Ontologia czy polityka wiedzy? - Studia Metodologiczne

STUDIA METODOLOGICZNE
NR 31 • 2013
ANDRZEJ W. NOWAK
Ontologia czy polityka wiedzy?
WyobraĨnia socjologiczna a spoáeczne studia
nad nauką
WstĊp
Celem tekstu jest zestawienie dwóch podejĞü teoretycznych oraz wydobycie konsekwencji wynikających z próby ich syntezy. Pierwsze podejĞcie jest w gáównej mierze związanie z Charlesem Wrightem Millsem oraz
jego kontynuatorami. OkreĞlam roboczo je jako politykĊ wiedzy. Rozumiem pod tym pojĊciem te ujĊcia, które, z jednej strony, bezpoĞrednio
wskazują na uwikáanie wiedzy i jej wytwórców w konteksty aksjologiczne,
polityczne, z drugiej zaĞ na ciąĪące na wiedzy zobowiązania i powinnoĞci
aksjologiczne oraz polityczne1. Polityka wiedzy byáa i jest w duĪej mierze
waĪnym elementem uprawiania socjologii wiedzy. Ponadto polityka wiedzy jest waĪnym aspektem szeroko rozumianej myĞli krytycznej. Powoáanie
siĊ przeze mnie na postaü Millsa jest nieprzypadkowe, gdy pamiĊtamy
o roli, jaką dla rozwoju socjologii wiedzy odgrywaáa myĞl lewicowa, w tym
marksowska [Mucha, 1986; Berger, Luckman, 2010] i jej kontynuacje (takĪe krytyczne), oraz, Īe inspiracje te nie byáy przypadkowe2.
________________
1
PojĊcie polityki rozumiem bardzo szeroko, w sposób zbliĪony do kategorii „politycznoĞci”. Ze wzglĊdów jĊzykowych nie bĊdĊ stosowaá neologizmu typu „politycznoĞciowy”
zamiast „polityczny”.
2
Na koniecznoĞü związku pomiĊdzy ideami krytycznymi a socjologią (szeroko rozumianą) wskazuje Steve Fuller. W swej pracy The New Sociological Imagination stawia on
mocną tezĊ, iĪ nie da siĊ oddzieliü od siebie idei socjologii i socjalizmu. Jego zdaniem
120
ANDRZEJ W. NOWAK
Drugie z podejĞü teoretycznych związane jest ze wspóáczesną nieklasyczną socjologią wiedzy, studiami nad nauką oraz teorią aktora-sieci. To
podejĞcie z kolei okreĞlam roboczo jako ontologiĊ wiedzy3. Nazwa ta
nawiązuje do tak zwanego „zwrotu ontologicznego”. Hasáem tym okreĞlono zbiorczo szereg procesów, które miaáy miejsce w zakreĞlonym wyĪej
obszarze wiedzy4. Przykáadem tego zwrotu jest niedawno wydana na
gruncie polskim ksiąĪka Bruna Latoura Splatając na nowo to co spoáeczne
[Latour, 2010; Abriszewski, 2010]. To, co spoáeczne, w rozumieniu Latoura staje siĊ wáasnoĞcią, zdolnoĞcią do konfiguracji, splotem, zbiorowoĞcią raczej niĪ jakimĞ „bytem”. Spoáeczne to raczej coĞ stworzonego
z innych róĪnorodnych bytów niĪ okreĞlony byt. Nie jest to teĪ juĪ dáuĪej
wizja podsystemu spoáecznego (wyróĪnionego obok kultury, polityki,
systemu psychicznego), wywodząca siĊ z modernizacyjnych teorii [Nowak, 2011].
W tekĞcie tym zamierzam przedstawiü w zarysie koncepcjĊ „wyobraĨni ontologicznej”. PojĊcie to traktujĊ jako próbĊ wypracowania syntezy
obu powyĪej wymienionych stanowisk. Samą charakterystykĊ tego pojĊcia przedstawiĊ w dalszej czĊĞci tekstu, teraz chciaábym pokazaü, dlaczego
synteza taka jest potrzebna.
WychodzĊ z mocnego zaáoĪenia, iĪ socjologia wiedzy i socjologia krytyczna w swej ewolucji w duĪej mierze zerwaáa z myĞleniem ontologicznym. Staáo siĊ to szczególnie po okresie dominacji ujĊü związanych
z postmodernizmem. Jestem Ğwiadomy, Īe zerwanie to czĊsto dokonaáo
siĊ programowo. Moim zdaniem, niezaleĪnie od intencji, ma to powaĪne
konsekwencje. Jedną z waĪniejszych jest „bezzĊbnoĞü” socjologii krytycznej w sporach dotyczących problemów i kontrowersji naukowo________________
refleksja nad spoáeczeĔstwem w naturalny sposób wymusza „socjalistyczne” czy solidarne
postawy aksjologiczne, oraz, Īe polityczne postulaty „socjalistyczne” nie mogą siĊ obyü bez
podbudowy socjologicznej [Fuller, 2006, s. 31–40].
3
OkreĞlenie „ontologia wiedzy” wydaje mi siĊ fortunniejsze niĪ bliskie mu pojĊcie
„struktury wiedzy”. Z tego powodu uwaĪam, iĪ rozwijana w ramach teorii nowoczesnego
systemu-Ğwiata socjologia wiedzy zyskaáaby gdyby Ğwiadomie siĊ zontologizowaáa, z czym
wiąĪe siĊ miĊdzy innymi Ğwiadome przesuniĊcie pojĊciowe. Por. Lee, 2011.
4
Literatura dotycząca „zwrotu ontologicznego” we wspóáczesnych studiach nad nauka
i techniką jest pokaĨna, warto zapoznaü siĊ dwoma pozycjami kreĞlącymi dobrą mapĊ tego
zagadnienia: Heur, Leydesdorff, Wyatt, 2010; Law, 2010.
Ontologia czy polityka wiedzy?
121
-spoáecznych. Dlaczego socjologowie, czy szerzej, myĞliciele krytyczni
stają siĊ „bezzĊbni”? Jednym z powodów jest fakt, Īe socjologowie krytyczni stoją zbyt czĊsto na stanowisku, które za Krzysztofem Abriszewskim okreĞliü mogĊ mianem fundamentalizmu humanistycznego [Abriszewski, 2010, s. 143–157]. Mianem tym okreĞliü moĪemy osobĊ, która
jest przekonana o wyróĪnionej pozycji czáowieka jako aktora historii,
zmiany spoáecznej, Ĩródáo innowacji. Fundamentalista humanistyczny
szuka rozwiązaĔ w „czysto” ludzkim Ğwiecie, sprowadzając przedmioty
do roli „tylko” narzĊdzi.
Fundamentalista antropocentryczny umiejĊtnie zredukuje kwestiĊ innowacji do
jednostki. Kluczowe dla niego w tej materii bĊdą idea, pomysá, iluminacja, natchnienie prowadzące do odkrycia i tym podobne. Dalsze etapy wiodą niejako
z górki – podstawowa praca, w postaci pomysáu, zostaáa wykonana - pozostaje tylko jej wcielenie i dystrybucja. Lecz prawda (a niekiedy „Prawda”) raz odkryta musi z koniecznoĞci narzucaü siĊ innym. JeĞli tego nie czyni, to oznacza, Īe ci inni są
na nią Ğlepi z jakichĞ powodów. [Abriszewski, 2010, s. 148]
Fundamentalizm humanistyczny powoduje, iĪ osoba Ğwiadomie lub
nieĞwiadomie podzielająca to stanowisko nie jest w stanie podjąü dyskusji
w Ğwiecie wspóáczesnym, w którym nie ma wáaĞciwie Īadnej sfery ludzkiego doĞwiadczenia w jakiĞ sposób niezapoĞredniczonej naukowo czy
technicznie [Beck, 2002].
Z kolei ewolucja w ramach nieklasycznej socjologii zaowocowaáa inspirującymi rozwiązaniami dotyczącymi ontologii, jednak zagubiáa siĊ
gdzieĞ „po drodze” moĪliwoĞü skonstruowania instancji krytycznej. Przykáadowo Bruno Latour, przedstawiając swój projekt teoretyczny, porzuca
namysá nad ludzkoĞcią na rzecz polityki natury, zysk poznawczy (ontologia zbiorowoĞci, dostosowana do hybrydalnych technonaukowych wspóáczesnych spoáeczeĔstw) okupiony jest powaĪną wadą – zerwaniem z klasyczną tradycją humanistyczną i jej potencjaáem emancypacyjnym [Fuller,
2006, s. 52].
W związku z tak zarysowanym polem analizy chciaábym postawiü
dwie tezy: po pierwsze, C.W. Mills i jego koncepcja wyobraĨni socjologicznej stanowi ciekawy sposób „upolitycznienia” wiedzy, to znaczy
uwraĪliwienia nas na powinnoĞci i uwikáania aksjologiczne, jakie towa-
122
ANDRZEJ W. NOWAK
rzyszą uprawianiu nauk(i), oraz, po drugie, Bruno Latour i rozwijana
przez niego ontologia zbiorowoĞci, ekologia polityczna, umoĪliwiają przeĞledzenie, w jaki sposób nastĊpuje „krąĪenie” naszych dziaáaĔ i jakie mają
one skutki dla zbiorowoĞci. Tezy te posáuĪą do przedstawienia pojĊcia
„wyobraĨni ontologicznej”.
Po co nam Bruno Latour?
Aby odpowiedzieü na powyĪsze pytanie, musimy zdaü sobie sprawĊ
z kontekstu, w jakim jest ono wypowiadane. Z jednej strony w historii
nauki, jak i w spoáecznych studiach nad nauką doszáo do czegoĞ, co
Steven Shapin nazywa „obniĪeniem tonu” [Shapin, 2010, s. 1–16]. Rozumie on przez to miĊdzy innymi odejĞcie od teoriocentrycznych, zbyt racjonalistycznych, formalnych ujĊü nauki (szczególnie w obecnych w filozofii nauki), a takĪe odejĞcie od wizji historii nauki na wzór biblijny czyli
poprzez historiĊ tzw. „wielkich” naukowców-odkrywców. Samo stwierdzenie odejĞcia od teoriocentrycznych ujĊü nauki (czego przykáadem jest
Bruno Latour) nie musi byü akceptowane i przyjmowane jako teza, jednakĪe w zmienionym kontekĞcie spoáecznym odejĞcie od teoriocentyzmu
moĪe byü nie tylko przelotną modą intelektualną historyków nauki, ale
waĪną strategią uprawiania refleksji nad nauką w ogóle.
Uzasadnienie tego antyteoretycznego zwrotu wiąĪe siĊ z diagnozą socjologiczną dokonaną przez niemieckiego socjologa Ulricha Becka.
Przedstawiá on intrygujące ujĊcie ewolucji nowoczesnoĞci. Jego zdaniem
dziĞ znajdujemy siĊ w jej drugim, refleksyjnym stadium. NowoczesnoĞü
nie moĪe dáuĪej rozwijaü siĊ tak jak dotychczas, rozwojem tym rządziáa
bowiem zasada eksternalizacji kosztów. Mechanizmy i procesy, które ową
eksternalizacjĊ umoĪliwiaáy, wyczerpaáy siĊ [Beck, 2002, s. 238–277].
NowoczesnoĞü refleksywna to prosta nowoczesnoĞü plus jej eksternalizacje, jak powie Bruno Latour [Latour, 2003, s. 37]. Z przejĞciem od nowoczesnoĞci pierwszej – prostej do nowoczesnoĞci drugiej – refleksywnej
zmieniá siĊ status nauki. O ile w nowoczesnoĞci prostej byáa ona gáównym
czynnikiem odczarowania Ğwiata, o tyle w nowoczesnoĞci refleksywnej to
Ontologia czy polityka wiedzy?
123
ona sama takĪe ulega odczarowaniu, równoczeĞnie zachowując potencjaá
odczarowywania Ğwiata5. W prostej fazie nowoczesnoĞci scjentystyczny,
przeteoretyzowany obraz nauki miaá powaĪną rolĊ legitymizacyjną6. Byá
bardzo skutecznym elementem zmiany Ğwiata. Niestety, wiązaáy siĊ
z tym koszty. Scjentystyczne uprawomocnienie praktyki naukowej powodowaáo, Īe stawaliĞmy siĊ mniej refleksyjni, mniej zdolni do monitorowania
konsekwencji praktyki naukowej. Wraz z refleksywną fazą nowoczesnoĞci
urefleksyjnienie stosunku do niej wydaje siĊ wymogiem koniecznym. Ono
samo z kolei wymaga porzucenia teoriocentrycznych ujĊü praktyki naukowej. Bruno Latour i teoria aktora-sieci jest jednym z najlepszych kandydatów dla tego zdania. Konsekwentnie rozwijana, rozpoczĊáa siĊ od
etnografii nauki, poprzez antropologiĊ symetryczną zaowocowaáa „ekologią polityczna”. Ta ostatnia wraz z rozwiniĊciem podjĊtym w ksiąĪce
Splatając na nowo, to co spoáeczne to rodzaj ontologii wiedzy (nauki),
przykáad ujmowania wiedzy bez skupienia siĊ na efekcie koĔcowym, ale
na caáoĞci procesu wiedzotwórczego i na jego konsekwencjach.
Po co C.W. Mills?
Pomimo zalet ujĊcia Latoura ekologia polityczna nie wystarczy. Jego
sposób debaty nad procesami wiedzotwórczymi, wprowadzaniem innowacji naukowo-technicznych zakáadają porzucenie zaáoĪeĔ modernistycznych. Upraszczając, Latour wymaga od nas, abyĞmy w imiĊ interesu caáoĞci porzucili trwaáą, sztywną ramĊ odniesienia, wedle której bĊdziemy
budowaü nasze systemy pojĊciowe. W nowoczesnoĞci taką trwaáą ramą
byá podziaá na fakty i wartoĞci. Sam w sobie podziaá ten bardzo skuteczne
________________
5
SytuacjĊ komplikuje fakt, Īe jak pokazali Adorno i Horkheimer, nowoczesnoĞü,
oĞwiecenie i racjonalizm, walcząc z mitami samo przyczyniáo siĊ wytworzenia nowych
mitów. W spoáeczeĔstwie drugiej nowoczesnoĞci, nauka zatem równoczeĞnie odczarowuje
Ğwiat, sama ulega odczarowaniu i przyczynia siĊ do wytworzenia nowych mitów. Por.
Adrono, Horkheimer, 1994.
6
Bruno Latour w ksiąĪce Pandora’s Hope okreĞla taką naukĊ mianem Nauki1 i odróĪnia od Nauki2. Nauka1 przynaleĪy dziedzinie epistemologii, Nauka2 – studiom spoáecznym
nad nauką. Nauka1 to nie opis funkcjonowania nauki, a raczej jej legitymizowanie, dlatego
Latour nie raz nazywa epistemologiĊ policją epistemologiczną. Por. Latour, 1999, s. 260.
124
ANDRZEJ W. NOWAK
pozwalaá na legitymizacjĊ praktyk techno-naukowych. Latour przekonująco pokazaá, Īe owocowaáo to skutkiem ubocznym, jakim byáo niedostrzeganie mnoĪenia siĊ hybryd, czyli skutków ubocznych wáaĞnie. Rozwiązaniem miaáaby byü debata nad stanem naszej zbiorowoĞci, do której Latour
nas zachĊca. Nie pokazaá on jednak w Polityce natury [Latour, 2009b], jak
do takiej debaty miaáoby dojĞü. Wiemy tylko tyle, Īe w debacie nad przyszáoĞcią naszej zbiorowoĞci musimy porzuciü stare modernistyczne podziaáy. Ma to byü warunek, aby debata taka miaá w ogóle sens. Niestety,
Latour nie odpowiada na pytanie, czy po porzuceniu modernistycznych
záudzeĔ, transcendujących debatĊ zewnĊtrznych pojĊü, takich jak Bóg czy
Natura, dyskusjĊ tĊ moĪna bĊdzie w ogóle rozpocząü.
Dlatego teĪ w tym miejscu pojawia siĊ potrzeba odwoáania do klasycznej idei „wyobraĨni socjologicznej”. Mills poprzez swój „naiwnie” modernistyczny postulat zaangaĪowania socjologii (a szerzej nauk spoáecznych)
pokazuje koniecznoĞü politycznego momentu „decyzyjnego” ustalającego
w ogóle páaszczyznĊ debaty i sens jej rozpoczĊcia. Mills powtarza tutaj gest
Leninowski, tak dobrze okreĞlony przez ĩeromskiego w PrzedwioĞniu:
MacieĪ wy odwagĊ Lenina, Īeby wszcząü dzieáo nieznane, zburzyü stare
i wszcząü nowe? Umiecie tylko wymyĞlaü, szkalowaü, plotkowaü. MacieĪ wy
w sobie zawziĊte mĊstwo tamtych ludzi – virtus niezáomną, która moĪe byü omylną jako rachuba, lecz jest niewątpliwie wielką próbą naprawy ludzkoĞci? [ĩeromski, 2012, s. 34]
Postaü Lenina przywoáaáem nieprzypadkowo i nie dla taniego publicystycznego efektu. Lenin krytykowaá marksistów, którzy caáą swą energiĊ
koncentrowali na analizie kapitalizmu, nazywaá ten grzech ekonomizmem
(ĩeromski okreĞla to jako „plotkowanie”). Sam pokazywaá, Īe niezbĊdne
jest utworzenie partii kadrowej i dokonanie rewolucyjnego momentu politycznego, rozstrzygającego. W zarysowanym wyĪej podziale krytykowany
przez Lenina ekonomizm to ontologia wiedzy, z kolei partia kadrowa to
polityka wiedzy. DziĊki tej paraboli lepiej widaü tu koniecznoĞü dokonanego przeze mnie zestawienia ontologii i polityki wiedzy: ekonomizm
(ontologia) dawaá wiedzĊ o strukturze kapitalizmu, ale byá politycznie
nieskuteczny, z kolei partia kadrowa (polityka wiedzy) umoĪliwiaáa moment polityczny, ale za cenĊ utraty wiedzy. Rewolucja, aby byü skuteczna,
Ontologia czy polityka wiedzy?
125
musiaáa stwarzaü pewną ideologiczną iluzjĊ, która powodowaáa, iĪ niemoĪliwe byáo Ğledzenie skutków, zapobieganie mnoĪeniu siĊ „hybryd”.
DziĊki odwoáaniu do leninowskiej metaforyki wiemy teraz, dlaczego porzucenie zasady symetrii, bĊdącej podstawową zasadą metodologiczną
w obrĊbie ontologii (ekologii politycznej) na rzecz polityki wiedzy jest
ryzykowne. Trudno wyobraziü sobie, iĪ spór toczyü siĊ bĊdzie ponownie
w innych ramach niĪ Modernistycznej Konstytucji. A w związku z tym
ponownie ryzykujemy niekontrolowany rozrost hybryd, kosztów wypartych eksternalizacji.
Dlaczego synteza C.W. Millsa i Bruna Latoura?
Moment polityki wiedzy i ontologii wiedzy muszą dopeániaü siĊ nawzajem, dlatego wyobraĨnia socjologiczna i polityka wiedzy Millsa wprost
„domaga” siĊ uzupeánienia o ontologiczny moment wnoszony przez teoriĊ
aktora-sieci. WyobraĨnia ontologiczna to pojĊcie, które pozwoliáoby zachowaü rewolucyjny potencjaá Millsa, a zarazem dostosowaü jego wezwanie do rzeczywistoĞci spoáeczeĔstw drugiej, refleksywnej, unaukowionej
i stechnicyzowanej nowoczesnoĞci. Proponowane pojĊcie wyobraĨni ontologicznej moĪna dookreĞliü poprzez odwoáanie do rozróĪnienia dokonanego przez Wáodzimierza Wesoáowskiego na wyobraĨniĊ socjologiczną
i wyobraĨniĊ konstrukcyjną:
OsobiĞcie sądzĊ, Īe dwa rodzaje wyobraĨni są nam pilnie potrzebne. Pierwszy nazwaábym socjologicznym. a drugi – konstruktorskim. „Socjologiczny” znaczy tutaj
w gruncie rzeczy „caáoĞciowy”; (…) Przymiotnik „konstruktorski” odnosi siĊ do
umiejĊtnoĞci tworzenia nowych caáoĞci z elementów znanych i nowo kreowanych.
[Wesoáowski, 1975]
UĪywając metafor Wesoáowskiego, moĪna stwierdziü, Īe ontologia
wiedzy (Bruno Latour) to element „caáoĞciowy”, nowe wcielenie postulatu
Millsa, by poáączyü i Ğledziü róĪne poziomy analizy. Z kolei „konstruktorski” to pozostaáy, polityczny moment wyobraĨni w ujĊciu Millsa. W ten
sposób Latour oferuje nam caáoĞciową refleksjĊ nad ksztaátem debaty,
który musimy podjąü nad naszą zbiorowoĞcią. Z kolei polityczne credo
126
ANDRZEJ W. NOWAK
Millsa pozwala zastanowiü siĊ nad warunkami tego, jak debatĊ taką
w ogóle podjąü.
Chciaábym teraz postawiü pytania, na które odpowiedzi udzielĊ po analizie studium przypadku:
í czy da siĊ wprowadziü debatĊ „ekologiczną”, „jednoizbową”, nad
zarządzaniem caáej zbiorowoĞci kolektywu bez „zewnĊtrznej”, modernistycznej dĨwigni, czy moĪliwe jest wprowadzenie (a)nowoczesnego sposobu debaty poprzez uĪycie inicjujących ją modernistycznych Ğrodków?
í czy nie bĊdzie konieczne wprowadzanie (nie)modernistycznego,
(a)modernistycznego sposobu debaty przy pomocy modernistycznych
Ğrodków?
MoĪemy to sprowadziü do pytania o to, jak zostaü postlatourowskim
Modernistą i jakie są tego konsekwencje. Wreszcie pytanie zasadnicze
brzmi:
í czy moĪliwe jest uprawianie „modernizmu strategicznego” – samoznoszącego siĊ wraz z przekonaniem innych do podjĊcia debaty?
Studium przypadku: epidemia cholery w Londynie
w 1854 roku
Aby pokazaü zawiáoĞci i záoĪone relacje pomiĊdzy polityką wiedzy
a jej ontologią, chciaábym przedstawiü szkicowo studium przypadku7.
Oparte bĊdzie ono w duĪej mierze na analizie epidemii cholery w Londynie w 1854 roku i jej nastĊpstw8. Analiza przypadku cholery i jej „odkrycia” pozwala dostrzec, w jaki sposób sieü zaleĪnoĞci (skáadająca siĊ
z czynników ludzkich i poza-ludzkich) pracuje „samoistnie”. Pozwala ona
________________
7
Studium przypadku nie cieszy siĊ najlepszą opinią jako miarodajny i wiarygodny sposób poznawania Ğwiata. Piszący te sáowa jest jednak przekonany o wadze studium przypadku w ramach badaĔ z zakresu nauk spoáecznych, áącznie z ich subdyscypliną, jaką są spoáeczne studia nad nauką. Studium przypadku pozwala, moim zdaniem, wybrnąü z impasu,
w jaki wpadaáy dyskusje pomiĊdzy modernistami a postmodernistami, nomotetyzmem
a idiografizmem. Pozwalają wreszcie tworzyü wiedze „usytuowaną”. Por. Konecki, 2000;
Haraway 1991, s. 183–201.
8
Opracowując to studium przypadku, korzystaáem z nastĊpujących prac: Johnson,
2006, Shapin, 2006, 2010; Tufte 1997; Barura, Greenough, 1992.
Ontologia czy polityka wiedzy?
127
dostrzec teĪ, Īe gáównym aktorem jest sama „cholera”, która doprowadza
do swego „wykrycia” i równoczeĞnie do moĪliwoĞci swego zwalczania.
Ponadto pozwala ona dostrzec, w jaki sposób cholera staje siĊ teĪ autonomicznym elementem i twórcą nowoczesnej polityki spoáecznej i zdrowotnej.
To jednak nie wszystko; powyĪej sformuáowane zdania lokują opisany
przypadek w ramach pola spoáecznych studiów nad nauką. UĪyte okreĞlenia, zwrócenie uwagi na „podmiotowoĞü” choroby sugerują jednoznaczne
przywiązanie do aparatu teoretycznego wypracowanego w ramach teorii
aktora-sieci. Przykáad ten jest jednak bardziej záoĪony, dziaáalnoĞü lekarza
Johna Snowa i pastora Whiteheada pokazują jednoznacznie, Īe aparat ANT
nie wystarcza, aby przeĞledziü caáoĞü poniĪej przedstawionego studium,
które pokazuje jednoznacznie, Īe moment „modernistyczny”, polityczny
jest koniecznym uzupeánieniem ontologicznej analizy typu latourowskiego.
Ontologia wiedzy i cholera
a. Praca detektywa
ZacznĊ od krótkiej rekonstrukcji, przy której przyjrzĊ siĊ, w jaki sposób aparat teoretyczny wypracowany w ramach studiów nad nauką pozwoli lepiej zrozumieü epidemiĊ cholery, ewolucjĊ polityki spoáecznej
i zdrowotnej Londynu oraz rolĊ lekarza Johna Snowa. Wybuch cholery
w Soho przypadá na okres, w którym przewaĪaáa interpretacja o „powietrznej” transmisji tej choroby. W peáni pasowaáo to do panującego
wówczas paradygmatu „miazmatycznego” pochodzenia chorób. Epidemia
w Soho pozornie w peáni potwierdzaáa przekonania miazmatyków. Dzielnica byáa przeludniona, zabudowana ciasno, zamieszkana przez ubogą
ludnoĞü. Wysokie domy czynszowe, zlokalizowane w ich sąsiedztwie
przelewające siĊ, przepeánione doáy kloaczne, to wszystko jasno pokazywaáo ówczesnym lekarzom korelacjĊ pomiĊdzy „wyziewami” a chorobą,
przy okazji pasowaáo teĪ do klasowych uprzedzeĔ obecnych w XIX wieku. Biedni, klasy „niebezpieczne”, byáy utoĪsamiane z nieczystoĞcią9.
________________
9
O urasawianiu biednych w narracjach o wspóáczesnej Polsce i przemianach po 1989
roku por. Bobako, 2010.
128
ANDRZEJ W. NOWAK
Ponadto sąsiednie dzielnice wcale lub bardzo sáabo zaatakowane przez
chorobĊ, byáy czystsze, przestronniejsze, o lepszej cyrkulacji powietrza.
John Snow postanowiá zmierzyü siĊ z dominującą hipotezą i gáosiá, iĪ
cholera jest transmitowana drogą wodną przez drobnoustroje. Snow juĪ
wczeĞniej spotkaá siĊ z wybuchami cholery, napisaá wtedy pierwszą wersjĊ swej sáynnej ksiąĪki, w której postawiá hipotezĊ o wodnej transmisji
choroby10. Niestety, tekst byá przyjĊty bardzo krytycznie przez ówczesne
Ğrodowisko lekarzy angielskich. Snow nie dysponowaá wystarczającym
zapleczem laboratoryjnym, aby wprost potwierdziü istnienie drobnoustrojów, paáeczek cholery, miaá wiĊc o wiele trudniejsze zadanie niĪ Pasteur
w przykáadzie analizowanym przez Latoura [Latour, 1998; Latour, 2009a].
Nie mogąc udowodniü istnienia drobnoustrojów bezpoĞrednio, Snow podjąá
siĊ trudu zrekonstruowania przyczyn wybuchu epidemii drogą „detektywistyczną” [Thorwald, 2010]. Za winną choroby uznaá pompĊ przy Broadstreet. Jak doszedá do tego wniosku? Najpierw przeprowadziá wnioskowanie
bezpoĞrednie: bliskoĞü pompy powoduje chorobĊ, póĨniej wprowadziá
wnioskowania poĞrednie: browar oraz fabryka przy Poland Street; mimo
bliskoĞci „podejrzanej” pompy nikt w wymienionych obiektach nie choruje; odpowiedĨ jest w oczywisty sposób powiązana z zaopatrzeniem
w wodĊ (w browarze pije siĊ sáód, a fabryka posiada wáasne ujĊcie wody).
JednakĪe praca detektywistyczna jest zbyt sáaba, by wychwyciü interesy,
posplataü interesy chorych, mieszkaĔców i wáaĞcicieli domów na tyle11,
________________
10
Chodzi o pierwsze wydanie On the mode of communication of cholera z 1849. Por.
Snow, 1849. Bardziej znane jest drugie, rozszerzone wydanie z 1855 (wydane tuĪ po interesującej nas epidemii z roku 1854). Wydanie to dostĊpne jest online na stronach pisma
brazylijskiego Hygeia: http://www.hygeia.ig.ufu.br/include/getdoc.php?id=504&article=
82&mode=pdf.
11
PosáugujĊ siĊ tutaj metaforyką uĪytą przez Bruna Latoura w jego rekonstrukcji sukcesów Pasteura, stąd pomocne bĊdzie zapoznanie siĊ z siĊ z dáuĪszym cytatem z Bruno Latoura z tekstu: Dajcie mi laboratorium, a poruszĊ Ğwiat, s. 165: „Jest rok 1881, francuską
prasĊ naukową i popularnonaukową zapeániają artykuáy na temat prac mających miejsce
w laboratoriach Monsieur Pasteura w École Normale Supérieure. DzieĔ po dniu, tydzieĔ po
tygodniu, dziennikarze, koledzy badacze, lekarze i higieniĞci skupiają swoją uwagĊ na tym,
co dzieje siĊ z paroma koloniami mikrobów na róĪnych poĪywkach, pod mikroskopem,
w zaszczepionych zwierzĊtach oraz w rĊkach kilku badaczy. (…) WaĪny jest natomiast
fakt, iĪ pomiĊdzy licznymi grupami, zazwyczaj niezainteresowanymi tym, co dzieje siĊ
wewnątrz laboratorium, a nim samym, zwykle odizolowanym od takich emocji i uwagi,
Ontologia czy polityka wiedzy?
129
Īeby uzyskaü jednoznaczny argument za wodną transmisją choroby. Nawet próby uzupeánienia pracą prelaboratoryjną (wstĊpna analiza wody
pitnej oraz wydzielanej przez chorych tak zwanej „wody z ryĪu” nie wystarczają). Choü Snow mógá siĊ na niej „oprzeü” w swej argumentacji na
rzecz zwalczania epidemii, argumenty dedukcyjne i indukcyjne na rzecz
teorii miazmatów byáy równie silne.
b. Praca kartografii, przesuniĊcie dĨwigni – ku makroskali
Snow potrzebowaá „experimentum crucis”12, metody, eksperymentu,
który równie mocno poparáby wodną transmisjĊ choroby (wraz z wykazaniem przy okazji istnienia drobnoustroju powodującego cholerĊ) oraz
wykluczyáby moĪliwoĞü miazmatycznego wytáumaczenia fenomenu. Paradoksalnie, na tym etapie teoria „miazmatów” okazaáa siĊ zarówno wrogiem,
jak i sprzymierzeĔcem Snowa. Widzimy tutaj, jak mozolne, ironiczne
i paradoksalne jest budowanie (siĊ) sieci zaleĪnoĞci, które budują i konstruują zbiorowoĞü. Wspomniany wyĪej tekst Snowa po epidemii 1831–1833
o wodnej teorii rozchodzenia siĊ cholery wpáynąá na demografa Williama
Farra; ten, choü nieprzekonany do teorii „wodnej” rozpowszechniania siĊ
cholery, doáączyá do swojego spisu statystycznego Ĩródáo wody jako jedną
z moĪliwych przyczyn Ğmierci. W ten sposób Snow dysponowaá statystycznymi danymi zawierającymi dane dotyczące zgonów w powiązaniu
z Ĩródáem wodny pitnej. Pozwoliáo to uruchomiü inne typy wiedzy – Snow
z mikroskali (badania prelaboratoryjne), mezoskali (detektywistyczna praca
lekarza w terenie) mógá przejĞü do makroskali (praca demograficzna i kartograficzna). Analiza kohortowa ujĊü wody dla caáego Londynu oraz analiza
map ujĊü wodnych pozwoliáa mu zauwaĪyü korelacjĊ pomiĊdzy ĞmiertelnoĞcią a Ĩródáami wody w makroskali (porównanie póánocnego i poáu________________
ustanowione zostaáo zwarcie. JakimĞ sposobem w owych naczyniach laboratoryjnych dzieje
siĊ coĞ takiego, co zdaje siĊ mieü bezpoĞrednią wagĊ dla projektów podjĊtych przez te
wyraĪające swoje zaangaĪowanie w prasie grupy. Owo zainteresowanie (interest) ludzi
z zewnątrz eksperymentami laboratoryjnymi nie jest czymĞ danym, stanowi ono rezultat
zabiegów Pasteura, polegających na pozyskiwaniu i przyáączaniu tych ludzi”.
12
Szerzej o „experiment crucis” patrz: Such, 1975.
130
ANDRZEJ W. NOWAK
dniowego) Londynu. Ponadto, wracając do mezoskali, Snow wyodrĊbniá
dwa domy obok siebie, które miaáy wodĊ z dwóch róĪnych spóáek wodnych (Lambeth oraz S&V). Dlaczego to byáo waĪne? Sama analiza w skali
makro nadal byáa niewystarczająca. Korelacja pomiĊdzy Ĩródáami wody
nakáadaáa siĊ na korelacjĊ pomiĊdzy wysokoĞcią nad poziomem morza
a zapadalnoĞcią na cholerĊ. Przypadkowo te same dane statystyczne, które
wskazywaáy na wodną transmisjĊ choroby, potwierdzaáy teĪ miazmatyczną jej teoriĊ. Stąd waga odkrycia dwóch blisko poáoĪonych domów (poddanych tym samym miazmatom), a mających inne ujĊcia wody.
JednakĪe, mimo iĪ sama wyprawa w dziedzinĊ statystyki i kartografii
nie wystarczyáa, aby Snow udowodniá swą hipotezĊ, wystarczyáa, aby
zmieniá on sposób argumentowania. Dokonaáo siĊ coĞ, co moĪna nazwaü
pracą „map” i skali13. UmoĪliwiáo to Snowowi początek prac na opracowaniem mapowania epidemii w Soho. Zatrzymajmy siĊ na chwilĊ w tym
miejscu. Ten skrótowy, niejasny opis perypetii Johna Snowa to tylko szkic
tego, jak moĪe wyglądaü analiza w stylu „ontologii wiedzy”. Uzbrojeni
w pojĊciowoĞü Latoura moĪemy áatwo Ğledziü róĪne rodzaje bytów i wiedzy, które splatają siĊ ze sobą. MoĪemy zobaczyü, w jakich momentach
i w jakich miejscach John Snow odnosiá sukces, a gdzie spotkaá go zawód.
Podsumujmy krótko: jakie rodzaje wiedzy dotychczas zostaáy zaangaĪowane: know how Johna Snowa jako lekarza praktyka, wiedza quasi detektywistyczna, badania statystyczne, kartografia, wywiady z chorymi, badania
prelaboratoryjne. Zapewne nie udaáo siĊ wymieniü wszystkich rodzajów
wiedzy. Przyjrzyjmy siĊ z kolei rodzajom bytów, które zarówno Snow, jak
i sama epidemia poáączyáa z sobą: ludzie, paáeczki cholery, choü są one
milczącą „rzeczą w sobie”, miasto Londyn i jego historia, wynalazek
spáukiwanej toalety (water-closetu), który przyĞpieszyá przelewanie siĊ
szamb i uáatwiá wybuch cholery, kolonizacja, która uáatwiáa, gdyĪ zglobalizowaáa epidemiĊ cholery14, mapy, dane statyczne etc. Widzimy zatem, Īe
porzucenie „wysokiego tonu” w narracji pozwala na opowieĞü duĪo bar________________
13
O wadze map i wizualnoĞci w argumentacji naukowej polecam szczególnie prace:
Tufte, 2001; Tufte, 1990; Tufte, 1997; Tufte, 2006.
14
Ta sama kolonizacja pozwoli póĨniej poĞrednio na sfinansowanie wodociągów i zapobieganie wybuchom cholery w przyszáoĞci.
Ontologia czy polityka wiedzy?
131
dziej „realistyczną” niĪ obecna w tradycyjnej historii nauki para-biblijna
opowieĞü o wielkich ludziach jako odkrywcach. To nie John Snow jest
tutaj gáównym aktorem zmian, on jest tylko jednym z wielu elementów
tego wielkiego splątanego ukáadu. Po tym krótkim interludium przejdĨmy
do kolejnego elementu.
c. Praca „socjologa”
Kolejną postacią w tej zawikáanej historii jest Henry Whitehead – pastor, którego parafia obejmowaáa epicentrum epidemii. Byá on obserwatorem Īycia parafii i jej mieszkaĔców – prowadziá drobiazgowy dziennik
podczas epidemii, notując wszystkie Ğmierci, i byá Ğwiadkiem wiĊkszoĞci
z nich. Ta dziaáalnoĞü „protosocjologiczna” byáa kolejnym waĪnym elementem zaplątania sieci. Pastor Whitehead byá początkowo sceptyczny
wobec teorii „wodnej” i zarazków”. Co ciekawe, jego opór początkowo
wynikaá początkowo z obserwacji empirycznej i „socjologicznej”: pompa
na Broad Street – Ĩródáo epidemii – cieszyáa siĊ dobrą sáawą. Co wiĊcej,
wielu chorych wyzdrowiaáo, pijąc wodĊ z niej w duĪych iloĞciach. To
ostatnie związane byáo z dynamiką wzrostu i „Ğmierci” kolonii bakterii
cholery w „pompie”. Po pierwszym okresie ruch wód podziemnych wymyá Ĩródáo zaraĪenia i faktycznie juĪ czysta woda pomagaáa chorym; jak
bowiem wiadomo, gáównym Ĩródáem Ğmierci osób chorych na cholerĊ jest
odwodnienie. Co wiĊcej, pastor sam siĊ napiá wody z fatalnej studni i nie
zachorowaá. Umknąá mu, co prawda, fakt, Īe mieszaá tĊ wodĊ z whisky.
Mimo swych wątpliwoĞci Whitehead zacząá wspóápracowaü ze Snowem.
To pozwoliáo za pomocą wiedzy socjologicznej pastora (i jego dziennika)
ustaliü, dlaczego osoby chorowaáy nawet w doĞü duĪym oddaleniu od
feralnej studni. PoniewaĪ woda z pompy na Broad Street byáa sáawna,
wiele rodzin posyáaáo dzieci, aby przynosiáy ją do gotowania, nawet jeĞli
do innych celów uĪywano wody z bliĪszych pomp. Snow nie mógáby tego
faktu ustaliü, dzieci noszące wodĊ byáy bowiem jednymi z pierwszych
ofiar. W ten sposób Snow mógá poáączyü swą pracĊ lekarza-detektywa
w mikroskali, przejĞcie do makroskali (mapa ujĊü wodnych caáego Lon-
132
ANDRZEJ W. NOWAK
dynu), wiedzĊ socjologiczną pastora, aby udoskonaliü swą sáynną mapĊ.
Wydawaü siĊ moĪe, Īe mamy tu do czynienia z historią sukcesu; niestety,
tak nie jest. Wymienione „krąĪenie” faktu, jakim byáa wodna transmisja
cholery, odbywaáo siĊ jednak w zbyt „sáabej” sieci. Snowowi zabrakáo
sojuszników, aby fakt ustabilizowaü na tyle, aby mógá on „mówiü sam za
siebie”.
W ksiąĪce Pandora’s Hope15 Latour wskazywaá piĊü kluczowych „pĊtli”, które poáączone razem miaáy stanowiü model praktyki naukowej.
WymieĔmy je: Mobilizowanie Ğwiata, Autonomizacja, SprzymierzeĔcy,
Reprezentacja publiczna, Powiązania i wĊzáy. Mobilizowanie Ğwiata to
„pakowanie Ğwiata w sáowa”, to praktyka laboratoryjna, eksperyment,
moĪliwoĞü studiowania „ksiĊgi natury”. Autonomizacja to wpisywanie siĊ
w rolĊ zawodową, funkcjonowanie w ramach kolektywów badawczych
(uĪywając terminu Flecka). SprzymierzeĔcy to przede wszystkim pozyskiwanie funduszy, instytucjonalizacja „zainteresowania” (co dobrze pokazywaá cytat dotyczący Pasteura), reprezentacja publiczna to „oswajanie”
ludzi z badaniami, budowanie zaufania do nauki, relacje z mediami i teksty popularnonaukowe. Wreszcie powiązania i wĊzáy to pĊtla nauki, która
áączy wszystkie inne pĊtle. Są one od siebie bowiem nierozdzielne. Ten
prosty model dobrze oddaje istotĊ badaĔ z zakresu ontologii wiedzy, widzimy dokáadnie, jak nauka siĊ przemieszcza, jak funkcjonuje w zbiorowym záoĪonym ukáadzie zmiennych. Ten prosty model pozwala teĪ zauwaĪyü, dlaczego w odróĪnieniu od zwyciĊskiej opowieĞci o Pasteurze,
Snow za Īycia nie osiągnąá sukcesu (w klasycznym rozumieniu). Po
pierwsze, nie dysponowaá moĪliwoĞcią „mobilizacji Ğwiata”, która byáaby
przekonująca – brak mikroskopowego potwierdzenia istnienia cholery. Po
drugie, nie udaáo siĊ mu pozyskaü funduszy i zmieniü nastawienia kolegów do wodnej idei transmisji cholery. Widzimy zatem, Īe odwoáując siĊ
do „czystej nauki”, Snowowi nie udaáo siĊ przekonaü do wáasnej teorii
sobie wspóáczesnych. UĪywając metafory Latoura – zabrakáo „punktu
podparcia, aby poruszyü ZiemiĊ”. Formuáując to inaczej, okazaáo siĊ, iĪ
droga „naukowa” byáa zbyt sáaba, aby tego punktu dostarczyü. JednakĪe
________________
15
Latour, 1999, rozdziaá Science Blood Flow, s. 80–112, por. takĪe: Abriszewski, 2010,
s. 30–33.
Ontologia czy polityka wiedzy?
133
musimy pamiĊtaü teĪ o innych pĊtlach i ich powiązaniu, jako warunku
uzyskania peáni obrazu o funkcjonowaniu „krąĪenia” faktu naukowego.
WyobraĨnia polityczna a suwerenna decyzja
Snow uĪyá jednak innej dĨwigni niĪ „czysto naukowa” (mobilizacja
zasobów), skorzystaá z zasobów biograficznych (autonomizacja) i politycznych (sojusznicy). Byá on wówczas znanym i szanowanym lekarzem;
mimo iĪ teoria wodnej transmisji cholery nie przekonywaáa ówczesnych
lekarzy, Snow cieszyá siĊ szacunkiem za swoje dokonania jako anestezjolog. Opracowaá on po raz pierwszy bezpieczną metodą podawania eteru
przy operacjach – w tym przy porodach16. To ostatnie jest o tyle waĪne, iĪ
Snow asystowaá przy dwóch porodach samej królowej Wiktorii (jako jej
osobisty anestezjolog).
Odwoáanie do autorytetu i wpáywów politycznych spowodowaáo, iĪ
nieprzekonany („naukowo”) Zarząd WáaĞcicieli (Commitee Board) oraz
„straĪnicy” parafii wraz z dr. Johnem Snowem i pastorem Henrym Whiteheadem podjĊli decyzjĊ o usuniĊciu uchwytu pompy. Ten klasyczny moment polityczny zadziaáaá, gdyĪ poáączone siáy: autorytetu lokalnego
pastora oraz sáawa Snowa jako anestezjologa królowej Wiktorii byáy
prawdopodobnie silniejsze niĪ dowody czysto „naukowe”. To jednak nie
oznacza, iĪ nie byáy one naukowe, kiedy posáuĪymy siĊ rozszerzonym
„krąĪeniowym” modelem praktyki naukowej. Niedomaganie jednych pĊtli
zostaáy zrekompensowane rozbudowaniem innych. Gdy „czysto” naukowy dowód nie wystarczyá dla kluczowego dla przerwania epidemii, do
odkrĊcenia rączki od pompy trzeba byáo decyzji „politycznej”. MoĪemy
w tej „pustej” decyzji odczytaü echo maksymy Carla Schmitta: Ten, kto
decyduje o stanie wyjątkowym, jest suwerenny [Schmitt, 2000, s. 33].
Widzimy zatem, Īe gdy poáączone siáy wyobraĨni socjologicznej, umiejĊtnoĞci detektywa i lekarza, wiedza kartograficzna nie wystarczyáy, nie________________
16
Porównaj jego tekst: „Observations on the vapor of ether, and its applications to
prevent pain in surgical operations”. Lancet, Feb. 27, 1847, http://www.ph.ucla.edu/epi/
snow/snowetherbook4.html (dostĊp: 25.02.12).
134
ANDRZEJ W. NOWAK
zbĊdne okazaáo siĊ wzmocnienie ich poprzez moment suwerennej decyzji
politycznej. Nauka jako „autorytet” zostaáa uĪyta w „czysto” politycznej
formule. Poáączone autorytety Whitehead i Snowa pozwoliáy na „zawieszenie” dotychczasowego porządku, mimo iĪ teoria miazmatów wciąĪ
formalnie byáa utrzymana, podjĊta zostaáa decyzja nieuzasadniona stanem
szeroko wówczas przyjmowanej wiedzy. Ale tutaj pojawiają siĊ ciekawe
konsekwencje, rączka do pompy, zwrócenie uwagĊ na poáączenie, jakim
jest cholera-Ğmierü i pompa powodują, Īe ten nowy polityczny aktor (jakim jest pompa) zaczyna Īyü wáasnym Īyciem. Mimo iĪ cholera zostaáa
„odkryta” w 1883 roku przez Kocha, w gazecie z roku 186617 pojawiáa siĊ
rycina przedstawiająca Ğmierü nalewającą wodĊ z feralnej studni. Mimo iĪ
naukowo to wciąĪ miazmaty zabijaáy ludzi, w szerokiej ĞwiadomoĞci spoáecznej (reprezentacja publiczna) zaczĊáa krąĪyü idea, Īe to woda jest
odpowiedzialna za chorobĊ.
Rozbudowa sieci i jej paradoksalny „efekt”
Nasza historia peána jest ironicznych aspektów, sam Snow nie doĪyá do
„odkrycia”, umará w 1858 na udar. Jego oponent, który, jak pamiĊtamy,
stanowiá takĪe waĪne Ĩródáo inspiracji, demograf William Farr, w 1866,
osiem lat po Ğmierci Snowa, zmieniá zdanie i przychyliá siĊ do teorii „zarazków” i wodnej transmisji cholery. Sam z kolei w wieku 75 lat umará,
krótko po przejĞciu na emeryturĊ w 1883 roku. W tym samym roku Robert
Koch „odkryá” Vibrio cholerae. Dla porządku naleĪy dodaü, Īe szczepionka na cholerĊ powstaáa w 1900 roku. Widaü wyraĨnie na przykáadzie tych
kilku biografii, jak trudno przypisaü autorstwo odkrycia „cholery”.
Wydawaü siĊ moĪe, Īe Snow poniósá poraĪkĊ, nie odkryá cholery, za
Īycia nie przekonaá Ğrodowisk naukowych i medycznych. Tak historiĊ tĊ
moĪemy ujrzeü, kiedy podzielamy kilka przesądów związanych z funkcjonowaniem nauki. Pierwszym przesądem jest dyfuzjonizm, dla którego
________________
17
Obraz taki autorstwa George’a_J_Pinwela zatytuáowany „Death Dispensary” pojawiá
siĊ w gazecie Fun, 18 sierpnia 1866. Obraz dostĊpny: http://water-institute.eu/ oraz tu:
http://www.eoearth.org/article/Cholera.
Ontologia czy polityka wiedzy?
135
odkrycie rozpowszechnia, „rozchodzi” siĊ w spoáeczeĔstwie podobnie jak
kropla atramentu wpuszczona do wody. Odkrycie, gdy zostanie raz uczynione, powoli, ale nieubáaganie zabarwia caáą próbkĊ, aĪ stanie siĊ niebieska. Dzieje siĊ tak pozornie bez Īadnego dalszego wysiáku poza pierwszym
ruchem – wpuszczeniem kropli. Drugim przesądem jest przywiązanie do
„biblijnej historii nauki”, to znaczy utoĪsamianie odkryü naukowych
z jakimiĞ wyróĪnionymi odkrywcami, który na wzór MojĪesza znoszą
z góry tablice z wyrytymi na nich prawdami. Trzecim wreszcie przesądem
jest wiara, iĪ moĪliwe jest jasne i wyraĨne oddzielenie kontekstu nauki od
jej „twardego” rdzenia. Ale jesli zastąpimy to opisaną wyĪej szkicowo
„krąĪeniową” wizją praktyki naukowej, historia nasza okazuje siĊ skomplikowana opowieĞcią ontologiczną. Wtedy praca Snowa jest tylko jednym z elementów rozrostu zbiorowoĞci, jaką byá XIX-wieczny Londyn,
ówczesna nauka i kapitalizm. Mimo iĪ káącza „naukowe” budowane przez
Snowa za jego Īycia nie splotáy siĊ w trwaáa sieü, to nie oznacza, iĪ one
nie dziaáaáy. Co wiĊcej, nie oznacza to, iĪ nie dziaáa jego polityczna decyzja – usuniĊcie rączki od pompy. Co wiĊcej, jeĪeli pamiĊtamy o milczącym tle, jakim jest kolonializm, nasza historia jest nie tylko opowieĞcią
„mikro”-ontologiczną, ale dotyczy ona caáej ludzkoĞci, staje siĊ opowieĞcią o ludzkiej ekumenie18.
Polityka Ğcieku
Wybuch cholery miaá jednak dalsze, powaĪne konsekwencje: wáadze
miejskie postanowiáy podjąü walkĊ z nieczystoĞciami w mieĞcie. Zgodnie
z teorią miazmatów, naleĪaáo usunąü ich Ĩródáo, dlatego niezliczone ustĊpy, doáy kloaczne zostaáy podáączone do sieci rur, które odprowadzaáy
wodĊ deszczową. Zaowocowaáo to bardzo chwilowym i nietrwaáym sukcesem, usuniĊcie „smrodu”, oczyszczenie przepeánionych kloak spowodowaáo, Īe Tamiza staáa siĊ jednym wielkim doáem kloacznym. Sytuacja
________________
18
Dobrym przykáadem pracy, która podejmuje siĊ globalnej historii ludzkiej ekumeny,
jest ksiąĪka Maps of Time. An Introduction to Big History autorstwa Davida Christiana
[Christian, 2005].
136
ANDRZEJ W. NOWAK
staáa siĊ tragiczna, gdy latem 1858 roku poziom zanieczyszczeĔ osiągnąá
poziom nazwany „Wielkim Smrodem” „Great Stink”. Stan byá tak alarmujący, Īe wymagaá interwencji dotyczących takĪe moĪnych (rozwaĪana
byáa ewakuacja parlamentu). Z racji tego, Īe dominująca byáa wciąĪ teoria
miazmatyczna, pojawiające siĊ zagroĪenie postrzegane byáo jako „demokratyczne”, dotyczyáo zarówno biednych, jak i bogatych. Jest to waĪne,
gdyĪ dotychczas obserwowano, iĪ tyfus i gruĨlica zabijają masowo biednych, cholera takĪe zabijaáa czĊĞciej biednych niĪ bogatych, jednakĪe,
„panika moralna” związana z epidemią 1855 roku, a póĨniej „Wielki
Smród” spowodowaáy zmianĊ nastawienia. Przystąpiono do budowy wodociągów w Londynie. Ten cud epoki wiktoriaĔskiej zostaá zbudowany
miĊdzy innymi dziĊki politycznej sile Chadwicka i inĪynierskim zasobom
Bazalgette’a; osoby te byáy odpowiedzialne za politykĊ zdrowotną w Londynie. Co ciekawe, zarówno oni, jak i ich sprzymierzeĔcy byli w tym czasie
zwolennikami miazmatów. Budowali oni wodociągi przede wszystkim, aby
oczyĞciü TamizĊ i zniwelowaü skutki fatalnej decyzji, jakimi byáo podáączenie systemu usuwania nieczystoĞci z usuwaniem wody deszczowej.
Nowy system wodociągów usuwaá nieczystoĞci daleko poza granice miasta, do ujĞcia Tamizy poniĪej poziomu przypáywów. Paradoksalnie, chcąc
usunąü miazmaty jako Ĩródáo cholery, inicjatorzy budowy wodociągów
usunĊli gáówną przyczynĊ rozwoju cholery – brudną, skaĪoną nieczystoĞciami ludzkimi wodĊ pitną.
Budowa wodociągów miaáa swój wymiar polityczny, wymagaáa odejĞcia od Ğcisáego trzymania siĊ zasad „laissez faire”. Cholera, zagroĪenie
jakie wywoáaáa, daáy moĪliwoĞü nacisku na niezliczonych wáaĞcicieli
gruntów i mieszkaĔ, aby podporządkowali swe interesy i pozwolili zbudowaü wodociągi publiczne. Skutkiem ubocznym staáo siĊ to, iĪ stan
zdrowia biednych staje siĊ sprawą publiczną, bogaci zainwestowali
w biopolityczną maszynĊ, jaką jest „zdrowie publiczne”.
Czynią tak początkowo powodowani strachem – „Wielki Smród” wydawaá siĊ groziü wszystkim, a nie tylko „niebezpiecznym klasom”. Kolejne regulacje, jak akt z 1867 roku, pozwoliáy klasie robotniczej gáosowaü,
co uczyniáo ze zdrowia biednych dodatkową przesáankĊ w procesie politycznym.
Ontologia czy polityka wiedzy?
137
Widzimy zatem, Īe klasyczna teoria polityczno-ekonomiczna, czyli leseferyzm, napotkaáa trzech silnych polemistów, są to kolejno: mikrob
(paáeczka cholery) i jego wáaĞciwoĞci (wodna transmisja), miasto i wáasnoĞci pojawiające siĊ wraz z jego rozrostem, nauka, która pomagaáa „pokleiü” róĪnych odrĊbnych aktorów i pozwalaáa ustabilizowaü sieü (niezaleĪnie od „prawdziwoĞci” jej ówczesnych teorii).
Czas na leninowskie pytanie: co robiü?
W tym momencie moĪemy przejĞü do naszego tytuáowego napiĊcia
pomiĊdzy polityką wiedzy i ontologią wiedzy. PowyĪej skrótowo przedstawiáem zawiáe losy Londynu, cholery, doktora Johna Snowa i narodzin
idei wspóáczesnego zdrowia publicznego. OpowieĞü ta nie jest kompletna,
jest tylko szkicowym, wyrywkowym, pobieĪnym, przedstawieniem sposobów, jak „krąĪyáy” fakty naukowe i fakty polityczne oraz jakie są warunki ich stabilizowania.
WidzieliĞmy, Īe Snow, mimo iĪ „naukowo” nie zdoáaá zwyciĊĪyü,
dziĊki mobilizacji innych sojuszników mógá wypeániü swe lekarskie powoáanie i zmniejszyü zakres epidemii cholery aĪ do jej wygaĞniĊcia.
Z drugiej strony widzieliĞmy, Īe zbudowanie wodociągu, mimo iĪ uzasadniane teorią miazmatów, skoĔczyáo wystĊpowanie epidemii cholery
w Londynie. Pojawiają siĊ tutaj waĪne pytania i kwestie do rozstrzygniĊcia. Dla skonstruowania skutecznej sieci zaleĪnoĞci, która spowodowaáa,
iĪ Londyn nie byá juĪ dáuĪej trapiony epidemiami cholery, kluczowe byáy
dwie decyzje polityczne: pierwsza, podjĊta przez Snowa i Whiteheada
o usuniĊciu rączki pompy (co waĪne, pamiĊtajmy, decyzji tej wówczas nie
udaáo siĊ uzasadniü i w peáni podeprzeü „czysto” naukowo), druga z decyzji – Gatwicka o budowie wodociągów – opieraáa siĊ z kolei na uzasadnieniu naukowym, które byáo báĊdne. Szczególnie interesujący jest ten
drugi moment. Uzasadnienie miazmatyczne, choü faászywe, paradoksalnie
dawaáo wiĊkszą szansĊ na mobilizacjĊ polityczną i przeprowadzenie reform, czyli budowĊ wodociągów. Dlaczego? Miazmaty jawiáy siĊ jako
138
ANDRZEJ W. NOWAK
groĨba powszechna, podobna promieniowaniu, globalnemu ociepleniu19;
to spowodowaáo, Īe bogaci poczuli siĊ zmuszeni do porzucenia egoizmu
klasowego. Co ciekawe, powiązanie wody i choroby, które doprowadziáo
najpierw do báĊdnych decyzji (usuwanie nieczystoĞci razem z deszczówką), a póĨniej do budowy wodociągów, zawdziĊczano Snowowi. OdjĊcie
rączki pompy dziaáaáo w „ukryciu”, byáo aktorem, który przeobraziá ĞwiadomoĞü, wpáynąá na decyzjĊ, mimo iĪ wyraĨne stanowisko Snowa nie
byáo obowiązujące. NaduĪywając metafory, moĪna stwierdziü, iĪ dziaáanie
Snowa dobrze oddaje hasáo McLuhana, iĪ „Ğrodek przekazu sam jest przekazem”. „TreĞü” którą chciaá przekazaü Snow, początkowo „przegraáa”,
ale oddziaáywaá sam przekaz – skojarzenie choroby i wody.
W tym momencie dochodzimy do jeszcze bardziej zawikáanego paradoksu. Musimy sobie odpowiedzieü na pytanie: co by siĊ staáo z angielskim zdrowiem publicznym, gdyby Snow w 1854 zwyciĊĪyá? MoĪemy
postawiü Ğmiaáa hipotezĊ, Īe gdyby Snowowi w 1854 roku udaáo siĊ przekonaü „miazmatyków”, nie doszáoby do przebudowy wodociągów na
skalĊ caáego miasta. Dlaczego? Teoria wodna nie uzasadniaáaby mobilizacji caáego spoáeczeĔstwa, wystarczyáoby tylko dostarczaü czystą wodĊ dla
bogatych. Tylko od siáy stronnictw leseferystycznych i siáy ich oponentów
zaleĪaáy losy budowy wodociągów powszechnych i ksztaát przyszáego
zdrowia publicznego. W ówczesnej konfiguracji czynników mogáoby siĊ
okazaü, iĪ klasowa struktura spoáeczeĔstwa brytyjskiego byáaby tak silna,
Īe nie udaáoby siĊ pokonaü egoizmu klasowego klas wyĪszych. BáĊdna
teoria miazmatów, poprzez wytworzenie stanu powszechnej paniki i mobilizacji, spowodowaáa, iĪ zwolennicy budowy wodociągów nie byli tylko
„piĊknoduchami”, którzy chcą zdrowia publicznego, oni takĪe mówili
w imieniu i interesie moĪnych. OczywiĞcie, powyĪsze rozwaĪania są spekulacją, jednakĪe warto zauwaĪyü, jak nierozerwalne stają siĊ ontologia
wiedzy i jej polityka.
Nie sposób rozdzieliü zaleĪnoĞci politycznych i naukowych, są one
záoĪonymi powiązaniami, káączami, które konstytuują naszą zbiorowoĞü.
________________
19
O demokratycznoĞci zagroĪenia porównaj: Beck, 2002; Bostrom, Cirkovic 2008.
O specyfice zagroĪeĔ, które dotyczą caáej populacji, pisaá takĪe Leszek Nowak, uĪywając
pojĊcia „efektu kresowego” [Nowak, 1997].
Ontologia czy polityka wiedzy?
139
DziĞ, ponad 150 lat po epidemii w Londynie, moĪemy próbowaü pokazaü,
jak poszczególni aktorzy ludzcy i pozaludzcy oraz ich splecenie uksztaátowaáo wspóáczesny Londyn (i inne wielkie miasta), jak to wpáynĊáo na
naukĊ i politykĊ. Trudniejsze jest pytanie, jak uprawiaü naukĊ i politykĊ
w danym momencie, bez owej quasi-boskiej wiedzy, którą posiadamy,
odtwarzając historiĊ.
WyobraĨnia ontologiczna
OpowieĞü o relacji ontologii i polityki wiedzy doprowadza nas do zasadniczego pytania: czy mamy rekonstruowaü naszą zbiorowoĞü, czy ją
zmieniaü? Zgodnie z zaproponowanymi na początku tekstu rozróĪnieniami Mills to raczej nacisk na zmianĊ zbiorowoĞci – „polityka wiedzy”,
z kolei Latour to raczej jej rekonstrukcja – „ontologia wiedzy”. OczywiĞcie obaj autorzy w swych pismach poruszają oba wątki, tutaj pozwolĊ
sobie na pewne analityczne uproszczenie. Zaproponowane pojĊcie wyobraĨni ontologicznej to próba syntezy obu ujĊü. PojĊcie to jest pomyĞlane
jako bardzo wieloaspektowe, moĪna wymieniü, co najmniej, trzy gáówne
jego aspekty: metodologiczny, socjologiczno-historyczny i moralno-polityczny.
Scharakteryzujmy kaĪdy z momentów. Aspekt metodologiczny wyobraĨni ontologicznej to przede wszystkim porzucenie ideaáu nauki jako
teorii oraz pozbycie siĊ záudzeĔ związanych z fundamentalizmem humanistycznym. Posáugiwanie siĊ wyobraĨnią ontologiczną to dostrzeĪenie záoĪonej sieci aktorów wytwarzających naszą zbiorowoĞü, to podąĪanie za
postulatem symetrii podnoszonym przez Brunona Latoura.
Wedle tego postulatu nie powinniĞmy pochopnie „zamraĪaü”20 ram
analizy, przesądzaü, jakie czynniki są waĪne, kluczowe, które dziaáają
stwarzają dane zjawisko. Zgodnie z pojĊciowoĞcią Latoura powinniĞmy
rekonstruowaü metafizyki aktorów, oddawaü im gáos. Drugim aspektem
wyobraĨni ontologicznej jest traktowanie jej jako odpowiedzi na rosnącą
________________
20
Metafora zaczerpniĊta z Latour, 2005, s. 27–48. Szersza analiza roli ramy odniesieĔ
w teorii aktora-sieci jest przedstawiona w: Latour, 2007, s. 127–143.
140
ANDRZEJ W. NOWAK
„refleksywnoĞü” nowoczesnoĞci. DziĞ nie sposób juĪ dáuĪej byü „humanistą” czy „Ğcisáowcem”, kaĪdy pracownik laboratorium generuje wiĊcej
problemów moralnych niĪ kongresy filozofów, z kolei Īaden filozof nie
rozwiąĪe swych elementarnych problemów bez odwoáania do rozstrzygniĊü dokonywanych na gruncie nauk laboratoryjnych. W takim sensie
wyobraĨnia ontologiczna jest potrzebą epoki.
Wreszcie trzeci aspekt to zobowiązania moralno-polityczne, wyobraĨnia ontologiczna to ĞwiadomoĞü, iĪ ciąĪą na nas zobowiązania zarówno
poznawcze, jak i aksjologiczne. Nie da siĊ odseparowaü jednych od drugich. Splot tych zobowiązaĔ widzieliĞmy w opowieĞci o cholerze. Na
róĪnych etapach tej historii dominowaáy albo problemy poznawcze, albo
polityczne, byáy one ze sobą nierozerwalnie związane, kluczowe decyzje
podejmowane przez kluczowych aktorów odwoáywaáy siĊ do obu aspektów. WyobraĨnia ontologiczna to áączenie obu strategii. WyobraĨnia ontologiczna rozpada siĊ na jej dwa aspekty: ezoteryczny – to ontologia
wiedzy (np. Bruna Latoura) oraz egzoteryczna (np. wyobraĨnia socjologiczna C.W. Millsa). Podsumowując, moĪna stwierdziü, Īe polityka wiedzy bez jej ontologii jest Ğlepa, zaĞ ontologia wiedzy bez jej polityki jest
„bezzĊbna”. Ontologia wiedzy jest nakierowana na analizĊ przeszáoĞci,
rekonstrukcjĊ stanów naszej zbiorowoĞci, bez wyobraĨni socjologicznej
niemoĪliwe jest formuáowanie projektów dotyczących przyszáoĞci. Potrzebna jest równoczesna praca obu momentów – a wiĊc peána wyobraĨnia
ontologiczna.
Dodatek. Dlaczego teoretyzowanie jest nieprzyzwoite?
OpowieĞü teoretyczna, prowadzona tylko w duchu rekonstrukcyjnej
ontologii wiedzy, bez jej uzupeánienia o aspekt aksjologiczny, polityczny,
jest nieprzyzwoita. Dlaczego stawiam tak mocną tezĊ? Musimy sobie
uĞwiadomiü, Īe dziĞ, mimo iĪ dokáadnie znamy etiologiĊ cholery, znamy
sposoby jej leczenia, Ğrodki są dostĊpne, wciąĪ jest to groĨna choroba
zabijająca tysiące osób. Analiza typu Latourowskiego nie pozwoliáaby
Ontologia czy polityka wiedzy?
141
nam na zapytanie o populacjĊ miejską Īyjącą w slumsach, naraĪoną codziennie na niebezpieczeĔstwo Ğmierci z powodu cholery. Przedstawmy
kilka danych: Nairobi, slums Laini – 40 000 osób – 10 czynnych ustĊpów;
Daka – 67 000 domów – 8500 przyáączy do kanalizacji, Delhi (1990) –
480 000 rodzin, 160 desek sedesowych i 110 przenoĞnych toalet21. Cholera dzisiaj to takĪe wybuchy epidemii w Basrze (Irak) i Afganistanie;
byáy one efektem dziaáaĔ wojennych i zniszczenia infrastruktury. Cholera dziĞ to takĪe cholera na Haiti bĊdąca efektem braku przewidywania
przez uczestników pomocy miĊdzynarodowej, epidemia w Rwandzie po
wojnie domowej, przypadki cholery na obszarach byáego Związku Radzieckiego22.
Pozostawanie tylko badaczem z zakresu spoáecznych studiów nad nauką nie wystarcza, przenikliwe analizy z zakresu teorii aktora-sieci,
wbrew nadziei Latoura, nie doprowadzają do zmiany. Potrzeba wciąĪ
humanistycznej nadziej, która, jak pisaá Mills23 powinna przyĞwiecaü
naszym badaniom.
Bibliografia
Abriszewski K., (2010), Wszystko otwarte na nowo. Teoria aktora-sieci i filozofia
kultury, ToruĔ, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Adorno Th.W., Horkheimer M, (1994), Dialektyka oĞwiecenia. Fragmenty filozoficzne, táum. M. àukasiewicz, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Beck U., (2002), SpoáeczeĔstwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoĞci, Warszawa,
Scholar.
Bent F., (2006), „Five Misunderstandings About Case Study Research”, Qualitative
Inquiry, vol. 12, no. 2, April.
Bent F., (2011), „Case Study”, [w:] The Sage Handbook of Qualitative Research,
[red.] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, 4th ed., Thousand Oaks, CA, Sage.
Berger P.L., Luckmann Th., (2010), Spoáeczne tworzenie rzeczywistoĞci. Traktat
z socjologii wiedzy, táum. J. NiĪnik, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
________________
Dane przytaczam za rozdziaáem pod wymownym tytuáem: ĩycie w gównie, z: Davis,
2009, s. 194.
22
Na bieĪąco raporty dotyczące tej choroby dostĊpne są na stronach WHO:
http://www.who.int/gho/epidemic_diseases/cholera/en/index.html
23
O wspóáczesnych zagroĪeniach i powinnoĞciach wobec nauk spoáecznych patrz: Wallerstein, 2007.
21
142
ANDRZEJ W. NOWAK
Bobako M., (2010), „Konstruowanie odmiennoĞci klasowej jako urasawianie. Przypadek polski po 1989 roku”, [w:] Podziaáy klasowe i nierównoĞci spoáeczne, [red.]
P. ĩuk, Warszawa, Oficyna Wydawnicza.
Bostrom N., Cirkovic M.M., (2008), Global Catastrophic Risks, Oxford, Oxford
University Press.
Christian D, (2005), Maps of Time. An Introduction to Big History, Berkeley, CA,
California World History Library.
Davis M., (2009), Planeta slumsów, Warszawa, KiW.
Dhiman B., Greenough W.B. II, (1992), „Cholera”, Current Topics in Infectious Disease, Plenum, New York, Medical Book Company.
Fuller S., (2006), The New Sociological Imagination, Thousand Oaks, CA, Sage.
Haraway D., (1991), „Wiedze usytuowane. Kwestia nauki w feminizmie i przywilej
ograniczonej/czĊĞciowej perspektywy”, [w:] Simians, Cyborgs, and Women: The
Reinvention of Nature, Routledge, táum. A. Czarnacka, s. 183–201, http://www.
ekologia sztuka.pl/pdf/f0062haraway1988.pdf [dostĊp: 25.05.2012].
Heur van B., Leydesdorff L., Wyatt S., (2010), Turning to Ontology in STS? Turning
to STS through ‘Ontology’, http://www.leydesdorff.net/ontology/ontology.pdf [dostĊp: 25.05.2012].
Johnson S., (2006), The Ghost Map: The Story of London's Most Terrifying Epidemic –
and How it Changed Science, Cities and the Modern World, New York, Riverhead
Books.
Konecki K.T., (2000), Studia z metodologii badaĔ jakoĞciowych. Teoria ugruntowana,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Latour B., (1988), The Pasteurization of France, Cambridge, Mass., Harvard University Press.
Latour B., (1999), Pandora's Hope. Essays on the Reality of Science Studies. Cambridge, MA; London, Harvard University Press.
Latour B., (2003), Is Re-modernization Occuring And If So, How to Prove It? A Commentary on Ulrich Beck, Theory, Culture & Society Vol. 20(2), London, Thousand
Oaks and New Delhi, Sage.
Latour B., (2005), „Thou Shall Not Freeze-Frame – or How not to Misunderstand the
Science and Religion Debate”, [w:] Science Religion and the Human Experience,
[red.] J.D. Proctor, Oxford, Oxford University Press.
Latour B., (2007), „Prolog w formie dialogu pomiĊdzy studentem i (cokolwiek) sokratycznym Profesorem”, przeá. K. Arbiszewski i in., Teksty Drugie nr 1–2.
Latour B., (2009a), „Dajcie mi laboratorium a poruszĊ Ğwiat”, Teksty Drugie 1–2.
Latour B., (2009b), Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji, táum. A. Czarnacka, wstĊp Maciej Gdula, Warszawa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Latour B., (2010), Splatając na nowo to co spoáeczne. Wprowadzenie do teorii aktorasieci, táum. A. Derra, K. Abriszewski, Kraków, Universitas.
Law J., (2010), Matter-ing: Or How Might STS Contribute, http://www.lancs.
ac.uk/fass/sociology/papers/law-matter-ing.pdf [dostĊp: 25.05.2012].
Lee R.E., (2011), Knowledge Matters: The Structures of Knowledge and the Crisis of
the Modern World-System, Piscataway, NJ, Transaction Publishers.
Ontologia czy polityka wiedzy?
143
Mucha J., (1986), Socjologia jako krytyka spoáeczna, Warszawa, PWN.
Nowak A.W., (2011), System podmiot, nowoczesnoĞü, PoznaĔ, Wydawnictwo Naukowe IF UAM.
Nowak L., (1997), „Efekt kresowy w rozwoju historycznym”, [w:] Marksizm, liberalizm, próby wyjĞcia, [red.] L. Nowak, P. Przybysz, „PoznaĔskie Studia z Filozofii
Humanistyki” nr 17, PoznaĔ, Zysk i S-ka.
Schmitt C., (2000), Teologia polityczna i inne pisma, Kraków, Znak.
Shapin, S., (2006), „Sick City: Maps and mortality in the time of cholera, The New
Yorker November 6.
Shapin S., (2010), „Lowering the Tone in the History of Science: A Noble Calling”,
[w:] Never Pure: Historical Studies of Science as if It Were Made by People with
Bodies, Situated in Space, Time, and Society, and Struggling for Credibility and
Authority, Baltimore, MD, The Johns Hopkins University Press.
Snow J., (1847), „Observations on the vapour of ether, and its applications to prevent
pain in surgical operations”, Lancet, Feb. 27, http://www.ph.ucla.edu/epi/snow/
snowetherbook4.html [dostĊp: 25.05.2012].
Snow J., (1849) On the mode of communication of cholera, London, Wilson and Ogilvy, http://www.hygeia.ig.ufu.br/include/getdoc.php?id=504&article=82&mode=pdf
[dostĊp: 25.05.2012].
Such J., (1975), Czy istnieje experimentum crucis, Warszawa, PWN.
Thorwald J., (2010), Godzina detektywów, Kraków, Znak.
Tuffte E., (1990), Envisioning Information. Cheshire, CT, Graphics Press.
Tuffte E., (1997), Visual Explanations: Images and Quantities, Evidence and Narrative, Cheshire, CT, Graphics Press.
Tuffte E., (2001), The Visual Display of Quantitative Information. Cheshire, CT, Graphics Press.
Tuffte E., (2006), Beautiful Evidence, Cheshire, CT, Graphics Press.
Wallerstein I., (1991), Unthinking Social Science: The Limits of Nineteenth Century
Paradigms, Cambridge, Polity.
Wallerstein I., (2007), Utopistyka. Alternatywy historyczne dla XXI wieku, PoznaĔ,
Oficyna „Trojka”.
Wesoáowski W., (1975), Z problematyki struktury klasowej, Warszawa, KsiąĪka
i Wiedza.
ĩeromski S., (2012), PrzedwioĞnie, http://f.polska.pl/files/36/180/89/Przedwiosnie.pdf
[dostĊp: 25.05.2012].
The Ontology or Politics of Knowledge? Sociological Imagination
and Social Studies of Science
ABSTRACT. This paper is an attempt to synthesize the two theoretical traditions: critical
sociology (CW Mills) and the non-classical sociology of knowledge (B. Latour). The
first tradition is defined as a policy of knowledge due to being axiologically entangled