Spis treści - Wydawnictwo UMCS

Spis treści
Wstęp7
Część I – Tabu jako zjawisko – uwarunkowania i definicje
w ujęciu synchronicznym i diachronicznym
Anna Tyrpa | Polski wkład w badanie tabu językowego
13
Jadwiga Puzynina | Garść myśli o problemach tabu
25
Aleksander Kiklewicz | Tabu w komunikacji językowej:
dwa rodzaje uwarunkowań
33
Bartłomiej Maliszewski | Co się kryje pod tym słowem?
Analiza znaczeń wyrazu tabu i jego kolokacji (na materiale
Narodowego Korpusu Języka Polskiego)57
Część II – Tabu we współczesnych dyskursach
Agata Małyska | Tabu a poprawność polityczna w dobie globalizacji 77
Bożena Taras | Agresja wobec kobiet: od zmowy milczenia
do medialnego szumu
93
Edyta Pałuszyńska | Łamanie tabu w dyskursie publicznym
115
Beata Grochala | Tabu i sposoby jego przełamywania
we współczesnym dyskursie religijnym
129
Aneta Stępień, Piotr Kajak | „Let’s talk about sex” po polsku.
Tabu seksualności w praktyce glottodydaktyki polonistycznej
141
Część III – Zmiany charakteru i funkcji tabu
w różnorodnych obszarach życia
Jerzy S. Wasilewski | Tabuizacje i transgresje w epoce globalnej
165
Przemysław Turek | Mową i uczynkiem – zderzenie zwrotów
i zwyczajów uznanych na Bliskim Wschodzie za tabu
z obyczajowością „zachodnią” w dobie globalizacji
179
Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska | Eutanazja –
słowo (od)tabuizowane 195
Mateusz Szubert | (De)tabuizacja ciała i choroby
213
Anna Dunin-Dudkowska | Testamentowe oswajanie tabu śmierci
(na przykładzie testamentów polskich i amerykańskich)
231
Barbara Boniecka | Tabu dziecięce
245
Leszek Tymiakin | Obmowa jako sankcja za łamanie tabu
(w świetle wypowiedzi studentów polonistyki)
263
Katarzyna Sobstyl | Przełamywanie tabu w ogłoszeniach
towarzysko-matrymonialnych279
Patryk Białczak | Źródła i językowe konsekwencje procesu
tabuizacji tematu homoseksualizmu w literaturze naukowej
i religijnej z lat 1970–2008
293
Wstęp
Człowiek, funkcjonując w danej społeczności, podlega prawom, które zezwalają mu – jako członkowi tej grupy – na pewne zachowania i działania, zakazując jednocześnie innych. Tabu immanentnie związane z kulturą, której istotę
określają ludzkie działania regulowane swoistym porządkiem, wyraża się
w kostniejących wzorach i modelach normatywnych. Tymczasem globalizacja
w wymiarze wewnętrznym może być czynnikiem pobudzającym tradycję do
poszukiwania alternatywnych form rozwoju. Wobec osłabienia we współczesnym świecie politycznych i terytorialnych granic, zasadna stała się refleksja
naukowa nad przejawami życia społecznego, które potencjalnie mogą sprzyjać
bądź zagrażać kultywowaniu tradycji, utrwalać bądź burzyć system wartości,
wierzeń i przekonań, stanowiących o kulturowej odrębności i odmienności.
Powyższym zagadnieniom poświęcona została interdyscyplinarna konferencja „Tabu w procesie globalizacji kultury” zorganizowana w dniach
21–22 kwietnia 2016 roku przez Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii
i Cudzoziemców UMCS w Lublinie. Niniejszy tom jest pokłosiem naukowych
rozważań, które pozwoliły na zestawienie różnych perspektyw badawczych
oraz wieloaspektowe i holistyczne spojrzenie na problematykę tabuizacji
w świetle zachodzących procesów globalizacyjnych. Artykuły zabrane w publikacji pogrupowane zostały w trzy kręgi tematyczne, którym odpowiadają
poszczególne części tomu.
W p i e r w s z e j z nich czytelnik będzie mógł zapoznać się z problematyką
dawnego i współczesnego rozumienia tabu, zarówno w opracowaniach leksykograficznych czy encyklopedycznych, jak i w oparciu o konkretne użycia
językowe. Pojęcie tabu w polskiej literaturze pojawiło się w drugiej połowie
XIX wieku, rozpowszechniło się w wieku XX, a po roku 1989 notuje się wzrost
zainteresowania problematyką tabu w ujęciu funkcjonalnym i integracyjnym. Badacze podkreślają, że tabu to zjawisko zmienne historycznie i zależne
kulturowo. Dawniej kojarzone było przede wszystkim z wymiarem religijno-magicznym, dziś wyraźnie się desakralizuje. Współczesne uwarunkowania
tabu mają dwojaką postać: zewnętrznych zakazów o charakterze oficjalnym
8
Wstęp
oraz wewnętrznych, związanych z usposobieniem mentalnym i emocjonalnym podmiotów. Dziś tabu motywowane jest moralnością, dlatego może być
rozpatrywane w kontekście etyki słowa i wiąże się z różnego typu determinantami pragmatycznymi: zabiegami o sukces życiowy, bogactwo, popularność,
zwłaszcza w świecie biznesu, reklamy i propagandy.
Ko l e j n a c z ę ś ć to artykuły poświęcone tabu we współczesnym dyskursie
publicznym (programy publicystyczne, teksty prasowe, wywiady z politykami),
religijnym (homilie i oficjalne dokumenty Kościoła), edukacyjnym (programy
nauczania języka polskiego jako obcego). Autorzy przyjmują, że tabu jest
swojego rodzaju regulatorem dyskursu, który stoi na straży norm społecznych,
określa, co mieści się w sferze kulturowo przyjętych działań ludzkich. We
współczesnym dyskursie widać nową jakość w porozumiewaniu się jednostek,
wynikającą z jednej strony z walki o ludzkie prawa, równość i sprawiedliwość, a z drugiej – ze stopniowej liberalizacji życia społecznego i rosnącej
tolerancji, które jako idee stały się najbardziej popularnymi wartościami
cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Przejawem tego jest powstawanie nowych
sfer poddających się procesowi tabuizacji (por. pojęcia gender, poprawność
polityczna). Równocześnie mamy jednak do czynienia z przekraczaniem tabu,
które prowadzi zarówno do zatarcia granicy między sacrum a profanum, jak
i do wprowadzania w obręb dyskursu publicznego tematów i leksyki uznanych
dotąd za wstydliwe.
W c z ę ś c i t r z e c i e j znalazły się teksty pokazujące silną zależność tabu
od konwencji obowiązujących w danej społeczności. Autorzy artykułów przybliżają tu problem wpływu, jaki ten proces wywiera na interpretowanie postaw
i zachowań ludzi pochodzących z odmiennych kręgów kulturowych. Badacze
starają się odpowiedzieć na pytanie, jakie są konsekwencje kulturowej homogenizacji świata pod wpływem globalizacji. Pozytywne cechy tego procesu
widzą w swobodzie przepływu informacji i zasobów ludzkich, wymianie
kulturalnej i handlowej. Z drugiej jednak strony mają świadomość pewnych
zagrożeń, jakie niesie globalizacja. W społecznościach stosunkowo bliskich
sobie pod względem kulturowym i religijnym łączenie się treści globalnych
i lokalnych powoduje powstanie przeróżnych form hybrydycznych, które
korzystnie urozmaicają krajobraz kulturowy. Natomiast w krajach, które
uznają za podstawę jurysprudencji prawo muzułmańskie, podkreślane są
ujemne skutki procesu globalizacji. Stanowi ona bowiem wyraźne zagrożenie
zarówno dla zasad religijnych i etycznych, jak też kultury i języka danego
obszaru. Teksty zebrane w tej części przybliżają także zagadnienie zmienności procesów (de)tabuizacyjnych. Autorzy artykułów podkreślają, że procesy
Wstęp
9
globalizacyjne wpływają na zjawiska określane przy pomocy różnorodnych
terminów, np. homogenizacja kultury, hybrydyzacja kulturowa, relatywizm
moralny. Ponadto w życiu społecznym sprzyjają nierespektowaniu norm
i poszerzaniu się marginesu tolerancji dla zachowań wcześniej niedopuszczalnych. Silnie tabuizowane były zawsze tematy i słowa trudne dla rozmówców
(śmierć, wstydliwe choroby, sfera seksu) bądź politycznie niepoprawne, jak
eutanazja czy homoseksualizm. Dzisiaj mamy często do czynienia z powolnym,
ale konsekwentnym przełamywaniem tabu pod wpływem poszerzania się
tematów podejmowanych w dyskusji na forum publicznym, prowadzonych
kampanii społecznych i profilaktycznych, działań legislacyjnych, działalności
artystycznej, a także mediatyzacji komunikacji.
Redaktorzy tomu mają nadzieję, że zawarte w nim teksty dzięki interdyscyplinarnemu ujęciu problematyki spotkają się z zainteresowaniem czytelników,
a dla badaczy tabu będą inspiracją do dalszych naukowych rozważań. Jednocześnie dziękują Urzędowi Miasta Lublin, Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Lubelskiego oraz Jego Magnificencji UMCS za finansowe wsparcie
organizacji konferencji i publikacji tomu.
Agata Małyska
Katarzyna Sobstyl