pobierz artykuł

Wacław Jarmołowicz
Dawid Piątek
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Strategie transformacji
a doświadczenia wybranych
krajów. Elementy analizy
porównawczej*
1. Wprowadzenie
Zmiany polityczne, które miały miejsce w krajach socjalistycznych w drugiej połowie lat 80. XX w., sprawiły, że możliwa była transformacja ustrojowa.
Celem podjętych przemian ustrojowych stało się ustanowienie demokracji oraz
wprowadzenie gospodarki rynkowej. Oznaczało to – w sferze politycznej – konieczność przejścia od ustroju autorytarnego do demokratycznego, a w sferze
gospodarczej – od gospodarki centralnie zarządzanej do rynkowej. Przemiany
w tych obszarach były przy tym względem siebie komplementarne.
Podstawowym problemem podjętym w artykule jest pytanie o strategie
transformacji gospodarczej. Celem artykułu jest przedstawienie kryterium podziału strategii transformacji, argumentów, które je wspierały, i wyników ich
realizacji. Na podstawie wyników gospodarczych analizowanych krajów podjęta
zostanie również próba oceny efektywności wybranych strategii transformacji.
*
Artykuł przygotowany w ramach projektu badawczego własnego nr NN 112 335534 pt.
„Wpływ koncepcji liberalnych na proces transformacji gospodarczej w Polsce”, finansowanego
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
206
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Analiza oparta została na doświadczeniach wybranych państw Europy Środkowej: Czechosłowacji (a po jej rozpadzie Czech), Polski i Węgier. Przy wyborze tych krajów kierowano się ich podobieństwem. Wszystkie wymienione kraje
zaliczane są do grupy „wczesnych reformatorów” oraz stanowią przykład udanej
transformacji gospodarczej. Zakres czasowy analizy to lata 1990–1999. Został
on wybrany ze względu na dostępność danych, możliwość formułowania wniosków i stopień zaawansowania transformacji. Trudno przy tym jednoznacznie
stwierdzić, czy w badanym okresie transformacja ustrojowa została zakończona.
Biorąc jednak pod uwagę jej aspekt gospodarczy, transformację traktowaną jako
przejście od gospodarki centralnie zarządzanej do rynkowej uznać należałoby za
dokończoną. W analizowanych gospodarkach – i na koniec badanego okresu –
dominowały już podmioty prywatne oraz przeważała rynkowa alokacja zasobów, a pieniądz dla większości podmiotów gospodarujących był głównym kryterium podjęcia bądź zaniechania działalności. Gospodarki te wykazywały więc
wszystkie podstawowe cechy charakterystyczne dla gospodarki rynkowej.
2. Transformacja gospodarcza i jej elementy
Transformacja gospodarcza oznacza przejście z jednego ustroju gospodarczego do drugiego1. Nie jest to zatem kolejna próba zreformowania istniejącego ustroju, ale zmiana o charakterze jakościowym2. Transformacja oznacza też
całościową i radykalną zmianę ogólnych warunków gospodarowania wszystkich
podmiotów i jednostek3.
Celem transformacji gospodarczej w Europie Środkowej była budowa (i odbudowa) gospodarki rynkowej4. Jednoznacznie wskazuje to na ustrojowy i rewolucyjny charakter tego przedsięwzięcia, a jednocześnie oznacza, że zmianie ulec
muszą: mechanizm alokacji zasobów, dominująca forma własności i rola pieniądza w gospodarce.
1
Por. T. Gruszecki, Problemy transformacji krajów postkomunistycznych – na przykładzie
Polski (1989–99) [w:] Od socjalizmu do gospodarki rynkowej, Verba, Lublin 2000, s. 52; B. Polszakiewicz, Transformacja podstawowych składników struktury systemu gospodarki narodowej
[w:] Wybrane problemy ekonomii. Transformacja systemowa polskiej gospodarki, pod red. B. Polszakiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1995, s. 7.
2
Por. L. Csaba, The Capitalist Revolution in Eastern Europe. A Contribution to the Economic
Theory of Systemic Change, Edward Elgar, Aldershot 1995, s. 295.
3
W. Wilczyński, Warianty polityki transformacyjnej, „Ekonomista” 1995, nr 1–2, s. 386;
W. Jakóbik, Zmiana systemowa a struktura gospodarki w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000, s. 49.
4
Por. R. Portes, From Central Planning to a Market Economy [w:] Making Markets. Economic Transformation in Eastern Europe and the Post-soviet States, ed. by S. Islam, M. Mandelbaum, Council on Foreign Relations Press, New York 1993, s. 16.
Strategie transformacji a doświadczenia…
207
Transformacja gospodarcza była jednym z aspektów transformacji ustrojowej. Wśród elementów transformacji gospodarczej wymienia się na ogół następujące: stabilizację makroekonomiczną, liberalizację mikroekonomiczną i zasadniczą przebudowę instytucjonalną połączoną z prywatyzacją5.
Występująca w większości krajów socjalistycznych nierównowaga wewnętrzna i zewnętrzna wymagały przywrócenia stabilizacji makroekonomicznej6. Było to zadanie priorytetowe7. Bez ustabilizowania gospodarki nie można
było bowiem podejmować udanych przemian w obszarze liberalizacji i przebudowy instytucjonalnej8. Jednocześnie takie zmiany, jak: liberalizacja cen, ograniczenie dotacji, dewaluacja czy podwyżki stóp procentowych wpływały na gospodarkę destabilizująco9. Zarazem stabilizacja gospodarki w długim okresie nie
byłaby możliwa bez przebudowy instytucjonalnej10. Celem stabilizacji było
przywrócenie walucie krajowej cech pieniądza oraz stworzenie mechanizmu cenowego oczyszczającego rynek11. W skład planu stabilizacji wchodziły m.in.
5
Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 179; J. Ahrens, The Transition to a Market Economy:
Are There Useful Lessons from History? [w:] The Economics of Transformation. Theory and Practice in the New Market Economies, ed. by A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag, Berlin 1994,
s. 25; A.H. Gelb, C. Gray, The Transformation of Economies in Central and Eastern Europe. Issues,
Progress, and Prospects, The World Bank, Policy, Research, and External Affairs, Policy and
Research Series 17, Washington 1991, s. 7–8; K. Staehr, Reforms and Economic Growth in Transition Economies: Complementarity, Sequencing and Speed, Bank of Finland Institute for Economies in Transition BOFIT, Discussion Papers 1, 2003, s. 12; M. Dewatripont, G. Roland, Transition as a Process of Large-scale Institutional Change, „Economics of Transition” 1996, vol. 4,
s. 2. Alternatywne do powyższego spojrzenie na cele transformacji gospodarczej zob.: S. Zecchini,
Transition Approaches in Retrospect [w:] Lessons from the Economic Transition. Central and
Eastern Europe in the 1990s, ed. by S. Zecchini, Kluwer Academic Publishers, OECD, London
1997, s. 9; S. Fischer, A. Gelb, Issues in the Reform of Socialist Economies [w:] Reforming Central
and Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli,
J. Bossak, The World Bank, Washington 1991, s. 71.
6
Szerzej na temat wpływu dziedzictwa poprzedniego ustroju na transformację zob.:
M. Bałtowski, Dziedzictwo socjalizmu jako czynnik determinujący przebieg i efekty transformacji
gospodarczej w Polsce, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada
2007, Warszawa.
7
Por. S. Fischer, A. Gelb, The Process of Socialist Rconomic Transformation, „Journal of
Economic Perspectives” 1991, vol. 4, s. 101.
8
Por. L. Csaba, op. cit., s. 79–80; A. Åslund, P. Boone, S. Johnson, How to Stabilize: Lessons
from Post-communist Countries, Brookings Papers on Economic Activity 1, 1996, s. 218.
9
Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji i rynkowa transformacja. Doświadczenia Polski
[w:] Polityka finansowa, stabilizacja, transformacja, pod red. G.W. Kołodki, Instytut Finansów,
Warszawa 1991, s. 15.
10
Por. I. Antowska-Bartosiewicz, W. Małecki, Zadłużenie i kapitał zagraniczny a stabilizacja
i transformacja [w:] Polityka finansowa…, s. 181.
11
Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji…, s. 6; L. Csaba, op. cit., s. 79.
208
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
działania zmierzające do zaostrzenia polityki fiskalnej i polityki pieniężnej oraz
likwidacji nawisu inflacyjnego12.
Utrzymanie stabilizacji makroekonomicznej nie było możliwe bez liberalizacji gospodarki. Podjęcie działań w tym obszarze miało na celu usunięcie ograniczeń działalności gospodarczej. Kwintesencją liberalizacji było przejście od
rynku sprzedawcy do rynku nabywcy i wzrost znaczenia konsumentów kosztem
producentów13. Otwarcie gospodarki na konkurencję zagraniczną stanowiło także sposób na zapewnienie jej racjonalnej struktury cen. Ponadto liberalizacja cen
była warunkiem koniecznym utrzymania twardego ograniczenia budżetowego
przedsiębiorstw. Bez racjonalnej struktury cen, zyski i straty nie mogły stać się
wskaźnikami trafności decyzji ekonomicznych. Jednocześnie podkreślano, że
nie należy rezygnować z regulacji płac, dopóki przedsiębiorstwa nie będą zreformowane lub sprywatyzowane14.
Kolejny obszar działań to zasadnicza przebudowa instytucjonalna obejmująca także prywatyzację przedsiębiorstw. Wśród celów działań prywatyzacyjnych
wymieniano15: poprawę efektywności i restrukturyzację gospodarki, sprawiedliwy
i powszechny podział własności, uzyskanie dochodów budżetowych, ograniczenie społecznych kosztów reform, przyciągnięcie kapitału zagranicznego i zdobycie know-how, stworzenie konkurencyjnych rynków. Niektórzy ekonomiści podkreślają przy tym, że zasadniczym zadaniem nie był transfer własności, lecz
zainicjowanie restrukturyzacji i racjonalizacji gospodarki16. Zwraca się również
uwagę na to, że prywatyzacja stanowiła środek wprowadzenia gospodarki rynkowej, a także ustanowienia demokracji i zagwarantowania wolności politycznej17. Pozostałe działania składające się na przebudowę instytucjonalną to18:
tworzenie infrastruktury rynkowej, reforma systemu podatkowego i polityki pieniężnej oraz reforma systemu zabezpieczenia społecznego.
12
Por. A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 9.
Por. A. Åslund, Building Capitalism. The Transformation of the Former Soviet Bloc, Cambridge University Press, Cambridge 2002, s. 159.
14
Por. S. Fischer, A. Gelb, The Process…, s. 96–98.
15
Por. A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 39; K.M. Schmidt, M. Schnitzer, Privatization and
Management Incentives in the Transition Period in Eastern Europe, „Journal of Comparative
Economics” 1993, vol. 17, s. 267–268.
16
Por. R. Frydman, A. Rapaczynski, Markets and Institutions in Large-scale Privatization: An
Approach to Economic and Social Transformation in Eastern Europe [w:] Reforming Central and
Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli,
J. Bossak, The World Bank, Washington 1991, s. 256 i 267.
17
Por. F. Dhanji, B. Milanovic, Privatization [w:] The Transition to a Market Economy,
ed. by P. Marer, S. Zecchini, vol. 2, Special issues, OECD, Paris 1991, s. 13–17.
18
Por. M. Lavigne, The Economics of Transition. From Socialist Economy to Market
Economy, Macmillan Press, London 1999, s. 115.
13
Strategie transformacji a doświadczenia…
209
3. Strategie transformacji
3.1. Kryterium podziału strategii transformacji
Głównym kryterium podziału strategii transformacji jest szybkość i radykalizm zmian. Zgodnie z nim można mówić o opozycji transformacja szokowa –
transformacja gradualistyczna19. W definiowaniu tych strategii transformacji posłużyć się można klasyfikacją rodzajów polityki zaproponowaną przez L. Balcerowicza. Politykę gospodarczą uważa on za kategorię zmiennej o trzech wymiarach20:
– szybkości podjęcia (okres, jaki upływa pomiędzy wdrożeniem reformy
gospodarczej a przełomem politycznym),
– rozkładu w czasie (czas trwania poszczególnych typów polityki transformacyjnej, a więc makroekonomicznej stabilizacji, mikroekonomicznej liberalizacji i zasadniczej przebudowy instytucjonalnej),
– dynamika realizacji (tempo wprowadzania w życie zmian w odniesieniu
do wymienionych wyżej obszarów polityki).
Stosując przedstawione kryteria w odniesieniu do polityki gospodarczej,
L. Balcerowicz skupia uwagę na dwóch wariantach. Pierwszy to radykalny
i kompleksowy program gospodarczy (czyli terapia szokowa). Zakłada on, że
zarówno stabilizacja, jak i liberalizacja oraz przebudowa instytucjonalna podejmowane są mniej więcej równocześnie, a ich realizacja przebiega w tempie
największym z możliwych lub zbliżonym. Czas podjęcia tego programu, aczkolwiek istotny, nie wpływa jednak na jego charakter. Może to być okres bezpośrednio po przełomie politycznym lub później. Scenariusz alternatywny wobec
powyższego nazywa L. Balcerowicz nieradykalnym programem gospodarczym
(terapia gradualistyczna). W tym wariancie zmiany w poszczególnych obszarach
transformacyjnej polityki gospodarczej nie następują równocześnie lub ich realizacja przebiega w tempie znacznie różniącym się od maksymalnego, czy nawet
zostaje przerwana21.
3.2. Definicje i źródła strategii transformacji
Terapia szokowa (radykalny i kompleksowy program gospodarczy, big
bang) charakteryzuje się tym, że działania podejmowane są we wszystkich ob19
Transformacja szokowa jest też określana jako radykalny i kompleksowy program gospodarczy lub big bang, a transformacja gradualistyczna nazywana jest stopniową lub ewolucyjną.
20
Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm…, s. 182.
21
Ibidem, s. 182–183.
210
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
szarach transformacji gospodarczej mniej więcej równocześnie, a ich realizacja
– jak już zauważono – przebiega w tempie największym z możliwych lub zbliżonym. Nacisk kładziony jest tu zarówno na jednoczesność zmian, jak i na tempo ich implementacji. Również reformy, które ze swej natury są czasochłonne,
powinny zdaniem zwolenników22 tej strategii rozpocząć się możliwie wcześnie
i przebiegać jak najszybciej23.
Jako źródła terapii szokowej wskazuje się tzw. konsens waszyngtoński24 oraz
szkołę monetarystyczną i nową ekonomię klasyczną25. Osiągnięcie celu, jakim
jest zmiana ustroju gospodarczego, uważane jest za niemożliwe bez radykalnego
odrzucenia starych, blokujących proces reform instytucji26. Radykalna zmiana
warunków działania jest możliwa, gdyż reformatorzy posiadają wiedzę o funkcjonowaniu gospodarki rynkowej i potrafią ją wykorzystać. Co więcej, prawa
ekonomii traktowane są jako uniwersalne, co oznacza możliwość przenoszenia
22
Zwolennicy tej koncepcji transformacji to m.in.: J. Sachs, D. Lipton, M. Bruno, M. Friedman, a w Polsce: L. Balcerowicz, M. Dąbrowski, A. Lipowski, W. Wilczyński, J. Winiecki.
Por. W. Wilczyński, op. cit., s. 387. Szerzej na temat poglądów polskich ekonomistów na zagadnienia transformacji ustrojowej zob.: E. Łukawer, Poglądy polskich ekonomistów na ogólne założenia transformacji systemowej, „Ekonomista” 1994, nr 6; E. Łukawer, Z historii polskiej myśli
ekonomicznej 1945–1995, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu Olympus, Wyższa Szkoła Bankowości, Finansów i Zarządzania, Warszawa 1997; A. Wojtyna, Neoliberalne poglądy ekonomiczne w Polsce i ich wpływ na model transformacji, „Ekonomista” 1995, nr 5–6.
23
Por. A. Åslund, Building Capitalism..., s. 71; S. Islam, Conclusion: Problems of Planning
a Market Economy [w:] Making Markets…, s. 186; J.D. Sachs, W.T. Woo, Understanding China’s
Economic Performance, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series,
Working Paper 5935, Cambridge, MA 1997, s. 5; K. Staehr, op. cit., s. 8; S.J. Wei, Gradualism
versus Big Bang: Speed and Sustainability of Reforms, „Canadian Journal of Economics” 1997,
vol. 4b, s. 1235.
24
Szerzej na temat konsensu waszyngtońskiego zob.: J. Williamson, What Washington Means
by Policy Reform [w:] Latin American Adjustment: How Much Has Happened?, ed. by J. Williamson, http://www.iie.com/publications/papers/williamson1102-2.htm, 13.05.2004; J. Williamson,
What Should the Bank Think about the Washington Consensus, artykuł przygotowany jako materiał
do opracowania Banku Światowego World Development Report 2000, http://www.iie.com/publications/papers/williamson0799.htm, 13.05.2004; J. Williamson, From Reform Agenda to Damaged
Brand Name. A Short History of the Washington Consensus and Suggestions for What to Do Next,
„Finance& Development” 2003, September; J. Williamson, The Washington Consensus as Policy
Prescription for Development, wykład wygłoszony w ramach cyklu „Practitioners of Development”, 13.01.2004, http://www.iie.com, 13.05.2004.
25
Por. M. Lavigne, op. cit., s. 118–119; G. Roland, Transition and Economics. Politics, Markets, and Firms, MIT Press, Cambridge, Mass., London 2000, s. 328. Szerzej na temat nurtu liberalnego w ekonomii i jego wpływu na transformację zob.: T. Kowalik, Polska transformacja
a nurty liberalne, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada
2007, Warszawa.
26
P. Murrell, What is Shock Therapy? What Did It Do in Poland and Russia? [w:] Transition
to the Market Economy. Critical Perspectives on the World Economy, ed. by P.G. Hare, J.R. Davis,
Vol. 1, Routledge, London–New York 1997, s. 226.
Strategie transformacji a doświadczenia…
211
na rodzimy grunt instytucji dobrze funkcjonujących w innych gospodarkach
rynkowych. Dobrym przybliżeniem rzeczywistości gospodarczej jest neoklasyczna teoria cen, standardowa makroekonomia i model homo oeconomicus. Racjonalne podmioty gospodarujące dostosują więc swoje zachowanie do nowych
warunków, jeżeli tylko poddane zostaną działaniu odpowiednich bodźców27.
W tym kontekście niezwykle istotna jest wiarygodność reformatorów, która może być uzyskana dzięki działaniom radykalnym. Brak wiarygodności i nie dość
zdecydowane zmiany były przyczyną niepowodzenia wcześniej podejmowanych
prób reformowania gospodarki centralnie zarządzanej. Ustroje gospodarcze charakteryzują się pewną logiką funkcjonowania, która gwarantuje ich wewnętrzną
spójność28. Oznacza to, że wprowadzenie elementów gospodarki rynkowej do
funkcjonującej gospodarki centralnie zarządzanej musi skończyć się niepowodzeniem29. Zmiany muszą osiągnąć pewną masę krytyczną, jeśli mają się powieść. Wewnętrzna logika funkcjonowania ustrojów gospodarczych sprawia, że
nie można dowolnie dobierać i łączyć elementów funkcjonujących w różnych
ustrojach gospodarczych.
Argumenty na rzecz strategii radykalnej związane są głównie z: ekonomią
polityczną transformacji, koniecznością przełamania inercji starego ustroju, stabilizacją makroekonomiczną. W odniesieniu do pierwszego obszaru, czyli ekonomii politycznej transformacji, podkreślić należy przede wszystkim komplementarność reform30 oraz występowanie okresu polityki nadzwyczajnej 31
charakteryzującej się tym, że zarówno przywódcy jak i zwykli obywatele mają
tu większą skłonność do działania i myślenia w kategoriach wspólnego dobra.
Uzasadnia to celowość przeprowadzania gruntownych i kosztownych zmian we
wczesnym okresie, gdyż po przewrocie politycznym społeczeństwo gotowe jest
zaakceptować nawet trudne warunki32. Kolejny obszar działań to kwestia spój27
Ibidem, s. 228–229.
Najczęściej wskazuje się na zależność między mechanizmem koordynacji a dominującą
formą własności. Por. J. Kornai, The Affinity between Ownership Forms and Coordination Mechanisms: The Common Experience of Reform in Socialist Countries, „Journal of Economic Perspectives” 1990, vol. 3, s. 142.
29
J. Kornai, The Socialist System. The Political Economy of Communism, Clarendon Press,
Oxford 1992, s. 574.
30
Szerzej: J. Ahrens, op. cit., s. 43; A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 12; J. Kornai, Droga do
wolnej gospodarki, Fundacja Polska Praca, Warszawa 1991, s. 65 i nast.; M. Guitián, The Process
of Adjustment and Economic Reform: Real and Apparent Differences between East and West [w:]
Rebuilding Capitalism. Alternative Roads after Socialism and Dirigisme, ed. by A. Solimano,
O. Sunkel, M.I. Blejer, University of Michigan Press, 1994, s. 61.
31
Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm…, s. 185–191.
32
Por. L. Balcerowicz, Democracy Is No Substitute for Capitalism, „Eastern European Economics” 1994, March-April, s. 42; A. Schipke, The Political Economy of Privatization [w:] The
Economics of Transformation. Theory and Practice in the New Market Economies, ed. by
A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag, Berlin 1994, s. 179; J. Winiecki, Formalne i nieformal28
212
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
ności wprowadzanych rozwiązań i przełamywania inercji starego systemu. Zwolennicy terapii szokowej uważają więc, że tylko zmiany szybkie i radykalne nie
ulegną „rozmyciu”33. Dlatego też reformy powinny jak najszybciej osiągnąć
swoją „masą krytyczną”. Wielu ekonomistów podkreśla także, że stabilizacja
makroekonomiczna wymaga działań radykalnych. Jest to tym ważniejsze, im
większa jest „odziedziczona” nierównowaga popytowa. Przełamanie „inflacyjnej
inercji” i „oczekiwań inflacyjnych” w celu ustabilizowania gospodarki wymaga
zatem również działań radykalnych34.
Nieradykalny program reform (terapia gradualistyczna, stopniowa, podejście
ewolucyjne35) to strategia, która zakłada rozłożenie reform w czasie lub wdrażanie ich w tempie mniejszym od możliwego do osiągnięcia36. Podkreśla się tu
konieczność stopniowego wprowadzania zmian37.
Wśród źródeł gradualizmu wymienić można 38: spojrzenie instytucjonalne39
na gospodarkę oparte na nowoczesnej mikroekonomii i niekooperacyjnej teorii
ne reguły postępowania w warunkach postkomunistycznej transformacji [w:] Gospodarka w okresie przemian, pod red. E. Adamowicz, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999, s. 228–229.
Koszty poniesione w tym czasie obciążają też przynajmniej częściowo ancient regime. Por.
M. Tardos, Sequencing the Reform [w:] The Transition to a Market Economy, Vol. 1, The broad
issues, ed. by P. Marer, S. Zecchini, OECD, Paris 1991, s. 204.
33
Por. W. Wilczyński, Warianty polityki…, s. 388.
34
K. Lutkowski, Transformacja systemu finansowego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999, s. 13.
35
Większość ekonomistów utożsamia transformację gradualistyczną z podejściem ewolucyjnym. Przeciwne stanowisko prezentuje M. Lavigne. Por. M. Lavigne, op. cit., s. 119–120.
36
Zwolennicy transformacji nieradykalnej to m.in.: V. Amiel, K. Łaski, A. Nove, J. Berliner,
D.M. Nuti, P. Murrell, G. Roland. Por. W. Wilczyński, op. cit., s. 388.
37
Por. A. Åslund, Building Capitalism…, s. 71; S. Islam, op. cit., s. 186; K. Staehr, op. cit.,
s. 8; S.J. Wei, op. cit., s. 1235.
38
G. Roland, Transition…, s. 329. Czasami jako źródło tej strategii transformacji wskazuje się
także powodzenie chińskich reform oraz sukces polityki glasnosti. Por. G. Roland, Political Constraints and the Transition Experience [w:] Lessons from the Economic Transition…, s. 173. Nie
wszyscy zgadzają się jednak z porównywaniem doświadczeń chińskich i krajów Europy Środkowej, ze względu na odmienności warunków startu przemian gospodarczych. Natomiast sukces
glasnosti jest dyskusyjny. J.D. Sachs twierdzi nawet, że próba stopniowych zmian podjęta w ZSRR
przez M. Gorbaczowa nie powiodła się. Por. J.D. Sachs, Reforms in Eastern Europe and the Former Soviet Union in Light of the East Asian Experiences, National Bureau of Economic Research,
NBER Working Paper Series, Working Paper 5404, s. 26.
39
Szerzej na temat spojrzenia instytucjonalnego i jego wpływu na transformację zob.:
B. Fiedor, Nowa ekonomia instytucjonalna vs. ekonomia głównego nurtu a proces transformacji
od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa; J. Jagas, Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada
2007, Warszawa; M. Lissowska, Ewolucja instytucji. Znaczenie analizy procesu transformacji do
gospodarki rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada
2007, Warszawa.
Strategie transformacji a doświadczenia…
213
gier, podejście ewolucyjne do ekonomii, filozoficzny sceptycyzm (charakterystyczny dla F. Hayeka i K. Poppera), kładący nacisk na względną nieznajomość
gospodarki i społeczeństwa oraz wyróżniający się awersją do zmian radykalnych.
Zwolennicy transformacji gradualistycznej zwracają także uwagę na obudowę instytucjonalną gospodarki. System ekonomiczny jest produktem historii
i społeczeństwa. Zrozumienie sposobu funkcjonowania rynku nie jest tożsame
ze zrozumieniem procesu jego powstawania. W warunkach zmian szczególnego
znaczenia nabiera problem zdobywania i niekompletności informacji 40. Instytucje gospodarki rynkowej budowane są powoli, a wpływ na ich ostateczny kształt
ma kultura i wartości wyznawane przez społeczeństwo. Są więc one produktem
danych warunków i nie mogą być znane a priori ani też przenoszone z jednej
gospodarki do drugiej. Plan reform nie może być taki sam w każdym kraju, ale
musi uwzględniać doświadczenia historyczne i warunki lokalne. Zachowanie
podmiotów gospodarujących jest efektem zarówno bodźców ekonomicznych,
jak i doświadczenia historycznego. Przekształcenie społeczeństwa i gospodarki
„z góry” nie jest możliwe. Zmiany muszą dokonywać się „z dołu” i być akceptowane przez społeczeństwo41.
Cztery najważniejsze argumenty na rzecz nieradykalnego programu reform
dotyczą następujących kwestii: obszaru ekonomii politycznej transformacji,
inercji natury ludzkiej, gradualistycznego charakteru przemian instytucjonalnych
i kosztów społecznych transformacji. W odniesieniu do ekonomii politycznej
transformacji kwestionowana jest możliwość przeprowadzenia zmian w sposób
szokowy42. Przejście do gospodarki rynkowej – z powodów administracyjnych,
instytucjonalnych i politycznych – wymaga czasu43. Ponadto budowa gospodarki
rynkowej jest procesem stopniowym, tak jak stopniowo powstaje obudowa instytucjonalna44. Istnieją również obawy co do politycznej akceptacji programu
zmian radykalnych45. Argumentem na rzecz podejścia ewolucyjnego jest także
inercja „natury ludzkiej”. Mimo że społeczeństwa w krajach Europy Środkowej
i Wschodniej udzieliły poparcia w wyborach przeciwnikom „starego reżimu”,
nie oznacza to jednak jeszcze, iż bliskie są im wartości rynkowe i indywidualistyczne. Zmiana mentalności społeczeństwa, mimo że konieczna, może zatem
40
Na ewolucyjność procesu powstawania gospodarki rynkowej oraz problem zbierania i przetwarzania rozproszonej informacji zwracał uwagę F. Hayek. Por. K. Kostro, Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwój teorii społeczno-ekonomicznych Friedricha Augusta von
Hayeka, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001, s. 117 i nast.
41
Por. P. Murrell, op. cit., s. 230–232.
42
Por. R. Portes, op. cit., s. 30.
43
Por. N. Funke, Timing and Sequencing of Reforms: Competing Views and the Role of Credibility, „Kyklos” 1993, vol. 3, s. 337; S. Zecchini, op. cit., s. 30.
44
Por. S. Islam, op. cit., s. 189.
45
Szerzej na ten temat zob.: M. Dewatripont, G. Roland, The Design of Reform Packages
under Uncertainty, „American Economic Review” 1995, vol. 5.
214
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
następować jedynie stopniowo i dlatego też tempo zmian gospodarczych nie
może być zbyt duże46. Ponadto podejście szokowe możliwe jest tylko w odniesieniu do stabilizacji i liberalizacji. Na proces transformacji składa się jednak
także przebudowa instytucjonalna, a w tej sferze możliwe są jedynie zmiany
stopniowe47. Co więcej, podkreśla się tu także fakt, że „nie ma jednej gospodarki
rynkowej”, a więc nie można rozwiązań funkcjonujących w danym układzie
społecznym i kulturowym przenosić „mechanicznie” i „implementować” do innego społeczeństwa. „Importowanie” instytucji nie jest możliwe48. Zwolennicy
tej strategii uważają także, że wiążą się z nią niższe koszty społeczne. Wolniejsza restrukturyzacja gospodarki umożliwia realokację zasobów siły roboczej bez
powodowania napięć społecznych49. Transformacja szokowa może prowadzić do
nadmiernego spadku produkcji50.
4. Wyniki transformacji
4.1. Uwagi ogólne
Istnieje wiele zestawów kryteriów służących do oceny stanu gospodarki.
Jednym z nich są kryteria konwergencji z Maastricht, które muszą być spełnione
przez kraj przystępujący do Unii Gospodarczej i Walutowej. Określają one wymagania dotyczące stopy inflacji, poziomu długookresowej stopy procentowej,
stabilności kursu walutowego, udziału deficytu budżetowego w PKB i udziału
długu publicznego w PKB. Jednak kryteria te nie dotyczą dwóch ważnych dla
oceny stanu gospodarki wielkości – tempa wzrostu PKB i stopy bezrobocia. Innym ważnym zestawem kryteriów oceny stanu gospodarki są wskaźniki podatności na kryzys walutowy. Nazywane są one również wskaźnikami niestabilności finansowej i obejmują51: stopę inflacji, stosunek deficytu budżetowego do
46
Por. G.W. Kołodko, Od szoku do terapii: ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa
1999, s. 146; F. Levcik, The Place of Convertibility in the Transformation Process [w:] Currency
Convertibility in Eastern Europe, Institute for International Economics, Washington 1991, s. 34.
47
Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji…, s. 22.
48
Por. M. Ratajczak, Nurt instytucjonalny we współczesnej myśli ekonomicznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1994, nr 1, s. 31; H. Chołaj, Transformacja systemowa w Polsce.
Szkice teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998, s. 195.
49
Por. K. Lutkowski, op. cit., s. 19–20.
50
Por. G.W. Kołodko, Od szoku…, s. 92, 111 i nast. Alternatywne spojrzenie na recesję transformacyjną por.: A. Åslund, Building Capitalism…, s. 113 i nast.
51
C.J. Lindgren, T.J.T. Baliño, Ch. Enoch, A.M. Gulde, M. Quintyn, L. Teo, Financial Sector
Crisis and Restructuring. Lessons from Asia, International Monetary Fund, Occasional Paper 188,
Washington 1999, s. 11.
Strategie transformacji a doświadczenia…
215
PKB, stosunek długu publicznego do PKB, deficyt rachunku obrotów bieżących,
przepływy krótkoterminowe, stosunek napływu kapitału do PKB oraz stosunek
zadłużenia krótkoterminowego do rezerw walutowych. Także ten zestaw kryteriów nie zawiera tak ważnych zmiennych makroekonomicznych jak tempo
zmian PKB i wielkość bezrobocia. Są one natomiast uwzględnione w metodzie
opracowanej w Instytucie Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, wykorzystanej na szerszą skalę m.in. przez G.W. Kołodkę52. Opiera się ona na obserwacji
następujących wielkości: tempa wzrostu gospodarczego, stopy bezrobocia, stopy
inflacji, salda budżetu państwa, salda obrotów bieżących z zagranicą. Tworzą
one tzw. pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej. Wykorzystanie tej metody
umożliwia porównywanie stopnia stabilności gospodarek, a także obserwację
zmiany stabilności makroekonomicznej w czasie. Metoda ta pozwala również na
graficzne przedstawienie wyników.
4.2. Tempo wzrostu gospodarczego
Wspólnym doświadczeniem krajów przechodzących transformację w pierwszym okresie tego procesu był spadek wielkości PKB, czyli recesja transformacyjna. Jednak państwa, w których transformacja się powiodła, doświadczyły
krótkotrwałej recesji, po której wielkość produkcji zaczęła rosnąć (krzywa wielkości PKB ma kształt litery J), natomiast w pozostałych krajach recesja transformacyjna była dłuższa i głębsza (krzywa wielkości PKB przypomina literę L)53.
Wielu ekonomistów kwestionuje rozmiary spadku produkcji odnotowane w statystykach. Wskazują oni przede wszystkim na kwestie metodyczne (i stricte statystyczne) związane z mierzeniem wielkości produkcji w okresie transformacji54.
52
G.W. Kołodko, Kwadratura pięciokąta. Od załamania gospodarczego do trwałego wzrostu,
Poltext, Warszawa 1993. Metodę konstruowania pięciokąta por.: G.W. Kołodko, Kwadratura pięciokąta…; J. Misala, S. Bukowski, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w okresie transformacji, „Ekonomista” 2003, nr 5.
53
Na temat recesji transformacyjnej w krajach przechodzących do gospodarki rynkowej szerzej zob.: A. Berg, E.R. Borensztein, R. Sahay, J. Zettelmeyer, The Evolution of Output in Transition Economies: Explaining the Differences, International Monetary Fund, Working Paper 73,
1999, s. 5 i nast.; Nowa Europa. Raport z transformacji, pod kier. D. Rosatiego, XII Forum Ekonomiczne, Krynica 5–7 września 2002, Instytut Wschodni, CASE, Fundacja Instytutu Studiów
Wschodnich, Warszawa 2002, s. 66 i nast.; Transition – the First Ten Years. Analysis and Lessons
for Eastern Europe and the Former Soviet Union, The World Bank, Washington 2002, s. 3–5.
54
Por. A. Berg, Measurement and Mismeasurement of Economic Activity during Transition to
the Market [w:] Eastern Europe in Transition: from Recession to growth?, ed. by M.I. Blejer,
G.A. Calvo, F. Coricelli, A.H. Gelb, The World Bank, Discussion Papers 196, Washington 1993;
A. Åslund przytacza dane świadczące o tym, że w niektórych państwach (w tym w Czechach, Polsce i na Węgrzech) PKB w najniższym punkcie recesji transformacyjnej był wyższy niż w 1989 r.
A. Åslund, The Myth of Output Collapse after Communism, Carnegie Endowment for International
Peace, Post-Soviet Economies Project, Russian and Eurasian Program, Working Papers 18, 2001,
216
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Panuje tu zarazem dość powszechna zgoda co do tego, że spadek produkcji
w początkowym okresie transformacji był uwarunkowany obiektywnie55. Jako
przyczyny recesji transformacyjnej wskazuje się zaś następujące: ograniczenie
popytu globalnego56, niekorzystne warunki początkowe (w szczególności nadmierne uprzemysłowienie i ścisłe więzy handlowe z innymi państwami socjalistycznymi)57, zjawisko dezorganizacji 58, ograniczenia w dostępie do kredytów59.
Dane opisujące zmiany PKB w wybranych krajach przedstawione są w tabelach 1 i 2.
Tabela 1. Stopa wzrostu PKB w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990–1999
(rok poprzedni = 100)
Wyszczegól- 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
nienie
Poziom
PKB
w 1999 r.
(1989 = 100)
Czechy
–1,2 –11,6 –0,5
0,1
2,2
5,9
4,8
–1,0
–2,2
–0,8
94,8
Polska
–11,6 –7,0
2,6
3,8
5,2
7,0
6,0
6,8
4,8
4,1
121,7
Węgry
–3,5 –11,9 –3,1
–0,6
2,9
1,5
1,3
4,6
4,9
4,2
99,1
Źródło: Transition Report 2001, European Bank for Reconstruction and Development, London
2001, s. 59.
s. 15. W odniesieniu do statystyki polskiej: A. Bratkowski, The Shock of Transformation or the
Transformation of Shock? The Big Bang in Poland and Official Statistics, „Communist Economies
and Economic Transformation” 1993, vol. 1.
55
Por. R. Dornbusch, Strategies and Priorities for Reform [w:] The Transition to a Market
Economy, ed. by P. Marer, S. Zecchini, Vol. 1, The broad issues, OECD, Paris 1991, s. 171;
K. Łaski, Transition from Command to Market Economies in Central and Eastern Europe: First
Experiences and Questions, Wiener Institut für International Wirtschaftsvergleiche, Wien 1992,
s. 4; J. Winiecki, The Inevitability of a Fall in Output in the Early Stages of Transition to the Market: Theoretical Underpinnings, „Soviet Studies” 1991, vol. 4.
56
Por. W. Balicki, Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996,
s. 179 i nast.; K. Łaski, op. cit.
57
Por. A. Berg, E.R. Borensztein, R. Sahay, J. Zettelmeyer, op. cit.; M. de Melo, C. Denizer,
A. Gelb, S. Tenev, Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies, The World Bank, Development Research Group, Policy Research Working
Paper 1866, 1997.
58
Por. O.J. Blanchard, Assesment of the Economic Transition in Central and Eastern Europe
– Theoretical Aspects of Transition, „American Economic Review” 1996, vol. 2; O.J. Blanchard,
M. Kremer, Disorganization, „Quarterly Journal of Economics” 1997, November.
59
Por. G.A. Calvo, F. Coricelli, Output Collapse in Eastern Europe: The Role of Credit [w:]
Eastern Europe in Transition…
217
Strategie transformacji a doświadczenia…
Tabela 2. Charakterystyka zmian PKB w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach
1990–1999
Wyszczególnienie
Skumulowany
Skumulowany
spadek PKB
wzrost PKB od
do najniższego
Rok, w którym
momentu osiągniępoziomu – w po- PKB był najniższy
cia najniższego
równaniu z 1989 r.
poziomu do 1999 r.
(w %)
(w %)
Średnia stopa
wzrostu od momentu osiągnięcia
najniższego
poziomu PKB
(w %)
Czechy
–13,1
1992
9,1
1,3
Polska
–17,8
1991
48,1
5,0
Węgry
–18,1
1993
21,0
3,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie Transition Report 2001…, s. 59.
Mimo że sytuacja gospodarcza w Polsce pod koniec lat 80. XX w. wymusiła
przeprowadzenie radykalnego programu stabilizacji makroekonomicznej, to jednak udało się osiągnąć dobre wyniki w obszarze wzrostu PKB. Podjęte reformy
przyczyniły się do systematycznego i relatywnie wysokiego wzrostu gospodarczego, a Polska nie tylko jako pierwsza osiągnęła wzrost gospodarczy – recesja
transformacyjna trwała tylko 2 lata – ale też jako pierwsza przekroczyła poziom
PKB sprzed transformacji (już w 1996 r. PKB wynosił 104,5% z 1989 r.)60.
I chociaż recesja transformacyjna w Polsce okazała się głębsza niż w Czechach,
to jednak późniejszy wzrost gospodarczy charakteryzował się znacznie większą
dynamiką. Skumulowany wzrost PKB od momentu osiągnięcia najniższego poziomu do 1999 r. wyniósł w Polsce aż 48,1% (wobec 9,1% w Czechach i 21% na
Węgrzech). W porównaniu z 1989 r. PKB w Polsce był wyższy o 21,7%
(a w Czechach i na Węgrzech niższy o odpowiednio 5,2% i 0,9%). Zgodzić należy się z M. Dąbrowskim, że w zakresie wzrostu PKB doświadczenia Polski
mogą być przykładem sukcesu61.
4.3. Stopa bezrobocia
Kwestia bezrobocia stanowi jedną z ciemnych stron procesu transformacji.
Ta przypadłość gospodarki rynkowej jest szczególnie uciążliwa, gdyż w gospodarce centralnie zarządzanej, ze względu na nierównowagę popytową występującą także na rynku pracy, zjawisko to było nieobecne. Dane przedstawiające
zmiany na rynku pracy zostały zebrane w tabeli 3.
60
Por. Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, s. 79.
61
Por. M. Dąbrowski, Ten Years of Polish Economic Transition, 1989–1990 [w:] Transition.
The First Decade, ed. by M.I. Blejer, M. Škreb, MIT Press, London 2002, s. 121.
218
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Tabela 3. Zmiana zasobu siły roboczej (stan na koniec roku) w %; zmiana
zatrudnienia (średniorocznie) w %; bezrobocie (stan na koniec roku) w % zasobu siły
roboczej w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990–1999
Średnia
stopa
bezrobocia
Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
w latach
1990–
1999
Czechy
zasób siły roboczej ∙
∙
∙
0,4 –1,1 0,8 0,7 0,1 0,5 0,4
zatrudnienie
∙
∙
–2,6 0,2 0,7 2,8 1,2 –1,7 –2,5 –1,7
stopa bezrobocia
0,7 4,1 2,6 3,5 3,2 2,9 3,5 5,2 7,5 9,4
4,7
Polska
zasób siły roboczej ∙
1,9 –0,4 0,7 0,6 –0,9 1,4 –2,7 –4,0 –1,0
zatrudnienie
∙
–4,3 –2,8 –1,7 1,1 0,3 3,5 1,3 1,4 –1,5
stopa bezrobocia
6,5 11,8 13,6 16,4 16,0 14,9 13,2 8,6 10,4 13,0
13,1
Węgry
zasób siły roboczej ∙
–3,7 –3,6 –9,0 –3,3 –2,6 –1,2 –1,3 0,4 2,1
zatrudnienie
∙
–9,6 –9,3 –11,7 –2,0 –1,9 –0,8 0,0 1,4 3,1
stopa bezrobocia
1,8 7,4 12,3 14,5 12,4 12,1 11,8 11,6 10,1 9,9
11,3
Źródło: Transition Report 1999, European Bank for Reconstruction and Development, London
1999, s. 213, 229, 253; Transition Report 2000, European Bank for Reconstruction and Development, London 2000, s. 101; Transition Report 2001…, s. 137, 157, 181.
W całym badanym okresie Polska charakteryzowała się najwyższą, a Czechy
najniższą stopą bezrobocia. Średnia stopa bezrobocia była w Czechach niemal
trzykrotnie niższa niż w Polsce (4,7% wobec 13,1%). Należy zwrócić uwagę na
dwie kwestie. Po pierwsze, utrzymanie niskiego bezrobocia w Czechach było
możliwe dzięki opóźnianiu restrukturyzacji przedsiębiorstw62. Druga kwestia
związana jest z innymi niż bezrobocie wskaźnikami charakteryzującymi rynek
pracy. Z kolei na Węgrzech w badanym okresie następował szybki spadek liczby
zatrudnionych (w latach 1991–1993 po ok. 10% rocznie). Jednocześnie na skutek spadku zasobu siły roboczej stopa bezrobocia na Węgrzech była niższa niż
w Polsce, która nie doświadczyła zarazem tak głębokiego spadku zatrudnienia.
Wzrost bezrobocia może być bowiem spowodowany napływem na rynek pracy
nowych licznych roczników, a opuszczanie rynku przez osoby zniechęcone do
poszukiwania pracy powoduje spadek stopy bezrobocia. W tabeli 4 przedstawiono dane dotyczące zatrudnienia.
62
Y. Gaidar, The Legacy of the Socialist Economy: The Macro- and Microeconomic Consequences of Soft Budget Constraints [w:] Transition…, s. 301.
219
Strategie transformacji a doświadczenia…
Tabela 4. Całkowite zatrudnienie w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach
1990–1999 (1989 = 100)
Czechy
Skumulowana
zmiana
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 w porównaniu
z 1989 r.
(w %)
99,1 93,6 91,2 89,7 90,4 92,8 93,4 91,6 90,2 86,9
–13,1
Polska
95,8 90,1
86,3
84,3 85,1
86,7
88,3 90,8
92,9
92,4
–7,6
Węgry
96,7 86,7
78,1
73,2 71,8
70,4
69,8 69,8
70,7
72,9
–17,1
Wyszczególnienie
Źródło: „Economic Survey of Europe” 2002, nr 2–3, s. 163, cyt. za: A. Åslund, Building Capitalism…, s. 331.
Zdolność tworzenia przez gospodarkę nowych miejsc pracy jest równie
istotna jak zmiany bezrobocia. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują, że jego
spadek w porównaniu z 1989 r. najmniejszy był w Polsce, natomiast największy
na Węgrzech. Chociaż Węgry w badanym okresie charakteryzowały się niższą
stopą bezrobocia niż Polska, to jednak zatrudnienie w latach 1990–1999 zmniejszyło się tam aż o 17,1%, a w Polsce tylko o 7,6%. Także w Czechach – mimo
że notowano tam najniższą stopą bezrobocia – spadek zatrudnienia był o 5,5
punktu procentowego większy niż w Polsce. Dane zawarte w tabeli 4 potwierdzają więc hipotezę, wysuniętą przez W. Kuczyńskiego, o istotnym wpływie
czynników demograficznych na stopę bezrobocia w Polsce63.
4.4. Stopa inflacji
Obserwując zmiany stopy wzrostu cen w państwach podlegających transformacji, można zauważyć pewne prawidłowości64. W początkowym etapie
transformacji większość krajów doświadczała inflacji korekcyjnej. Była ona
spowodowana liberalizacją cen i dewaluacją kursu walutowego, a w niektórych
państwach także nawisem inflacyjnym. Wzrostowi cen towarzyszyły również
zmiany relacji cen. Drugi etap walki z inflacją charakteryzował się ograniczeniem tempa wzrostu cen do 20–30% rocznie. W wielu krajach przechodzących
transformację taka stopa inflacji utrzymywała się uporczywie i występowały
trudności w jej ograniczeniu. Spośród analizowanych tu państw sytuacja taka
63
W. Kuczyński, Nasz przyrost naturalny (bezrobocia), „Gazeta Wyborcza” z 6.06.2003.
P. Backe, Disinflation in Central and Eastern European EU Accession Countries, artykuł na
konferencję NBP nt. „Economic Policy Directions in the OECD Countries and Emerging Markets:
Analysing the Experiences”, Warszawa, 21–22 marca 2002, s. 2–3.
64
220
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
miała miejsce w Polsce. Na rys. 1 i w tabeli 5 zostały zaprezentowane dane na
temat stopy inflacji w analizowanych krajach.
Rys. 1. Stopa inflacji (zmiana poziomu cen dóbr konsumpcyjnych,
grudzień do grudnia, w %) w Czechach, Polsce i na Węgrzech
w latach 1990–1999
Źródło: Transition Report 2001…, s. 61.
Tabela 5. Charakterystyka inflacji w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach
1990–1999
Wyszczególnienie
Rok
najwyższej
inflacji
Najwyższa
stopa inflacji
Średnioroczne
tempo zmian
cen dóbr (CPI)
Data
Rok, w którym
wprowadzenia
inflacja spadła
programu stabiponiżej 40%
lizacyjnego
Czechy
1991
52,0
13,6
1992
styczeń 1991
Polska
1990
585,8
51,36
1993
styczeń 1990
Węgry
1991
35,0
22,06
zawsze
marzec 1990
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999…, s. 63; Transition Report
2001…, s. 61.
Pod względem tempa wzrostu cen najlepsza sytuacja była w Czechach
(które – oprócz 1991 r. – zawsze notowały najniższą stopę inflacji spośród
omawianych państw). Węgry w pierwszej połowie lat 90. XX w. charakteryzo-
Strategie transformacji a doświadczenia…
221
wały się niższą stopą inflacji niż Polska, ale od 1995 r. to już w Polsce następował wolniejszy wzrost cen. Analizując powyższe dane, warto zwrócić uwagę na
zdecydowanie najwyższą inflację korekcyjną w Polsce, co spowodowało, że także inflacja średnioroczna była tu zdecydowanie najwyższa (51,36% wobec 13,6%
w Czechach i 22,06% na Węgrzech). Było to związane z niekorzystnymi –
w porównaniu z Czechami i Węgrami – warunkami początkowymi. Polski program stabilizacji gospodarki wprowadzany był w życie w warunkach wysokiej
inflacji, ogromnych niedoborów i wysokiego nawisu inflacyjnego.
4.5. Saldo budżetu państwa
Z teoretycznego punktu widzenia, pierwszy okres transformacji powinien
charakteryzować się zmniejszeniem dochodów budżetowych na skutek spadku
aktywności gospodarczej65. Trudno natomiast określić wpływ przejścia do gospodarki rynkowej na wielkość wydatków, gdyż – z jednej strony – ograniczeniu
ulegały tu dotacje i subsydia, a z drugiej – pojawiały się wydatki na finansowanie zasiłków dla bezrobotnych czy rozbudowę systemu zabezpieczenia społecznego. Niektórzy ekonomiści sugerują, że zbyt radykalne próby zmniejszenia deficytu budżetowego w początkowym okresie transformacji mogą – w okresie
późniejszym – skutkować nadmiernym spadkiem PKB, który – w następstwie –
spowoduje także wzrost deficytu budżetowego66. W późniejszym jednak okresie,
wraz z reformą systemu podatkowego oraz wzrostem gospodarczym, dochody
budżetowe powinny już wzrastać. Z tego też powodu sądzi się, że wykres stanu
salda budżetu państwa (będzie miał kształt litery U) charakteryzuje się początkowo wzrostem deficytu, a następnie jego spadkiem67. Dane dotyczące salda
budżetu państwa przedstawiono na rys. 2.
Doświadczenia wybranych krajów nie potwierdzają przewidywanego przebiegu zmian deficytu budżetowego – krzywe na rys. 2 nie przypominają litery U.
Widoczne jest jednak pogorszenie stanu budżetu państwa w pierwszych latach
transformacji. W późniejszym okresie trudno jest zauważyć dominującą tenden65
Szerzej na temat problemów polityki fiskalnej przy przechodzeniu do gospodarki rynkowej
zob.: J. Kornai, The Postsocialist Transition and the State: Reflections in the Light of Hungarian
Fiscal Problems, AEA Papers and Proceedings 2, 1992, s. 4 i nast.
66
Szerzej: D. Gotz-Kozierkiwicz, G.W. Kołodko, Fiscal Adjustment and Stabilization Policies
in Eastern Europe, Institute of Finance, Working Papers 24, Warsaw 1991, s. 17; G.W. Kołodko,
From Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies. The Fiscal Implications,
International Monetary Fund, Fiscal Affairs Department, December 1992, s. 50. C. Purfield nie
znalazła potwierdzenia negatywnego wpływu restrykcyjnej polityki fiskalnej na wzrost w krajach
podlegających transformacji: C. Purfield, Fiscal Adjustment in Transition Countries: Evidence
from the 1990s, International Monetary Fund, Working Papers 36, 2003, s. 17.
67
Szerzej: European Bank for Reconstruction and Development, London 1998, s. 55.
222
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Rys. 2. Saldo budżetu państwa (w % PKB) w Czechach, Polsce i na Węgrzech
w latach 1990–1999
Źródło: Transition Report 2001…, s. 62.
cję, saldo budżetu państwa – wyrażone w % PKB – nie zmienia się bowiem
w jednym kierunku. Oceniając osiągnięcia poszczególnych państw w tej dziedzinie, należy jednak zauważyć, że gospodarka czeska charakteryzowała się najniższym, a węgierska najwyższym deficytem w całym badanym okresie (poza
1990 r.). Średnia wielkość deficytu budżetowego w latach 1990–1999 wynosiła
w Czechach 1,5% PKB, w Polsce 2,5% PKB, a na Węgrzech 5,5% PKB. Wyraźnie zauważalne jest także (por. rys. 2) narastanie kryzysu fiskalnego na Węgrzech w latach 1992–1994. Deficyt budżetowy w Polsce po początkowym
wzroście do –4,9% PKB w 1992 r. ustabilizował się. Ponowny wzrost widoczny
był w ostatnim roku badanego okresu. Wielkość deficytu budżetowego w Czechach choć podlegała z kolei znacznym wahaniom, to jednak utrzymywała się
ona na umiarkowanym poziomie.
4.6. Saldo obrotów bieżących z zagranicą
Ujemne saldo obrotów bieżących z zagranicą jest w krajach transformujących
gospodarki stanem normalnym68. Przestarzałe wyposażenie kapitałowe odziedzi68
Przyjmuje się, że niezagrażające stabilności finansowej gospodarki rozmiary deficytu w obrotach bieżących z zagranicą to 5% PKB. Por. C.J. Lindgren, T.J.T. Baliño, Ch. Enoch, A.M. Gulde,
M. Quintyn, L. Teo, op. cit., s. 11.
223
Strategie transformacji a doświadczenia…
czone po gospodarce centralnie zarządzanej wymaga modernizacji. Jest to źródłem dużego popytu inwestycyjnego i wobec niewystarczających oszczędności
krajowych powoduje pojawienie się konieczności importu kapitału z zagranicy.
Dane dotyczące tego obszaru gospodarki prezentowane są na rys. 3 i w tabeli 6.
Rys. 3. Saldo obrotów bieżących (w % PKB) w Czechach, Polsce i na Węgrzech
w latach 1990–1999
Źródło: Transition Report 1999…, s. 78; Transition Report 2001…, s. 65.
Tabela 6. Stopa wzrostu eksportu i importu (zmiana procentowa wartości realnych)
w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1992–1999
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Czechy
eksport
import
Wyszczególnienie
9,5
29,7
15,8
23,7
1,7
14,7
16,7
21,2
9,2
14,3
8,1
7,2
10,7
7,9
6,6
5,8
Polska
eksport
import
10,8
1,7
3,2
13,2
13,1
11,3
23,6
24,3
12,5
28,0
9,9
16,7
11,0
14,0
1,0
6,0
Węgry
eksport
import
2,1
0,2
–10,1
20,2
13,7
8,8
13,4
–0,7
8,4
6,6
26,4
24,6
16,7
22,8
13,1
12,3
Źródło: Transition Report 2000…, s. 157, 173, 197; Transition Report 2001…, s. 137, 157, 181.
224
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Zwracają uwagę duże dynamiki eksportu i importu, jednak przez większość
badanego okresu import wzrastał szybciej. Saldo obrotów bieżących z zagranicą
było więc na ogół ujemne, ale w latach 1990–1992 kształtowało się na bezpiecznym poziomie we wszystkich krajach. Później wielokrotnie przekraczało uznany
za bezpieczny poziom 5% PKB. Prowadziło to do zagrożenia kryzysem walutowym – w Czechach w 1997 r., w Polsce w 1999 r., na Węgrzech w 1995 r. Najmniejszy deficyt obrotów bieżących w latach 1990–1999 notowała Polska (średnio –1,2% PKB). W Czechach był on średnio dwa razy większy (–2,5% PKB),
a na Węgrzech trzy razy większy (–3,7% PKB).
4.7. Pięciokąty stabilizacji makroekonomicznej
W oryginalnej wersji poszczególne ramiona pięciokąta tworzą: tempo wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetu państwa, saldo obrotów
bieżących z zagranicą. Ze względu na cel analizy, którym jest ocena całego okresu transformacji, a nie poszczególnych lat, pod uwagę wzięte zostaną: zmiana
PKB (rok 1989 = 100), średnioroczne tempo zmian dóbr konsumpcyjnych, średnie saldo budżetu centralnego, średnie saldo bilansu obrotów bieżących i średnia
stopa bezrobocia. Biorąc pod uwagę zastrzeżenia dotyczące stopy bezrobocia
jako miernika charakteryzującego rynek pracy, oszacowany zostanie także pięciokąt zawierający zmianę rozmiarów zatrudnienia (rok 1989 = 100) w miejsce
stopy bezrobocia69. Dane charakteryzujące pierwsze dziesięć lat transformacji
zawiera tabela 7.
Węgry prezentują się najgorzej w trzech kategoriach: notowały średnio najwyższy deficyt bilansu obrotów bieżących i bilansu budżetu państwa, a także
najbardziej spadło tam zatrudnienie. W Polsce natomiast najwyższa była średnia
inflacja (co po części wynikało z wyjątkowo niekorzystnych warunków odziedziczonych po gospodarce centralnie zarządzanej) oraz stopa bezrobocia. Czechy zanotowały najgorszy wynik w odniesieniu do zmian PKB. Gospodarka węgierska w żadnym z prezentowanych obszarów nie osiągnęła najlepszych
rezultatów. Wyniki gospodarki polskiej były najlepsze pod względem: wzrostu
PKB w porównaniu z 1989 r., spadku zatrudnienia w porównaniu z 1989 r. oraz
średniego salda obrotów bieżących. W Czechach odnotowano najniższy poziom
bezrobocia, najwolniejsze tempo zmian cen dóbr konsumpcyjnych i najniższe
saldo budżetu centralnego. W tabeli 8 i na rys. 4 i 5 przedstawiono wyniki obliczeń przy wykorzystaniu metody pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej.
69
Punkty najwyższy i najniższy na poszczególnych osiach to: 85 i 130 dla zmiany PKB, 0 i 20
dla stopy bezrobocia, 65 i 100 dla zmiany zatrudnienia, 0 i 1000 dla stopy inflacji (skala logarytmiczna), –16 i 4 dla salda budżetu państwa, –10 i 4 dla salda bilansu obrotów bieżących.
225
Strategie transformacji a doświadczenia…
Tabela 7. Wyniki makroekonomiczne w Czechach, Polsce i na Węgrzech
w latach 1990–1999
ŚrednioSaldo
Stopa
roczne
budżetu
WyPKB
bezrobocia Zatrudnienie tempo zmian centralnego
szczegól(średnia,
(1989 = 100)
(1989 = 100)
cen dóbr
(średnia,
nienie
1991–1999)
(CPI, 1990– 1990–1999,
1999)
w % PKB)
Saldo
obrotów
bieżących
(średnia,
1990–1999,
w % PKB)
Czechy
94,77
4,66
86,9
13,60
–1,51
–2,47
Polska
121,72
13,10
92,4
51,36
–2,49
–1,21
Węgry
99,06
11,34
72,9
22,06
–5,48
–3,69
Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Economic Survey of Europe” 2002, nr 2–3, s. 163,
cyt. za: A. Åslund, Building Capitalism…, s. 331; Transition Report 1999…, s. 78, 213, 229, 253;
Transition Report 2000…, s. 101; Transition Report 2001…, s. 59, 61–62, 65, 137, 157, 181.
Tabela 8. Pole pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej w Czechach, Polsce
i na Węgrzech dla lat 1990–1999
Wyszczególnienie
Czechy
Polska
Węgry
Pole pięciokąta stabilizacji (z uwzględnieniem bezrobocia)
0,320
0,331
0,208
Pole pięciokąta stabilizacji (z uwzględnieniem zatrudnienia)
0,296
0,440
0,173
Źródło: obliczenia własne.
Rys. 4. Pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej (z uwzględnieniem bezrobocia)
w Czechach, Polsce i na Węgrzech dla lat 1990–1999
Źródło: opracowanie własne.
226
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Rys. 5. Pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej (z uwzględnieniem zatrudnienia)
w Czechach, Polsce i na Węgrzech dla lat 1990–1999
Źródło: opracowanie własne.
Im lepsza jest sytuacja gospodarki w danej kategorii, tym dalej od środka pięciokąta położony jest punkt jej odpowiadający. Rysunek powstaje poprzez połączenie tych punktów. Im lepszy jest stan gospodarki – tym pole pięciokąta jest
większe. Pole może być maksymalnie równe 1, a minimalnie 0.
Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że po dziesięciu latach transformacji
sytuacja makroekonomiczna w Polsce była lepsza niż w Czechach i na Węgrzech. Pole pięciokąta stabilizacji było największe, zarówno gdy brano pod
uwagę bezrobocie jako jedną ze składowych jak i wówczas, gdy je obliczano,
uwzględniając zmiany w zatrudnieniu. W pierwszym przypadku różnica między
wielkością pięciokąta w Polsce i w Czechach wynosiła jedynie 3,4%. Natomiast
pole obliczone dla gospodarki węgierskiej było wyraźnie mniejsze i jego wielkość stanowiła 2/3 pola obliczonego dla gospodarki polskiej. Porównując sytuację Czech i Polski, można zauważyć, że sytuacja Czech była wyraźnie lepsza
w kategoriach inflacji i bezrobocia, a Polski w kategoriach salda obrotów bieżących i dynamiki PKB. Zaznaczyć należy, o czym już wspominano, że wysoka
stopa inflacji w Polsce w początkowym okresie transformacji była jednym z elementów dziedzictwa gospodarki centralnie zarządzanej. Uwzględnienie w analizie
zatrudnienia w miejsce bezrobocia pozwala na wysunięcie bardziej jednoznacznych wniosków. Pole pięciokąta stabilizacji jest w tym przypadku ponownie
największe dla Polski, ale tym razem jest to zdecydowana różnica. Wielkości pól
obliczone dla Czech i Węgier stanowią odpowiednio 67,3% i 39,3% wyniku
uzyskanego dla Polski. W trzech z pięciu kategorii polska gospodarka uzyskała
zdecydowanie lepsze wyniki niż gospodarka czeska. Stan gospodarki węgierskiej był w badanym okresie zauważalnie gorszy. Podsumowując, na podstawie
Strategie transformacji a doświadczenia…
227
przeprowadzonej analizy można uznać, że Polska uzyskała najlepsze wyniki gospodarcze w procesie transformacji.
5. Zakończenie
Na podstawie porównania doświadczeń Polski i dwóch innych liderów
przemian gospodarczych, czyli Czech i Węgier, można stwierdzić, że najtrudniejsze warunki wprowadzania transformacji gospodarczej występowały w Polsce70. Pod względem reform instytucjonalnych i zmian struktury gospodarczej najlepiej prezentowały się Węgry, a najgorzej Czechosłowacja. Natomiast z punktu
widzenia sytuacji makroekonomicznej Polska była zdecydowanie w najgorszym
położeniu. Czechosłowacja, przy braku zmian instytucjonalnych, prowadziła
ostrożną politykę makroekonomiczną. Warunki początkowe w Czechosłowacji,
a szczególnie w Czechach były – porównując je z innymi gospodarkami centralnie zarządzanymi – względnie korzystne. Inflacja była tu utrzymywana na niskim poziomie, zadłużenie zagraniczne było niewielkie, a produkt krajowy na
osobę był najwyższy wśród wyróżnionych trzech państw. Gorsza natomiast była
sytuacja makroekonomiczna Węgier. Poziom produktu na osobę był bowiem
niższy, stopa inflacji wyższa, a także występowało znaczne zadłużenie zagraniczne (którego wielkość stawiała Węgry wśród najbardziej zadłużonych państw
o średnim dochodzie). Polska również odziedziczyła znaczny dług zewnętrzny.
Inflacja była zaś wyższa niż na Węgrzech, poziom PKB per capita był natomiast
najniższy.
Mimo najtrudniejszej sytuacji gospodarczej to właśnie w Polsce zdecydowano się na najbardziej radykalny program zmian. Węgry wybrały drogę zmian
gradualistycznych, a Czechy metodę pośrednią. Biorąc zatem pod uwagę fakt, że
program transformacji w Polsce był wprowadzany w najtrudniejszych warunkach i był najbardziej radykalny, a uzyskane wyniki makroekonomiczne najlepsze, można stwierdzić, że koncepcja transformacji szokowej, którą charakteryzują kompleksowe i radykalne przemiany, okazała się skuteczną i efektywną
metodą „wdrażania” przemian ustrojowych, w tym i gospodarczych.
70
Według badań przeprowadzonych przez EBOiR wartość indeksu warunków początkowych
wyniosła 3,5 dla Czech, 1,9 dla Polski i 3,3 dla Węgier (im wyższa jest wartość wskaźnika, tym
warunki początkowe są lepsze). Przy obliczaniu tego wskaźnika pod uwagę brane były: poziom
rozwoju gospodarczego, zależność handlowa od RWPG, nierównowaga makroekonomiczna, odległość od państw Unii Europejskiej, występowanie bogactw naturalnych, doświadczenia z gospodarką rynkową, sprawność i jakość administracji rządowej. Transition Report 2000…, s. 21.
228
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Literatura
Ahrens J., The Transition to a Market Economy: Are There Useful Lessons from History? [w:] The
Economics of Transformation. Theory and Practice in the New Market Economies, ed. by
A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag, Berlin 1994.
Antowska-Bartosiewicz I., Małecki W., Zadłużenie i kapitał zagraniczny a stabilizacja i transformacja [w:] Polityka finansowa, stabilizacja, transformacja, pod red. G.W. Kołodki, Instytut
Finansów, Warszawa 1991.
Åslund A., Building Capitalism. The Transformation of the Former Soviet Bloc, Cambridge University Press, Cambridge 2002.
Åslund A., The Myth of Output Collapse after Communism, Carnegie Endowment for International
Peace, Post-Soviet Economies Project, Russian and Eurasian Program, Working Papers 18,
2001.
Åslund A., Boone P., Johnson S., How to Stabilize: Lessons from Post-communist Countries,
Brookings Papers on Economic Activity 1, 1996.
Backe P., Disinflation in Central and Eastern European EU Accession Countries, artykuł na konferencję NBP nt. „Economic Policy Directions in the OECD Countries and Emerging Markets:
Analysing the Experiences”, Warszawa, 21–22 marca 2002.
Balcerowicz L., Democracy Is No Substitute for Capitalism, „Eastern European Economics” 1994,
March–April.
Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Balicki W., Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996.
Bałtowski M., Dziedzictwo socjalizmu jako czynnik determinujący przebieg i efekty transformacji
gospodarczej w Polsce, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa.
Berg A., Measurement and Mismeasurement of Economic Activity during Transition to the Market
[w:] Eastern Europe in Transition: from Recession to Growth?, ed. by M.I. Blejer, G.A. Calvo,
F. Coricelli, A.H. Gelb, The World Bank, Discussion Papers 196, Washington 1993.
Berg A., Borensztein E.R., Sahay R., Zettelmeyer J., The Evolution of Output in Transition Economies: Explaining the Differences, International Monetary Fund, Working Paper 73, 1999.
Blanchard O.J., Assesment of the Economic Transition in Central and Eastern Europe – Theoretical Aspects of Transition, „American Economic Review” 1996, vol. 2.
Blanchard O.J., Kremer M., Disorganization, „Quarterly Journal of Economics” 1997, November.
Bratkowski A., The Shock of Transformation or the Transformation of Shock? The Big Bang in
Poland and Official Statistics, „Communist Economies and Economic Transformation” 1993,
nr 1.
Chołaj H., Transformacja systemowa w Polsce. Szkice teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.
Calvo G.A., Coricelli F., Output Collapse in Eastern Europe: The Role of Credit [w:] Eastern
Europe in Transition: from Recession to Growth?, ed. by M.I. Blejer, G.A. Calvo, F. Coricelli,
A.H. Gelb, The World Bank, Discussion Papers 196, Washington 1993.
Csaba L., The Capitalist Revolution in Eastern Europe. A Contribution to the Economic Theory of
Systemic Change, Edward Elgar, Aldershot 1995.
Dąbrowski M., Ten Years of Polish Economic Transition, 1989–1990 [w:] Transition. The First
Decade, ed. by M.I. Blejer, M. Škreb, MIT Press, London 2002.
Dewatripont M., Roland G., The Design of Reform Packages under Uncertainty, „American Economic Review” 1995, vol. 5.
Dewatripont M., Roland G., Transition as a Process of Large-scale Institutional Change, „Economics of Transition” 1996, vol. 4.
Strategie transformacji a doświadczenia…
229
Dhanji F., Milanovic B., Privatization [w:] The Transition to a Market Economy, ed. by P. Marer,
S. Zecchini, Vol. 2, Special issues, OECD, Paris 1991.
Dornbusch R., Strategies and Priorities for Reform [w:] The Transition to a Market Economy, ed.
by P. Marer, S. Zecchini, Vol. 1, The broad issues, OECD, Paris 1991.
Fiedor B., Nowa ekonomia instytucjonalna vs. ekonomia głównego nurtu a proces transformacji
od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa.
Fischer S., Gelb A., Issues in the Reform of Socialist Economies [w:] Reforming Central and
Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli,
J. Bossak, The World Bank, Washington 1991.
Fischer S., Gelb A., The Process of Socialist Economic Transformation, „Journal of Economic
Perspectives” 1991, vol. 4.
Frydman R., Rapaczynski A., Markets and Institutions in Large-scale Privatization: An Approach
to Economic and Social Transformation in Eastern Europe [w:] Reforming Central and
Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli,
J. Bossak, The World Bank, Washington 1991.
Funke N., Timing and Sequencing of Reforms: Competing Views and the Role of Credibility,
„Kyklos” 1993, vol. 3.
Gaidar Y., The Legacy of the Socialist Economy: The Macro- and Microeconomic Consequences
of Soft Budget Constraints [w:] Transition. The First Decade, ed. by M.I. Blejer, M. Škreb,
MIT Press, London 2002.
Gelb A.H., Gray C., The Transformation of Economies in Central and Eastern Europe. Issues,
Progress, and Prospects, The World Bank, Policy, Research, and External Affairs, Policy and
Research Series 17, Washington 1991.
Gotz-Kozierkiwicz D., Kołodko G.W., Fiscal Adjustment and Stabilization Policies in Eastern
Europe, Institute of Finance, Working Papers 24, Warsaw 1991.
Gruszecki T., Problemy transformacji krajów postkomunistycznych – na przykładzie Polski (1989–99)
[w:] Od socjalizmu do gospodarki rynkowej, Verba, Lublin 2000.
Guitián M., The Process of Adjustment and Economic Reform: Real and Apparent Differences
between East and West [w:] Rebuilding Capitalism. Alternative Roads after Socialism and Dirigisme, ed. by A. Solimano, O. Sunkel, M.I. Blejer, University of Michigan Press 1994.
Islam S., Conclusion: Problems of Planning a Market Economy [w:] Making Markets. Economic
Transformation in Eastern Europe and the Post-soviet States, ed. by S. Islam, M. Mandelbaum, Council on Foreign Relations Press, New York 1993.
Jagas J., Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa.
Jakóbik W., Zmiana systemowa a struktura gospodarki w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000.
Kołodko G.W., From Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies. The Fiscal
Implications, International Monetary Fund, Fiscal Affairs Department, December 1992.
Kołodko G.W., Kwadratura pięciokąta. Od załamania gospodarczego do trwałego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993.
Kołodko G.W., Od szoku do terapii: ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999.
Kołodko G.W., Stabilizacja inflacji i rynkowa transformacja. Doświadczenia Polski [w:] Polityka
finansowa, stabilizacja, transformacja, pod red. G.W. Kołodki, Instytut Finansów, Warszawa
1991.
Kornai J., Droga do wolnej gospodarki, Fundacja Polska Praca, Warszawa 1991.
Kornai J., The Affinity between Ownership Forms and Coordination Mechanisms: The Common
Experience of Reform in Socialist Countries, „Journal of Economic Perspectives” 1990, vol. 3.
230
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Kornai J., The Postsocialist Transition and the State: Reflections in the Light of Hungarian Fiscal
Problems, AEA Papers and Proceedings 2, 1992.
Kornai J., The Socialist System. The Political Economy of Communism, Clarendon Press, Oxford
1992.
Kostro K., Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwój teorii społeczno-ekonomicznych Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001.
Kowalik T., Polska transformacja a nurty liberalne, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa.
Kuczyński W., Nasz przyrost naturalny (bezrobocia), „Gazeta Wyborcza” z 6.06.2003.
Lavigne M., The Economics of Transition. From Socialist Economy to Market Economy, Macmillan
Press, London 1999.
Levcik F., The Place of Convertibility in the Transformation Process [w:] Currency Convertibility
in Eastern Europe, Institute for International Economics, Washington 1991.
Lindgren C.J., Baliño T.J.T., Enoch Ch., Gulde A.M., Quintyn M., Teo L., Financial Sector Crisis
and Restructuring. Lessons from Asia, International Monetary Fund, Occasional Paper 188,
Washington 1999.
Lissowska M., Ewolucja instytucji. Znaczenie analizy procesu transformacji do gospodarki rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29–30 listopada 2007, Warszawa.
Lutkowski K., Transformacja systemu finansowego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.
Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999.
Łaski K., Transition from Command to Market Economies in Central and Eastern Europe: First
Experiences and Questions, Wiener Institut für Internationale Wirtschaftsvergleiche, Wien
1992.
Łukawer E., Poglądy polskich ekonomistów na ogólne założenia transformacji systemowej, „Ekonomista” 1994, nr 6.
Łukawer E., Z historii polskiej myśli ekonomicznej 1945–1995, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu Olympus, Wyższa Szkoła Bankowości, Finansów i Zarządzania, Warszawa 1997.
Melo M. de , Denizer C., Gelb A., Tenev S., Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies, The World Bank, Development Research Group,
Policy Research Working Paper 1866, 1997.
Misala J., Bukowski S., Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w okresie transformacji, „Ekonomista” 2003, nr 5.
Murrell P., What is Shock Therapy? What Did It Do in Poland and Russia? [w:] Transition to the
Market Economy. Critical Perspectives on the World Economy, ed. by P.G. Hare, J.R. Davis,
Vol. 1, Routledge, London–New York 1997.
Nowa Europa. Raport z transformacji, pod kier. D. Rosatiego, XII Forum Ekonomiczne, Krynica
5–7 września 2002, Instytut Wschodni, CASE, Fundacja Instytutu Studiów Wschodnich, Warszawa 2002.
Polszakiewicz B., Transformacja podstawowych składników struktury systemu gospodarki narodowej [w:] Wybrane problemy ekonomii. Transformacja systemowa polskiej gospodarki, pod
red. B. Polszakiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1995.
Portes R., From Central Planning to a Market Economy [w:] Making Markets. Economic Transformation in Eastern Europe and the Post-soviet States, ed. by S. Islam, M. Mandelbaum,
Council on Foreign Relations Press, New York 1993.
Purfield C., Fiscal Adjustment in Transition Countries: Evidence from the 1990s, International
Monetary Fund, Working Papers 36, 2003.
Ratajczak M., Nurt instytucjonalny we współczesnej myśli ekonomicznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1994, nr 1.
Strategie transformacji a doświadczenia…
231
Roland G., Political Constraints and the Transition Experience [w:] Lessons from the Economic
Transition. Central and Eastern Europe in the 1990s, ed. by S. Zecchini, Kluwer Academic
Publishers, OECD, London 1997.
Roland G., Transition and Economics. Politics, Markets, and Firms, MIT Press, Cambridge,
Mass., London 2000.
Sachs J.D., Reforms in Eastern Europe and the Former Soviet Union in Light of the East Asian
Experiences, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series, Working
Paper 5404.
Sachs J.D., Woo W.T., Understanding China’s Economic Performance, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series, Working Paper 5935, Cambridge, MA 1997.
Schipke A., The Political Economy of Privatization [w:] The Economics of Transformation. Theory
and Practice in the New Market Economies, ed. by A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag,
Berlin 1994.
Schmidt K.M., Schnitzer M., Privatization and Management Incentives in the Transition Period in
Eastern Europe, „Journal of Comparative Economics” 1993, vol. 17.
Staehr K., Reforms and Economic Growth in Transition Economies: Complementarity, Sequencing
and Speed, Bank of Finland, Institute for Economies in Transition BOFIT, Discussion Papers
1, 2003.
Tardos M., Sequencing the Reform [w:] The Transition to a Market Economy, Vol. 1, The broad
issues, ed. by P. Marer, S. Zecchini, OECD, Paris 1991.
Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych,
Warszawa 2002.
Transition Report 1999, European Bank for Reconstruction and Development, London 1999.
Transition Report 2000, European Bank for Reconstruction and Development, London 2000.
Transition Report 2001, European Bank for Reconstruction and Development, London 2001.
Transition – the First Ten Years. Analysis and Lessons for Eastern Europe and the Former Soviet
Union, The World Bank, Washington 2002.
Wei S.J., Gradualism versus Big Bang: Speed and Sustainability of Reforms, „Canadian Journal of
Economics” 1997, vol. 4b.
Wilczyński W., Warianty polityki transformacyjnej, „Ekonomista” 1995, nr 1–2.
Williamson J., From Reform Agenda to Damaged Brand Name. A Short History of the Washington
Consensus and Suggestions for What to Do Next, „Finance&Development” 2003, September.
Williamson J., The Washington Consensus as Policy Prescription for Development, wykład wygłoszony w ramach cyklu „Practitioners of Development”, 13.01.2004, http://www. iie.com,
13.05.2004.
Williamson J., What Should the Bank Think about the Washington Consensus, artykuł przygotowany jako materiał do opracowania Banku Światowego World Development Report 2000,
http://www.iie.com/publications/papers/williamson0799.htm, 13.05.2004.
Williamson J., What Washington Means by Policy Reform [w:] Latin American Adjustment: How
Much Has Happened?, ed. by J. Williamson, http://www.iie.com/publications/papers/williamson1102-2.htm, 13.05.2004.
Winiecki J., Formalne i nieformalne reguły postępowania w warunkach postkomunistycznej transformacji [w:] Gospodarka w okresie przemian, pod red. E. Adamowicz, Oficyna Wydawnicza
SGH, Warszawa 1999.
Winiecki J., The Inevitability of a Fall in Output in the Early Stages of Transition to the Market:
Theoretical Underpinnings, „Soviet Studies” 1991, nr 4.
Wojtyna A., Neoliberalne poglądy ekonomiczne w Polsce i ich wpływ na model transformacji,
„Ekonomista” 1995, nr 5–6.
232
Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek
Zecchini S., Transition Approaches in Retrospect [w:] Lessons from the Economic Transition.
Central and Eastern Europe in the 1990s, ed. by S. Zecchini, Kluwer Academic Publishers,
OECD, London 1997.
Transformation Strategies vs the Experience of Selected Countries.
A Comparative Analysis
Political changes in Communist countries in the second half of the 1980s led to the possibility
of systemic transformations. The objective of the undertaken systemic reforms was to introduce
a democratic system and a free market economy. An analysis of the experience of selected Central
European countries: Czechoslovakia (after its collapse – the Czech Republic), Poland and Hungary, indicates that the results of the economic transformation were affected by the transformation
strategy. Apart from the greatest economic difficulties as compared with the other transformed
countries, Poland decided to carry out the most radical reforms. Hungary embarked on gradual
changes, while the Czech Republic chose an indirect method. Considering the fact that the Polish
transformation programme, the most radical one, was implemented in the most difficult conditions,
while its macroeconomic results were the best, it may be concluded that the concept of shock
transformation, based on overall and radical changes, turned out to be an effective method for
“implementing” systemic and economic changes.
Wacław Jarmołowicz – profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Zainteresowania naukowo-badawcze: makroekonomia, polityka gospodarcza, gospodarowanie pracą.
e-mail: [email protected]
Dawid Piątek – doktor, adiunkt w Katedrze Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową na
Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Zainteresowania naukowo-badawcze: makroekonomia, transformacja gospodarcza.
e-mail: [email protected]