pomiędzy świętym obrazem a relikwią
Transkrypt
pomiędzy świętym obrazem a relikwią
Marta Szada Uniwersytet Warszawski Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich – pomiędzy świętym obrazem a relikwią Nie ryzykuje się zbyt wiele, mówiąc, że niewiele zjawisk we wczesnym chrześcijaństwie było tak istotnych dla rozwoju sztuki – ale także, patrząc szerzej, infrastruktury – jak ruch pielgrzymkowy. W wielu miejscach pielgrzymi stali się podstawą istnienia całych miast. Do dzisiaj w Syrii, w Kala’at Sem’an, miejscu kultu św. Szymona Słupnika, możemy podziwiać pozostałości imponującego kompleksu. Podobnie wyglądały inne ważne sanktuaria późnej starożytności: można tu wymienić Abû Mînâ w pobliżu Aleksandrii, ośrodek kultu św. Menasa czy Tebessę w Afryce Północnej, gdzie czczono św. Kryspinę, nie wspominając o Ziemi Świętej, którą można, z pewną przesadą, nazwać jednym wielkim kompleksem pielgrzymim. Oprócz jednak zapierającej dech w piersiach architektury i jej dekoracji, po niezwykłej popularności pielgrzymek od połowy IV wieku pozostały setki drobniejszych artefaktów, paramentów liturgicznych, relikwiarzy i eulogiów, z których te ostatnie są głównym przedmiotem mojego zainteresowania. Słowo eulogia (¾ 2í8<0 .) znaczy „błogosławieństwo” i w grece biblijnej oznaczało przede wszystkim pojęcie abstrakcyjne. Jakub wyłudza eulogię od swojego ojca1, a w dziesiątkach miejsc psalmista eulogią nazywa ratunek i powodzenie, które Izrael otrzymuje od Boga2. Przykłady można mnożyć. W kontekście pielgrzymkowym słowo to powoli zmienia swoje znaczenie. Chrześcijanie żywili pewne szczególne Rdz 25, 35. LXX: -85 : è •128C ? @<B 92Aý 1 8<B ±8./2: A : 2í8<0 .: @<B (Twój brat przyszedł i podstępem zabrał twoje błogosławieństwo). 2 Por. Ps 3,9. LXX: A<= 7B> <B ¾ @FA4> . 7. -= A : 8. : @<B ¾ 2í8<0 . @<B (Zbawienie Pana i Jego błogosławieństwo dla jego ludu). 1 99 Centrum – Peryferia – Granice przekonanie, że świętość miejsc i relikwii może być przekazywana innym przedmiotom poprzez bezpośredni kontakt i one właśnie były nazywane błogosławieństwami3. Wedle kwalifikacji relikwii niebędących szczątkami ludzkimi, zaproponowanej przez Nicole Herrmann-Mascard, należą one do kategorii les reliques représentatives (relikwie przedstawiające) w odróżnieniu od les reliques réelles non corporelles (relikwii rzeczywistych niecielesnych), czyli przedmiotów, które rzeczywiście należały do świętego w czasie jego życia, a także stanowiły narzędzia męki4. Św. Grzegorz z Tours posiadał podobno tkaninę, która dzięki temu, że była w nią dawniej zawinięta relikwia krzyża, miała uzdrawiające właściwości5. Z kolei Grzegorz Wielki pisze, że rzeczy uświęcone kontaktem z relikwią mają taką samą wartość jak samo ciało świętego6. Anonimowy autor itinerarium pielgrzymiego z około 570 roku, zwany Pielgrzymem z Piacenzy, opisuje zwyczaj picia wody z czaszki (zamkniętej w ozdobionej złotem i szlachetnymi kamieniami szkatułce) św. Teodoty męczenniczki, aby osiągnąć błogosławieństwo7. Błogosławieństwo można było uzyskać nie tylko w momencie odprawienia jakiegoś rytuału, ale można je też było wziąć ze sobą do domu. Pielgrzym z Piacenzy opowiada o zabieraniu z grobu Pańskiego w Jerozolimie grudek ziemi czy też o oleju uświęconym przez kontakt z drzewem krzyża (olej, który wrzał, kiedy do pomieszczenia, w którym się znajdował, wnoszono relikwię Krzyża Świętego)8. Pielgrzymi potrzebowali opakowania, w którym mogliby zanieść tego rodzaju pamiątki do domu, a wodę i oliwę najwygodniej było trzymać w glinianych lub metalowych flaszkach. Prawdopodobnie najbardziej znanym typem ampułek były te produkowane w Abû Mînâ, sanktuarium męczennika św. Menasa. Według jego łacińskiego żywotu wydanego w XV wieku przez Mombritiusa, a który być może oddaje W relacji z pielgrzymki do Ziemi Świętej Egeria używa terminu „eulogia” w jeszcze szerszym znaczeniu, jest to bowiem pamiątka niekoniecznie w sposób szczególny związana z relikwiami, którą mnisi „mają w zwyczaju dawać tym, których życzliwie przyjmują w swoich pustelniach”. Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych 21.3, tł. P. Iwaszkiewicz, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), wybór, wstęp, wprowadzenia i opracowanie P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996. 4 N. Herrmann-Mascard, Les reliques des saints. Formation coutumière d’un droit, Paris 1975, s. 40. 5 A. Frolow, Les reliquiaries de la Vrai Croix, Paris 1965, s. 22. Za: K. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996, s. 33. 6 Cabrol, Leclercq, DACL, t. XIV, 1948, szp. 2315. 7 Anonim z Piacenzy, Opis pielgrzymki do Ziemi Świętej 22, tł. P. Iwaszkiewicz w: Do Ziemi Świętej..., Kraków 1996. 8 Anonim z Piacenzy, Opis pielgrzymki... 20. 3 100 Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich... treść swojego greckiego poprzednika9, miał on urodzić się w pobożnej egipskiej rodzinie i w wieku piętnastu lat wstąpić do rzymskiej armii. Po trzech latach służby porzucił ją, żeby prowadzić ascetyczny tryb życia na pustyni zakończony męczeństwem w czasie prześladowań Dioklecjana. Przed śmiercią Menas miał poinstruować swoich towarzyszy, aby umieścili jego ciało na wielbłądzie i pochowali je w miejscu, w którym zwierzę, natchnione przez Boga, samo się zatrzyma10. W miejscu tym miało później powstać martyrium, a w konsekwencji, centrum pielgrzymkowe. Dzięki badaniom archeologicznym możemy datować początki kultu św. Menasa na koniec IV wieku11. Jego gwałtowny rozwój nastąpił w V w.12, został spowolniony w czasie najazdów, najpierw perskiego w 619–621 r., a następnie arabskiego w 641/642 r, ale trwał nadal13. Produkcja ampułek, które służyły do przechowywania wody pochodzącej z sanktuarium, była bardzo ważnym aspektem gospodarczej działalności Abû Mînâ, rozwiniętej zresztą na wielką skalę, gdyż flaszki ze św. Menasem odnajdywane są nie tylko w Egipcie, ale także w dużej części basenu Morza Śródziemnego14. Ampułka św. Menasa najczęściej była ozdobiona wizerunkiem świętego jako pozbawionego brody mężczyzny z kręconymi włosami w stroju rzymskiego żołnierza – krótka przepasana tunika oraz zapięty na ramieniu płaszcz – w pozie oranta otoczonego przez dwa adorujące go wielbłądy15. Przedstawienie to na wielu znanych nam zabytkach (oprócz ampułek znajdujemy je także na płytach z kości słoniowej i reliefach)16 wygląda niezwykle schematycznie i gdyby nie wyroby lepszej jakości do porównania lub szczególny kontekst, trudno byłoby je z całą pewnością zidentyfikować. Świadczy to o dwóch rzeczach. Przede wszystkim, że ampułki były przedmiotami tanimi i produkowanymi seryjnie17. Po drugie, że dla pielgrzymów ikonografia św. Menasa była tak przejrzysta, że nie musiała być podawana ze wszystkimi H. Delehaye, L’invention de reliques de Saint Ménas à Constantinople, „Acta Bollandiana” 29 (1910), s. 122–123. 10 Bonitius Mombritius, Sanctuarium seu Vitae sanctorum 2, wyd. F.A. Brunet, Paris 1910. 11 J. Kościuk, Wczesnośredniowieczna osada w Abû Mînâ, Wrocław 2009, s. 37. 12 Ibidem, s. 38. 13 Ibidem, s. 70–76. 14 Ibidem, s. 49. 15 W.T. Woodfin, An Officer and Gentleman: Transformations in the Iconography of a Warrior Saint, „Dumbraton Oaks Papers” 60 (2006), s. 111. 16 Ibidem. 17 J. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowiecznej Europy..., s. 30. 9 101 Centrum – Peryferia – Granice detalami. Czy jednak usprawiedliwione jest stwierdzenie, że przypisywali świętość także wizerunkowi? Innymi słowy, czy mamy tu do czynienia z wczesnym przykładem świętego obrazu? Skoro bowiem eulogia stała się święta przez kontakt z ciałem świętego, to być może wizerunek stał się święty przez kontakt z eulogią. Warto w tym miejscu wprowadzić nieco systematyki. Zarówno obraz, jak i relikwia przejawiają moc, która nie wypływa z nich samych18. Różnice natomiast zasadzają się na stosunku „kopii” do wzoru – w pierwszym przypadku mamy do czynienia z „homeopatią” (powinowactwo przez podobieństwo), a w drugim z „sympatią” (relikwia była częścią swojego świętego wzoru, eulogia pozostawała z nim w kontakcie)19. Mając to rozróżnienie w pamięci, przyjrzyjmy się funkcjonowaniu wizerunków na dewocjonaliach w konkretnych przypadkach. Po pierwsze, wyobrażenie św. Menasa nie było na ampułce konieczne. Często jego identyfikacyjną funkcję przejmował (lub uzupełniał) napis ! " " " (lub podobny)20. Znamy ampułki z pewnością pochodzące z Abû Mînâ (wskazuje na to kontekst), które zostały udekorowane krzyżem albo zupełnie pozbawione dekoracji21. Warto jednak na moment zatrzymać się przy funkcji krzyża w tym kontekście. Z pewnością miał on poniekąd charakter identyfikacyjny, wskazywał na chrześcijański charakter opatrzonego nim przedmiotu i był deklaracją przynależności jego posiadacza do chrześcijaństwa. Skądinąd jednak wiemy, że znak krzyża wykorzystywano również apotropaicznie. Jest to jedna z głównych broni, które św. Antoni stosuje w trakcie swoich słynnych batalii z demonami, ponieważ „gdzie stanie znak krzyża, osłabnie i zniknie magia, i nie będą działać czary”22. Można postawić tezę, że inne obrazy, które znajdowały się w takim samym miejscu, niejako przez analogię przejmowały funkcję krzyża, chociaż zjawisko takie trudno prześledzić w zachowanym materiale źródłowym. Świętości wizerunku na ampułce należałoby szukać gdzie indziej. Pojawiły się bowiem przypuszczenia, że w samym sanktuarium oprócz ciała świętego kult odbierał także jego wizerunek, który pojawiał się tam w formie bardziej G. van der Leeuv, Fenomenologia religii, Warszawa 1978, s. 71–78, 283–287. M. Tycner-Wolicka, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką ludzką wizerunek Chrystusa, Kraków 2009, s. 49. 20 „Eulogia św. Menasa”. F. Cabrol, Leclercq, Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, t. 1, cz. 2, szp. 1726. 21 Z. Kiss, Les ampoules de Saint Ménas découvertes à Kôm el-Dikka (1961-1981), Varsovie 1989, s. 14. 22 Atanazy z Aleksandrii, Żywot św. Antoniego 78, tł. E. Dąbrowska, [w:] Święty Antoni. Żywot. Pisma ascetyczne, Kraków 2005, s. 140. 18 19 102 Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich... monumentalnej (na przykład reliefu lub obrazu)23. Zatem wyobrażenie na dewocjonaliach byłoby święte, ale bez związku z faktem, że opatrywano nimi eulogia. Istnieją jednak ampułki św. Menasa o nieco odmiennym programie ikonograficznym, przejmującym cechy ikonografii św. Izydora i św. Fokasa, patronów podróży morskiej. Św. Menas nie jest flankowany przez wielbłądy, ale przez świątynię z jednej strony i kadzielnicę z drugiej. Podobne wizerunki, z tym że zamiast świątyni jest na nich wyobrażenie okrętu, znajdujemy na eulogiach orędowników pielgrzymów odbywających podróże statkiem, które miały formę glinianych żetonów24. Gary Vikan podejrzewa, że zależność ta wynika z faktu, że Aleksandria bardzo często była przystankiem pielgrzymów zmierzających albo wracających z sanktuariów Izydora i Fokasa na Chersonezie, a później na wyspie Chios25. Taki obraz nie pełni funkcji tylko dekoracyjnych czy identyfikacyjnych, lecz poniekąd kreuje funkcję amuletu jako obrony przed niebezpieczeństwami morskich podróży. O ile znajdujemy ampułki bez żadnych wizerunków, o tyle jest on podstawowym i niezbywalnym elementem eulogiów Izydora i Fokasa. W literaturze pojawiła się także inna hipoteza co do znaczenia przedstawień na ampułkach z Abû Mînâ. Związana jest ona z faktem, że w sanktuarium znajdowane są także przedmioty zdobione wizerunkiem Tekli, świętej znanej z apokryficznych Akt Tekli i Pawła, która swój główny ośrodek kultu miała w Seleucji w Azji Mniejszej26. W ikonografii przedstawiana jest jako kobieta ze związanymi z tyłu rękoma adorowana przez lwa i tygrysa (lub panterę)27. Podobieństwo do wizerunków Menasa jest uderzające i tyleż prowokujące do pytań, że często je ze sobą zestawiano na zabytkach z Abû Mînâ28. Proponowano różne rozwiązania, tutaj jednak interesuje mnie przede wszystkim teza, jaką postawiła E. Jastrzębowska. Mianowicie, ampułki z św. Menasem miały być przeznaczone dla mężczyzn, a te ze św. Teklą dla kobiet29. Mielibyśmy zatem nieco podobną funkcję przedstawień, jak na eulogiach Izydora i Fokasa, albowiem i tutaj wskazywałyby one na pewien K. Weitzmann et al., Age of Spirituality: Late Antique and Early Christian Art, Third to Seven Century, New York 1979, s. 573–579. 24 Por. brązowy znaczek przechowywany obecnie w Walters Art Gallery w Baltimore. G. Vikan, Byzantine Piligrimage Art, Washington D.C. 1982, s. 15. 25 Ibidem. 26 Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych... 23.2–23.10. 27 Por. relief wapienny z Teklą między zwierzętami z Egiptu, Nelson Gallery – Atkins Museum w Kansas City, V w. Za: Age of Spirituality..., s. 574, nr 513. 28 Z. Kiss, Les ampoules de Saint Menas..., s. 15. 29 E. Jastrzębowska, Daniel i Tekla między lwami: antyczne korzenie sceny, [w:] Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej, red. E. Jastrzębowska, Warszawa 1998, s. 40. 23 103 Centrum – Peryferia – Granice szczególny obszar orędownictwa danego świętego. Niestety teoria ta nie wydaje mi się wystarczająco mocno udokumentowana źródłowo. Po pierwsze, fakt, że źródła literackie potwierdzają istnienie kultu św. Tekli w Abû Mînâ30, wydaje się niwelować potrzebę szukania innych przyczyn, dla których obrazy z tą świętą znajdujemy w egipskim sanktuarium. Po drugie, przekonanie, że św. Tekla była czczona zwłaszcza przez kobiety, opiera się wyłącznie na rzekomych jej związkach z Kybele31. Nawet jeżeli dawne pogańskie wierzenia nakładały się w jakiś sposób na chrześcijański kult św. Tekli, to nie można w źródłach, które jej bezpośrednio dotyczą, znaleźć dowodów na postulowane tego konsekwencje. Spośród opisów czterdziestu sześciu cudów św. Tekli aż dziewiętnaście dotyczy mężczyzn, a tylko dziesięć bezpośrednio kobiet, przy czym nie zawsze są to typowo kobiece problemy (np. dotyczące płodności)32. Jeśli zatem zdarzało się tak, że ampułki ozdobione św. Teklą chętniej były nabywane przez kobiety, to tylko ze względu na psychologiczną skłonność do identyfikowania się z autorytetem tej samej płci. Nie sposób jednak dowieść tego źródłowo, a wyciąganie na takiej podstawie wniosków dotyczących konkretnych zastosowań pewnych dewocjonaliów wydaje mi się nadużyciem. Z powyższego wywodu wynika, że źródła pisane nie są zbyt pomocne przy rozstrzyganiu problematyki obrazów na eulogiach. W rzeczywistości jednak dysponujemy niezwykle interesującym przekazem, a mianowicie Żywotem św. Szymona Słupnika Młodszego. Cud 231 opowiada historię prezbitera z Basilei, którego syn, zachorowawszy na gorączkę, prosi ojca, żeby zabrać go do św. Szymona, spędzającego swój ascetyczny żywot na słupie w Kala’at Sem’an33. Ojciec odpowiada jednak: :.96: ±D26, A 7:<:, è ¢06<? B92 : A<= -8525: -:A.=5. 7. -=6@7 E.@5. @2, 7. ß.5 @, 7. 3 @,34. Chłopiec zostaje uzdrowiony dzięki eulogii, „medalikiem” ulepionym z pyłu (¾ 7 :6?) i z odciśniętym wizerunkiem Szymona (-: A/ @C>.0516 A<= A =<B ¾9C:), ponieważ dzięki niej święty mógł się niejako objawić w innym miejscu – a raczej można było dzięki niej wziąć Ibidem, s. 39. Ibidem, s. 41. 32 Vie et miracles de sainte Thècle, ed. G. Dagron, Bruxelles 1978. Pozostałe 17 cudów zakwalifikowałam albo jako dotyczące bóstw pogańskich, miast albo większych grup ludzi oraz dzieci. Wśród nich jest także grupa cudów „karzących” – św. Tekla wymierza karę tym, którzy obrazili ją albo w ogóle chrześcijaństwo. 33 La vie ancienne de S. Syméon Stylite de Jeune 231, ed. P. Van der Ven, Brussels 1962, s. 204–208. 34 „Dziecko, św. Symeon ma moc, żeby przyjść tutaj i zobaczyć ciebie, i zostaniesz uzdrowiony i będziesz żył”. 30 31 104 Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich... świętego w dowolne miejsce. Sam Słupnik tłumaczy działanie tego przedmiotu w bardzo prosty sposób: /8 =F: -725:< /8 =26? ¾9&?35. Wyżej opisane eulogia przypominają te Izydora i Fokasa, ale w tym przypadku mamy doskonałe źródłowe poświadczenie roli jaką przypisywano wizerunkowi. Widzimy jasno, że moc przedmiotu posiadanego przez prezbitera z Basilei miała dwa źródła – „sympatię”, ponieważ pył pochodził z miejsca przebywania świętego, oraz „homeopatię”, gdyż odciśnięty wizerunek, przypominając Szymona, uzdrawiał. Można zatem bez większych wątpliwości przyznać, że mamy tu do czynienia ze „świętym obrazem”. Widać zatem, że funkcja wizerunku, który zdobi specyficzny typ sakralnego przedmiotu, nie jest rzeczą łatwo uchwytną i zawsze oczywistą. Przede wszystkim z pewnością możemy mówić o roli emblematycznej. Na ampułce umieszcza się schematyczną figurę świętego Menasa, żeby wskazać na pochodzenie z jego sanktuarium i na powiązanie dobrodziejstw dzięki niej otrzymanych z orędownictwem tego właśnie świętego. Wiąże się to z faktem, że eulogia uważana była także za rodzaj pamiątki z podróży, obraz na niej miał przypominać odwiedzone miejsce, tak samo jak dzisiejszym turystom przypominają o nim pocztówki czy figurki z najsłynniejszymi zabytkami. Eulogie pełniły jednak dodatkowo funkcje apotropaiczne i w związku z tym wizerunki stanowiły swoiste wyjaśnienie – na przykład ampułka z obrazem statku pod żaglami miała być szczególną pomocą i błogosławieństwem w czasie podróży morskiej. To ścisłe połączenie doprowadzało w praktyce do przejmowania funkcji apotropaicznej przez sam obraz. Inaczej kształtowała się ta sytuacja, gdy obraz nie tylko zdobił opakowanie właściwej eulogii (jak w przypadku ampułki, gdzie zresztą, jak wykazałam, nie był niezbędny), ale stanowił niezbywalną jej część, jak w przypadku odcisków z gliny. Tym bardziej, że nie musimy się tutaj podpierać wyłącznie interpretacjami ikonografii, ale mamy teksty literackie, które wyrażają explicite, że obraz odciśnięty na żetonie ze świętych pyłów sam czyni cuda. Artykuł ten jest tylko przyczynkiem do bardziej złożonego problemu, ale sądzę, że skutecznie wskazuje na nowe perspektywy badań ikonograficznych, w które należałoby włączyć przede wszystkim obrazy na relikwiarzach. Wydaje mi się również, że mogłyby być one pomocne przy podejmowaniu problematyki powstawania i funkcjonowania ikon na wczesnym etapie. Byłoby to tym bardziej ekscytujące i owocne, że otwiera niezwykle ciekawą przestrzeń dla badań interdyscyplinarnych, których nie uważam za alternatywę dla uczonych zajmujących się przełomem późnego antyku i średniowiecza, ale za konieczność. 35 „Patrząc na to, patrzysz na nas”. 105