Główne zasady dziedziczenia

Główne zasady dziedziczenia
Dziedziczenie – według definicji słownikowej - polega na tym, iż z chwilą śmierci
spadkodawcy prawa i obowiązki zmarłego (spadek) przechodzą na jedną lub kilka osób
(spadkobierców).
Spadkiem jest ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci, z
wyjątkiem tych, które są ściśle związane z jego osobą oraz tych, które przechodzą na
oznaczone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami.
Prawo cywilne wyróżnia następujące rodzaje dziedziczenia:
1) ustawowe - następuje w sytuacji, gdy np.: spadkodawca nie zostawił testamentu, bądź
okazał się on nieważny, bądź spadkobierca testamentowy spadek odrzucił lub został uznany
za niegodnego, albo zmarł przed spadkodawcą. Kolejność dziedziczenia ustawowego
określają art. 931-937 Kodeksu cywilnego,
2) testamentowe - spadkobiercą staje się osoba wskazana w testamencie. Formy testamentu
określają art. 949-954 Kodeksu cywilnego.
I. Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu
albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.
W dziedziczeniu ustawowym co do części spadku ma miejsce, gdy spadkodawca nie powołał
do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które zostały powołane do
całości spadku nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.
Przy czym w ostatnim wypadku dziedziczenie ustawowe nie występuje jeżeli działa
podstawienie lub przyrost . Reguły dziedziczenia ustawowego mogą być uważane za
zastępujące wole spadkodawcy.
Krąg Spadkobierców
Kodeks cywilny wymienia następujących bliskich spadkodawcy:
· małżonek
· zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki, itd.)
· rodzice
· rodzeństwo
· zstępni rodzeństwa
Przy czym dziedziczenie krewnych nie charakteryzuje się wzajemnością, np. wnuk dziedziczy
po swoim dziadku, lecz dziadek nie dziedziczy po swoim wnuku, dziecko brata/siostry
spadkodawcy dziedziczy po swoim wujku, natomiast wuj nie dziedziczy po swoim
siostrzeńcu.
Małżonek
Małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w
formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą.
Separacja faktyczna nie wyłącza małżonka od dziedziczenia.
Związek małżeński nie istnieje, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało prawomocne
orzeczenie unieważniające lub rozwiązujące małżeństwo
Wytoczenie powództwa o unieważnieni małżeństwa za życia spadkodawcy pozwala na jego
unieważnienie także po śmierci jednego z małżonków, bez żadnych ograniczeń.
Unieważnienie takiego małżeństwa mogą dochodzić zstępni zmarłego, a jego skutkiem jest
wyłączenie od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu.
Jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy toczy się proces o rozwód – ulega ona umorzeniu.
Jeżeli jednak zmarły wystąpił z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka
może to doprowadzić, na żądanie każdego z pozostałych spadkobierców ustawowych
powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, do wyłączenia od dziedziczenia
małżonka pozostałego przy życiu.
Z żądaniem wydania takiego orzeczenia można wystąpić w terminie 6 miesięcy od dnia, w
którym spadkobierca, o którym mowa powyżej, dowiedział się o otwarciu spadku, jednak nie
później niż w rok od otwarcia spadku.
Termin ustawowy ma charakter terminu zawitego.
Zstępni, osoby przysposobione
Dziecko dziedziczy po swoich rodzicach niezależnie od tego, czy pochodzi z małżeństwa, czy
ze związku pozamałżeńskiego.
Podobnie rodzice dziedziczą po swoim dziecku niezależnie od tego, czy w chwili otwarcia
spadku pozostają ze sobą w związku małżeńskim, a nawet czy kiedykolwiek w takim związku
pozostawali.
Reguły dziedziczenia ustawowego między przysposobionym, a przysposabiającymi
uzależnione są od tego, czy jest to przysposobienie pełne (art. 124 KRO), czy niepełne (art.
121 KRO).
W pierwszym przypadku zarówno przysposobiony jak i przysposabiający dziedziczą tak
jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego.
W drugim przypadku reguły dziedziczenia zostały ustalone w art. 937 KC:
· przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni
przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni
spadkodawcy;
· przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni
przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych;
· rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy
po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie nie narusza powołania do
dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa.
Kolejność dziedziczenia
Spadkobiercy ustawowi zostali podzieleni na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia
ustawowego.
Przy czym spadkobiercy należące do grupy dalszej dochodzą do dziedziczenia dopiero
wówczas, gdy nie ma spadkobierców należących do grupy bliższej.
Wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców określa szczegółowo Kodeks cywilny.
Dzieli ona spadkobierców ustawowych na 3 grupy, do których należą:
1) małżonek i dzieci spadkodawcy, a jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku w jego
miejsce wchodzą jego zstępni.
2) małżonek spadkodawcy, jego rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa
3) w przypadku braku spadkobierców należących do pierwszej i drugiej grupy, do
dziedziczenia z ustawy dochodzi Skarb Państwa
Możliwe jest określenie udziałów w stałym ułamku lub w zależności od liczby spadkobierców
dochodzących do dziedziczenia podział według głów.
Jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy powołani zostają ich zstępni,
określenie wielkości udziału następuje według szczepów.
Polega to w pierwszej kolejności na określeniu udziału jaki przypadałby nieżyjącemu
krewnemu bliższego stopnia, a następnie jego podział w częściach równych między zstępnych
zmarłego – ów wtórny podział odbywa się wedle głów, np. Spadkodawca miał 3 synów.
Jeden z nich nie dożył otwarcia spadku, pozostawiając dwoje dzieci. Podział spadku odbywa
się w stosunku do synów według głów – każdy uzyskuje 1/3, zaś dzieci zmarłego syna
spadkodawcy uzyskują udział jaki przypadał ich ojcu – czyli 1/3 całego spadku. Ten udział
dzieli się pomiędzy nich według głów, czyli w częściach równych – 1/3 x 1/2 = 1/6
Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej
Małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, przy czym część
przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ spadku.
Jeżeli małżonkowie pozostają w wspólności majątkowo-małżeńskiej, z chwilą śmierci
jednego z nich wspólność ustaje, zaś do majątku nią objętego stosuje się odpowiednio
przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 KRO) – udziały małżonków są
równe, przy czym istnieje możliwość ustalenia nierównych udziałów (art. 43 2 i 3 KRO).
Gdy udziały małżonków są równe - oznacza to, że w skład spadku wchodzi połowa
dotychczasowego majątku wspólnego, a więc małżonek pozostaje jedynym uprawionym co
do drugiej połowy, a ponadto uzyskuje co najmniej ¼ z drugiej połowy, np. Spadkodawca
pozostawia żonę i 4 dzieci. Małżonkowie pozostawali w wspólności majątkowej. Po śmierci
spadkodawcy udział w spadku wygląda następująco. Żona ½ - jako część przypadającą jej z
tytuły wspólności majątkowej oraz ¼ x ½ = 1/8 pozostałego majątku, czyli w sumie 5/8
spadku. Dzieci zaś otrzymują pozostałą część w częściach równych, tj. po 3/32
Dzieci i dalsi zstępni
Jeżeli spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim lub jeżeli jego małżeństwo zostało
unieważnione po jego śmierci, a także małżonek został wyłączony od dziedziczenia na
podstawie art. 940 KC do dziedziczenia dochodzą dzieci.
Dziedziczą one w częściach równych. Jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, jego udział
przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy) w częściach równych. Określenie wielkości
udziałów dzieci spadkodawcy następuje według głów, natomiast dalszych zstępnych według
szczepów.
np. Spadkodawca miał dwoje dzieci, a każde z nich miało dwoje zstępnych. Jeden z
spadkobierców umiera przed otwarciem spadku, a więc wedle tego co zostało powiedziane,
do spadku dochodzą jego dzieci (wnukowie spadkodawcy). Części spadku wyglądają
następująco: dziecko spadkodawcy ½ część majątku, zaś jego wnukowie po 1/6
Osoby przysposobione dziedziczą w taki sam sposób po przysposabiającym jak dzieci i dalsi
zstępni.
Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej
Spadkobiercy należący do drugiej grupy dochodzą do dziedziczenia, jeżeli spadkodawca nie
pozostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani jakby nie dożyli otwarcia spadku
(zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych, odrzucili spadek).
Małżonek zaś dochodzi do dziedziczenia zarówno w pierwszej jak i w drugiej grupie
spadkobierców. Jego udział w spadku w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi
rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku, np. Do dziedziczenia dochodzi małżonek
spadkodawcy oraz dwoje rodzeństwa. Udziały wyglądają następująco – małżonek ½,
rodzeństwo po ¼.
Wielkość udziałów rodziców i rodzeństwa dochodzących do dziedziczenia w zbiegu z
małżonkiem przedstawia się następująco: każde z rodziców otrzymuje ¼ tego, co przypada
łącznie dla rodziców i rodzeństwa, pozostała część dziedziczy rodzeństwo w częściach
równych.
np. Spadkodawcami są: małżonek, rodzice spadkodawcy oraz dwoje rodzeństwa. Udziały
wyglądają następująco – małżonek ½ całości spadku, każdy z rodziców, a także każde z
rodzeństwa o 1/8 spadku.
Rodzeństwo przyrodnie dziedziczy tak jak rodzone, a rodzone dochodzą do dziedziczenia
niezależnie od tego, czy pozostają w związku małżeńskim. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło
otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z
rodziców i rodzeństwu spadkodawcy.
np. Spadkodawcami są: małżonek, rodzice spadkodawcy oraz dwoje rodzeństwa. Udziały
wyglądają następująco – małżonek ½ całości spadku, rodzic pozostały przy życiu 3/16, a
każde z rodzeństwa po 5/32 spadku.
Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice lub tylko rodzeństwo, dziedziczą
oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa,
np. Spadkodawca są jedynie małżonek oraz brat spadkodawcy. Udziały wyglądają
następująco: małżonek ½, brat ½.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa-spadkobierców nie dożyło otwarcia spadku jego udziały
przypadają zstępnym, przy czym dziedziczenie zstępnych rodzeństwa spadkodawcy następuje
według szczepów. W pierwszej kolejności ustala się udział, który przypadałby zmarłemu
spadkobiercy, a następnie udział ten dzieli się na tyle części , ile jest zstępnych uprawnionych
do dziedziczenia po zmarłym spadkobiercy.
Jedyny spadkobierca - małżonek
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa jedynym spadkobiercą zostaje małżonek w stosunku do całości spadku. Przy czym, gdy do
spadku dochodzi małżonek w zbiegu z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy,
którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział
spadkowy, przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał
wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się przepisy o
zapisie (art. 939 KC)
Dziedziczenie Skarbu Państwa
Z braku spadkobierców ustawowych (osób należących do pierwszej i drugiej grupy, tj.
małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa, zstępnych rodzeństwa) spadek z ustawy
przypada Skarbowi Państwa. Jego sytuacja prawna jako spadkobiercy ustawowego jest inna
niż pozostałych spadkobierców. Skarb Państwa nie może odrzucić spadku, który przypada mu
z mocy ustawy i nie składa oświadczeń woli co do spadku, a jego przyjęcie uważane jest za
przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
II. Dziedziczenie testamentowe
Gdy spadkodawca pozostawił ważny testament wtedy dziedziczenie odbywa się na podstawie
testamentu.
Testament jest czynnością prawną na mocy której za życia określonej osoby dochodzi do
ustalenia kto, w jakich częściach odziedziczy po śmierci tej osoby jej majątek, względnie
jakie składniki tego majątku mają być zapisane i komu itp. Testament, oprócz typowych
zapisów może także zawierać szereg postanowień szczegółowych (np. ustanowienie tzw.
zapisów i poleceń, powołanie wykonawcy testamentu, powołanie fundacji itp.). Sporządzenie
testamentu ma na celu zwykle zmianę porządku dziedziczenia ustawowego.
Z punktu widzenia formy, w jakiej można sporządzić testament możemy wyróżnić trzy
podstawowe:
· Testament notarialny (sporządzony przed notariuszem w formie aktu notarialnego);
· Testament pisemny
· Testament ustny (osoba zamierzająca rozporządzić swoim majątkiem w ten sposób winna
oświadczyć swoją wole wobec przewodniczącego zarządu gminy, sekretarza gminy lub
kierownika Urzędu Stanu Cywilnego w obecności co najmniej dwóch świadków)
Obok form podstawowych istnieją jeszcze tzw. testamenty szczególne, do których zalicza się:
1) Testament ustny, sporządzony w obawie rychłej śmierci. Oświadczenie woli składa się
ustanie w obecności trzech świadków.
Przed upływem roku treść oświadczenia winna zostać spisana ze wskazaniem miejsca i daty
złożenia oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, oraz podpisana przez
spadkodawcę i dwóch świadków lub przez wszystkich trzech świadków.
2) Testament sporządzony na statku morskim lub powietrznym.
3) Testament wojskowy.
Wszystkie testamenty szczególne mają przejściowy charakter i tracą swoją moc z upływem
sześciu miesięcy od momentu w którym ustały przyczyny dla których nie można było
dochować zwykłej formy testamentu.