOSZTACH 3 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 4 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Definicja logistyki wg Council of Logistics Management (USA) Definicja logistyki wg Council of Logistics Management (USA) Logistyka to proces: Logistyka jest tą częścią procesu łańcucha dostaw, która: planowania, realizowania i kontrolowania sprawnego i efektywnego przepływu surowców, materiałów do produkcji, wyrobów gotowych i usług oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji w celu zaspokojenia wymagań klienta. planuje, realizuje i kontroluje sprawny i efektywny przepływ oraz składowanie wyrobów, usług i odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji w celu zaspokojenia wymagań klienta. - CLM, 1998 - CLM, 1986 5 6 1 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Dyrektor Procesy logistyczne w przedsiębiorstwie Logistyka marketingowa Sprzedaż i marketing Finanse i księgowość Produkcja Logistyka materiałowa - Kanały dystrybucji - Obieg informacji - Wytwarzanie i przetwarzanie Odpowiedzialność Logistyka zaopatrzenia Logistyka produkcji Logistyka dystrybucji - Obsługa klienta i decyzje danych zaopatrzeniowe - Składy - Utrzymywanie Surowce, materiały pomocnicze, materiały napędowe, półprodukty części zamienne Rynek zaopatrzenia Skład Skład odbiorczy zaopatrzeniowy Surowce, materiały pomocnicze, materiały napędowe, półprodukty produkty gotowe części zamienne Proces produkcji - Kontrola zapasów Wyroby gotowe, półprodukty, części zamienne Skład zbytu Skład przejściowy Skład wydawczy zapasów - Transport - Długie serie produkcyjne - Częste krótkie serie produkcyjne Rynek zbytu Cele działań - Więcej zapasów - Mniej zapasów - Składy sprzedaży - Minimalizacja składowania - Szybka realizacja - Tania realizacja zamówień Materiały do ponownego wykorzystania, odpady, opakowania zwrotne, zwroty materiałów - Składy produkcyjne zamówień - Niskie koszty transportu - Szybka dostawa Logistyka zwrotna H.-Ch. Pfohl, 1990 R. Balou, 1992 7 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 8 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Koncepcje podejścia systemowego w logistyce Logistyka jako narzędzie kreowania pozycji konkurencyjnej firmy 1. Koncepcja współzależności kosztów LOGISTYKA = Koszty logistyczne wynikające z podejmowania czynności logistycznych są ze sobą ściśle powiązane i zmiany w jednym z ich składników wpływają na zmiany w pozostałych. 2. Koncepcja kosztów globalnych Jest nierozerwalnie związana z koncepcją współzależności kosztów i postuluje potrzebę całościowego rozpatrywania kosztów różnych działań logistycznych. Ich podjęcie będzie powodowało, iż jedne koszty będą wzrastały, inne malały a jeszcze inne nie ulegną zmianie. Zadaniem jest znalezienie wariantu z najniższymi kosztami globalnymi przy osiągnięciu zamierzonego poziomu obsługi klienta. 3. Unikanie suboptymalizacji Występuje ona, gdy mimo najlepszych wysiłków części składowych systemu nie osiąga się optymalnego rezultatu z punktu widzenia systemu jako całości. R. Balou, 1992 Zintegrowane zarządzanie czynnościami logistycznymi: - transport - zapasy - składy - realizacja zamówień - informacja - zakupy zaopatrzeniowe - ... Poziom obsługi klienta Pozycja konkurencyjna firmy Racjonalizacja i obniżka kosztów 9 10 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Transport a „globalne koszty logistyczne” Logistyczne współzależności kosztów Poziomy analizy Abstrakcyjny model wyboru gałęzi transportu Koszty transportu + + Koszty zapasów w drodze + + Koszty składania i realizowania zamówień + + Koszty zapasów w przedsiębiorstwie = W ramach funkcji logistycznej Między funkcjami logistycznymi Między różnymi pionami funkcjonalnymi firmy ----------------------------------------------------------- Między przedsiębiorstwami = „Globalne koszty logistyczne” 11 12 2 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Model zarządzania logistycznego Presja klientów i konsumentów na wszystkich szczeblach łańcucha dostaw ZARZĄDZANIE Na wejściu Produkty zindywidualizowane pod potrzeby klienta Dostawcy Zasoby ludzkie Większy zakres i indywidualizacja usług dodających wartość Zasoby finansowe Szybsze reagowanie na sygnały klienta Zasoby informacji Na wyjściu Planowanie Realizowanie Kontrolowanie Zasoby naturalne i techniczne (ziemia, budynki i urządzenia) Coraz większe zróżnicowanie produktów Przewaga konkurencyjna (orientacja marketingowa) Zarządzanie logistyczne Surowce Materiały do Wyroby gotowe Usługi produkcji Użyteczności miejsca i czasu Klienci Sprzedawcy Wspomaganie w trakcie całego cyklu życia produktu Efektywny przepływ do klienta Czynności logistyczne • Obsługa klienta • Prognozowanie popytu • Zarządzanie informacją • Zarządzanie zapasami • Czynności manipulacyjne • Realizowanie zamówień • Usługi serwisowe Wartość (majątek) niematerialna • Lokalizowanie obiektów logistycznych • Zakupy zaopatrzeniowe • Pakowanie • Obsługa zwrotów • Gospodarowanie odpadami • Transport • Składowanie - D. Lambert, J. Stock, 1993 13 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 14 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Wskaźnik ROA – przypadek wyjściowy Wskaźnik ROA – wpływ redukcji zapasów Sprzedaż 500.000 PLN Sprzedaż 2.000.000 PLN Marża brutto Marża brutto - 500.000 PLN Koszty uzyskania sprzedaży 1.500.000 PLN Zysk netto Marża zysku netto 100.000 PLN 5% ÷ Sprzedaż netto ) ( Zysk Sprzedaż 2.000.000 PLN - Zysk netto Marża zysku netto 300.000 PLN 5% + 400.000 PLN Koszty stałe netto ROA netto ) ( Zysk Sprzedaż 100.000 PLN ROA 10% 400.000 PLN 2.000.000 PLN Obrót aktywami ÷ 2 Aktywa ogółem Sprzedaż netto ( Aktywa ogółem ) 1.000.000 PLN + Należności Obrót aktywami 100.000 PLN 2,22 + + Aktywa stałe Inne aktywa bieżące 100.000 PLN Koszty Sprzedaż netto ( Aktywa ogółem ) Kapitał obrotowy Zainwestowany kapitał Aktywa trwałe Zakres możliwego wpływu zgodnie z doświadczeniami firmy McKinsey 2-6% wzrostu zwrotu ze sprzedaży 2. Zarządzanie KK/ efektywność personelu sprzedaży 5-30% wzrostu przychodów 3. Zarządzanie kanałami 10-20 punktów procentowych wzrostu udziału w rynku 4. Redukcja kosztów zakupu 10-15% redukcji kosztów zakupu 5. Efektywność produkcji i redukcja kosztów pośrednich 20% redukcji kosztów produkcji 20-50% redukcji kosztów przestojów i defektów 6. Zarządzanie łańcuchem dostaw 300.000 PLN + Koszty stałe Zapasy 300.000 PLN ÷ 900.000 PLN + Aktywa bieżące Należności 500.000PLN 100.000 PLN + + Aktywa stałe Inne aktywa bieżące 400.000 PLN 100.000 PLN 16 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 1. Zarządzanie cenami : Koszty zmienne 100.000 PLN Aktywa ogółem 400.000 PLN 400.000 PLN Sprzedaż 600.000PLN Dźwignie ROIC przed opodatkowaniem 2.000.000 PLN Koszty całkowite 2.000.000 PLN Aktywa bieżące Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki EBIT ÷ Sprzedaż netto Zysk netto ( Aktywa ogółem) 15 Przychody 100.000 PLN 11,11% Zapasy Sprzedaż Zysk netto ( Aktywa ogółem) - Koszty uzyskania sprzedaży 1.500.000 PLN Koszty zmienne Koszty całkowite 2.000.000 PLN 80-90% poprawy niezawodności dostaw 20% redukcji kosztów pośrednich 30-50% redukcji zapasów Prawie zupełna eliminacja niedoboru zapasów przy wzroście sprzedaży o 1-3% 17 Zewnętrzna obsługa logistyczna (3PL) Obsługa całości lub części systemu logistycznego firmy (przynajmniej transportu i składowania) przez zewnętrznego oferenta Strategia outsourcingowa zakładająca wynajęcie innej firmy do zarządzania łańcuchem dostaw. Zewnętrzny oferent logistyczny wykorzystuje swe własne aktywa (składy, tabor transportowy itp.) w celu zarządzania łańcuchem dostaw firmy klienta. 18 3 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Korzyści z outsourcingu usług logistycznych Ocena wpływu outsourcingu działań logistycznych na podstawowe funkcje logistyczne Oszczędności na kosztach inwestycji w składy i budynki, nie zagrażające możliwościom wzrostu Oszczędności na kosztach inwestycji w wyposażenie składu, nie zamykające dostępu do najnowszych technologii w dziedzinie obsługi produktów Oszczędności na kosztach inwestycji w informatykę, nie mające negatywnego wpływu na efektywność systemów składowania i kompletacji Oszczędności na kosztach inwestycji w organizację i personel, nie zagrażająca orientacji na rynek i klienta Oszczędności na kosztach inwestycji w jakość i certyfikację, nie przeszkadzająca zaoferować klientom doskonałej obsługi bazującej na normach ISO serii 9000 Oszczędności na kosztach inwestycji w składy zewnętrzne, nie ograniczająca obecności w wymaganych regionach Oszczędności na kosztach inwestycji we własny tabor, nie mająca negatywnego wpływu na przestrzenny i czasowy charakter obsługi transportowej Funkcja logistyczna B. negatywny Negatywny Brak wpływu Pozytywny B. pozytywny Koszty logistyczne - 4% 13% 77% Rozwiązywanie problemów - 11% 31% 52% 7% 6% Zadowolenie klienta - 2% 34% 50% 14% Innowacyjność usług - 11% 35% 47% 7% Efektywność systemów - 4% 42% 45% 9% Rozwój systemów - 9% 43% 42% 6% Morale personelu 5% 32% 48% 13% 2% Źródło: Use of Third-party Logistics Services, November 1997 19 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki 20 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Ewolucja logistyki Wątpliwości jakie nasuwają się przy outsourcingu logistycznym Dezintegracja (Lata 60.) Jak wykorzystać posiadany tabor i kierowców? Prognozowanie popytu Zakupy zaopatrzeniowe Planowanie potrzeb Planowanie produkcji Zapasy produkcyjne Składowanie Manipulacje materiałowe Pakowanie przemysłowe Zapasy wyrobów gotowych Planowanie dystrybucji Realizacja zamówienia Transport Obsługa klienta Co zrobić ze składem i jego pracownikami? Czy nie uzależnimy się od operatora logistycznego? Czy poziom jakości usług nie pogorszy się? Czy rzeczywiste koszty zewnętrznej obsługi logistycznej będą niższe / nie wyższe niż uprzednio? Czy w pełni pozbywać się własnego systemu logistycznego? 21 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Postępująca integracja (Lata 80.) Przełom wieków Gospodarka materiałowa Zintegrowana logistyka Fizyczna dystrybucja - J. Coyle, E. Bardi, C. J. Langley Jr., 1996 Łańcuch dostaw 22 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Łańcuch dostaw Dostawcy Producent Hurtownicy Detaliści Konsumenci Przepływy produktów Przepływy informacji Przepływy środków pieniężnych - J. Coyle, E. Bardi, C. J. Langley Jr., 1996 23 24 4 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Przykładowe definicje łańcucha dostaw Porównanie głównych charakterystyk tradycyjnych systemów logistycznych z łańcuchem dostaw Integrująca filozofia przyjęta w celu zarządzania globalnym przepływem w kanale dystrybucji od dostawcy do ostatecznego klienta (Cooper & Ellram) Strategiczna koncepcja, która obejmuje zrozumienie i zarządzanie sekwencją czynności - od dostawcy do klienta - dodających wartość do dostarczanych produktów (Battaglia & Tyndall) Zintegrowane zarządzanie kolejnymi przepływami czynności logistycznych, przetwarzających i usługowych od sprzedawców do ostatecznych konsumentów niezbędnych do sprawnego i efektywnego wytworzenia produktu lub usługi (Stenger & Coyle) Fizyczna sieć, która zaczyna się u dostawcy zaś kończy u ostatecznego klienta. Obejmuje ona aspekty związane z rozwojem produktu, zakupami, produkcją, fizyczną dystrybucją i usługami posprzedażnymi, jak również dostawami realizowanymi przez zewnętrznych oferentów. Termin zarządzanie logistyczne jest często stosowany zamiennie z zarządzaniem łańcuchem dostaw (Gopal & Cypress) Sieć obiektów, która zakupują surowce, przetwarza je w półprodukty i wyroby finalne w centrach produkcyjnych oraz dostarcza wyroby gotowe do klientów przez składy dystrybucyjne (Bhatnagar & Visvinathan) Czynnik System tradycyjny Łańcuch dostaw Zarządzanie zapasami Koncentracja na własnym przedsiębiorstwie Koordynacja w łańcuchu Przepływ zapasów Z przerwami Bez przerw, przejrzysty Koszty Minimalizowane wewnątrz przedsiębiorstwa Ponoszony przez ostatecznego klienta Informacja Kontrolowana przez przedsiębiorstwo Dzielona z partnerami Ryzyko Ponoszone przez przedsiębiorstwo Dzielone z partnerami Planowanie Zorientowane na przedsiębiorstwo Zespół partnerów z łańcucha dostaw Stosunki między przedsiębiorstwami Zorientowane na niskie koszty przedsiębiorstwa Partnerskie, zorientowane na koszty ponoszone przez ostatecznego klienta - J. Coyle, E. Bardi, C. J. Langley Jr., 1996 25 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Zarządzanie łańcuchem dostaw Elementy i główne decyzje Komponenty zarządzania łańcuchem dostaw Integrowanie i zarządzanie procesami w łańcuchu dostaw Przepływy informacji 2. Które procesy powinny być połączone z każdym z kluczowych ogniw łańcucha dostaw? Dostawcy Szczebel 2 Struktura sieci łańcucha dostaw 1. Które firmy zaliczyć do kluczowych ogniw łańcucha dostaw, z którymi trzeba połączyć procesy? Lambert, Cooper, Pagh, 1998 Klienci Logistyka Sprzedaż & Marketing Zakupy 3. Jaki stopień integracji i zarządzania powinien być zastosowany do każdego połączenia procesowego? Produkcja Przepływ produktów Zarządzanie relacjami z klientem Zarządzanie popytem Realizacja zamówień Zarządzanie przepływami produkcyjnymi Zakupy zaopatrzeniowe Rozwój i komercjalizacja produktów Zarządzanie zwrotami Lambert, Cooper, Pagh, 1998 Porównanie łańcuchów dostaw efektywnych i elastycznie reagujących Zmiana etykiety Łańcuch dostaw efektywny Logistyka Minimalizacja kosztów Szybka reakcja Strategia projektu produktu Minimalizacja kosztów produkcji Budowa modułowa umożliwiająca postponement Strategia cenowa Niższe marże Wyższe marże Strategia produkcyjna Wysokie wykorzystanie potencjału produkcyjnego Elastyczność potencjału produkcyjnego Strategia zapasów Minimalizacja zapasów Zapasy buforowe Strategia czasu cykli Redukcja ale bez podwyższania kosztów Agresywna redukcja nawet przy znacznych kosztach Strategia doboru dostawców Koszty i niska jakość Szybkość, elastyczność, jakość Strategia transportowa Duża zależność od tanich gałęzi transportu Duża zależność od szybkich gałęzi transportu Punkty styku ZŁD ZŁD Logistyka P. Larson, A. Halldorsson, 2004 29 Łańcuch dostaw elastycznie reagujący Główny cel ZŁD Logistyka 28 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Logistyka Federaliści Finanse Zarządzanie poziomem obsługi klienta 27 Związki między logistyką a zarządzaniem łańcuchem dostaw ZŁD Klienci finalni Konsumenci B&R Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Tradycjonaliści Producent Dostawcy Szczebel 1 Procesy biznesowe w łańcuchu dostaw Procesy biznesowe w łańcuchu dostaw 26 S. Chopra, P. Meindl, 2004 30 5 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Dynamika zmian w łańcuchu dostaw Czas dostawy 15-30% Zapasy 25-40% Redukcja kapitału stałego Długość cyklu 30-50% Produktywność 10-15% Zrealizowane zamówienia 20-30% 31 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Cash Flow jest kształtowany przez nośniki wartości Nośniki wartości muszą być powiązane z systemem mierników osiągnięć Kluczowe nośniki wartości Kryteria oceny wyników łańcucha dostaw Mierniki osiągnięć dla łańcucha dostaw Wartość dla akcjonariuszy Czas realizacji Wzrost przychodów Źródło: Badanie A.T. Kearney / SGH Katedra Logistyki: Wirtualny łańcuch dostaw funkcja zaopatrzenia a pozycja konkurencyjna firmy na rynku, Maj-czerwiec 2001 r. 32 Podstawowe strategie konkurowania stosowane w zarządzaniu łańcuchem dostaw Strategie konkurowania czasem Jakość procesów Strategie zorientowane na lepsze wykorzystanie aktywów Czas realizacji procesów Koszty procesów Wzrost przychodów Poziom obsługi Koszty zaopatrzenia Koszty operacyjne Jakość Koszty produkcji Kapitał trwały Elastyczność Środki trwałe zaangażowane w łańcuch dostaw Kapitał obrotowy Koszty łańcucha dostaw Produkcja w toku - Piotr Dura, 2001 Redukcja kosztów Dostępność produktów Czas procesów produkc. Zdyskontowane przepływy pieniężne netto (Discounted Cash Flow) Wykorzystanie zdolności produkcyjnych 10-20% Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Mechanizm budowania wartości dla akcjonariuszy poprzez łańcuch dostaw Wartość dla akcjonariuszy jest kształtowana przez Cash Flow Redukcja kapitału obrotowego Strategie zorientowane technologicznie Strategie zorientowane na zarządzanie relacjami Poziom zapasów Goldsby, 2002 Poziom należności 33 Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Przełomowe zmiany technologiczne znajdujące zastosowanie w łańcuchu dostaw Internet Mobile Internet Usługi na żądanie RFID Sieci sensorowe Technologie łączące różne systemy i sieci 34 Przykładowe pytania egzaminacyjne z części wykładowej Proszę scharakteryzować klasyczne podejście do logistyki. Które definicje najlepiej oddają istotę takiego podejścia? W jaki sposób wpływa logistyka na pozycję konkurencyjną firmy? Na czym polega podejście systemowe w zarządzaniu logistyką? Proszę scharakteryzować podstawowe podsystemy logistyczne firmy. W jaki sposób logistyka może wpływać na wskaźnik ROA? Co się rozumie przez outsourcing logistyczny? Jakie korzyści może on przynieść firmie? Z jakimi zagrożeniami może się wiązać outsourcing logistyczny? Przez jakie fazy rozwojowe przeszło zarządzanie logistyczne? Co to jest łańcuch dostaw? Czym różni się zarządzanie łańcuchem dostaw od tradycyjnego zarządzania firmą? Czy terminy logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw są synonimami? Proszę scharakteryzować możliwe relacje obu terminów? 35 36 6 Prof. dr hab. Krzysztof Rutkowski Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Szkoła Główna Handlowa - Katedra Logistyki Przykładowe pytania egzaminacyjne z części wykładowej (2) Co pomoże w przygotowaniu się do egzaminu? Które czynniki mają decydujący wpływ na dynamikę zmian w łańcuchu dostaw? Kiedy znajdują zastosowanie efektywne a kiedy elastyczne łańcuchy dostaw? Na czym polega specyfika łańcucha dostaw firmy Dell i jego przewaga nad łańcuchami konkurencji w branży elektronicznej? Jakie efekty są możliwe do osiągnięcia w przypadku utworzenia łańcucha dostaw klasy światowej? Jaki wpływ ma jakość zarządzania łańcuchem dostaw na tworzenie wartości dla akcjonariuszy? Jakie strategie konkurowania wykorzystują współczesne łańcuchy dostaw? Proszę scharakteryzować jedną z takich strategii. Jakie przełomowe technologie wywarły decydujący wpływ na efektywność zarządzania łańcuchami dostaw w ostatnich latach? Co zmieniło w zarządzaniu łańcuchem dostaw pojawienie się Internetu? 37 1. Wykład z Zarządzania logistycznego [3069-01] 2. Podręczniki: - Beier. F., Rutkowski K., Logistyka, SGH, Warszawa 1993 lub później - Rutkowski K. (red), Logistyka dystrybucji, Difin, Warszawa 2001 (rozdz. I, II i V) - Rutkowski K. (red.), Logistyka on-line, PWE, Warszawa 2002 (rozdz. I) 3. Artykuły zamieszczone na stronach www Katedry Logistyki SGH http://akson.sgh.waw.pl/kl/ 4. Bazy EBSCO, Emerald, ProQuest 5. Inne zasoby internetowe 38 7
