Osiemnastowieczne Wilno – miasto wielu religii i narodów

Osiemnastowieczne Wilno – miasto wielu religii i narodów
moim najbliższym
Urszula Anna Pawluczuk
Osiemnastowieczne Wilno – miasto wielu religii i narodów
Białystok 2015
Recenzenci:
Prof. dr hab. Aleksander Naumow, Uniwersytet Ca’ Foscari, Wenecja
dr hab. Jerzy Urwanowicz, prof. Uniwersytetu w Białymstoku
Copyright © by :
Urszula Anna Pawluczuk
Korekta i redakcja językowa :
Witalis Łuba
Praca naukowa powstała w ramach realizacji projektu nr N N108 204640
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki
Redakcja techniczna:
Andrzej Poskrobko
DTP :
Agencja Wydawnicza Ekopress / 601 311 838
Projekt okładki :
Wydawca / wykorzystano akwarelę Józefa Peszki, Widok katedry wileńskiej, 1808,
w: W kręgu wileńskiego klasycyzmu – album, opr. E. Charazińska, E. Micke-Broniarek,
R. Borowa, Warszawa 1999, s. 126; akwarela w zbiorach Gabinetu Grafiki VUB
Druk i oprawa :
Wydawca
ISBN 978-83-64811-02-9
Wydawca :
Wydawnictwo i Drukarnia LIBRA s.c.
ul. Mickiewicza 82/1, Białystok
[email protected], www.libradruk.pl
Spis treści
Wstęp .................................................................................................................................... 7
Rozdział 1. Spoglądając w przeszłość
1.1. Wilno do końca XVII wieku ........................................................................................... 18
1.2. U źródeł tolerancji religijnej wilnian ............................................................................ 40
Rozdział 2. Źródła duchowości. Razem czy obok siebie
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
Concordia domi, foris pax .............................................................................................. 80
Jeruzalė łacińskie ............................................................................................................ 112
Ordo Sancti Basili Magni Ruthenorum ...................................................................... 135
Duch Święty – pozostali przy tradycji ........................................................................ 157
Ewangelicy wileńscy – słabi a zarazem silni .............................................................. 176
Jerozolima Litewska – Jerozolima Północy ............................................................... 189
Muzułmanie – poza murami Wilna ............................................................................ 207
Rozdział 3. W kręgu sacrum
3.1. Jedność w architekturze sakralnej ............................................................................... 222
3.2. Święty piątek, sobota, niedziela ................................................................................... 243
Zakończenie .......................................................................................................................... 271
Bibliografia ............................................................................................................................... 277
Summary ............................................................................................................................... 318
Содержание ............................................................................................................................. 321
Indeks geograficzny ................................................................................................................ 324
Indeks nazwisk ......................................................................................................................... 329
strona 6
„Wspomnijcież, bracia mili, ze sztychów, obrazów
Dawne Wilno Jagiellonów, Batorego i Wazów;
Wszakże plan palonego, łupionego miasta
Nieodmiennie przez wieki w kształt serca urastał
I trakty jak arterie siłę życia niosły
Ziemi traw-samosiejek i brzóz domorosłych.
Takoż ludzie, co żyli w tym cierpliwym kraju,
Nieodmienną serdeczność mieli w obyczaju”.
Zofia Bohdanowiczowa, Ziemia miłości, Londyn 1954
Wstęp
strona 8
Wstęp
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
C
Wilno ma swoje niekwestionowane miejsce w historii wielu narodów (Litwinów, Polaków, Białorusinów, Niemców, Żydów, Tatarów,
Karaimów, Ormian), wyznań i kultur. Trudno wskazać inny ośrodek miejski, w którym w takim zakresie skoncentrowane zostały najlepsze
osiągnięcia różnych dziedzin kultury i w którym tak intensywnie przejawiały
się kontakty z kulturą innych narodów słowiańskich i niesłowiańskich, a najgłębsze i stare tradycje weszły organicznie w życie następnych wieków. Wilno
posiada swoje trwałe miejsce w historii Rzeczypospolitej. Osiemnastowieczna
stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego stała się centrum kulturowym i religijnym o znaczeniu europejskim.
Celem niniejszej pracy jest ukazanie wzajemnych relacji pomiędzy przedstawicielami różnych religii, wyznań i narodów w Wilnie w XVIII wieku. Obok
sporów ideowo-religijnych, polemik wyznaniowych, których najwięcej przypadło na XVII stulecie, można odnieść wrażenie, że Wilno było miastem nieustających intelektualnych sporów toczonych między członkami pięciu wyznań
chrześcijańskich (rzymskimi katolikami, grekokatolikami, prawosławnymi,
luteranami i kalwinistami), a także między chrześcijanami a judaistami i muzułmanami. Wilno było miastem otwartym na dyskusje i polemiki. Spory wyznaniowo-etniczne nie odgrywały tak istotnego znaczenia, jedynie były zupełnie
naturalnym elementem dialogu, czasem bardzo ostrego pomiędzy innowiercami. Nawet w czasach saskich dostrzegano zalety z obecności na terenie miasta przedstawicieli innych wyznań i narodów.
Współistnienie wielu religii i narodów wymagało kompromisów, otwartości nie tylko od mających słabszą pozycję mniejszości religijnych i wyznaniowych, ale też od uprzywilejowanych i zdecydowanie dominujących rzymskich
katolików. Obraz XVIII-wiecznego Wilna nie charakteryzował się konfliktami,
ale wytworzonymi specyficznymi normami współżycia, tkwiącymi w swej
genezie w jagiellońskiej stolicy państwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Takie
wzajemne codzienne relacje akceptujące różnorodność wyznaniową i kulturową były dla mieszkańców Wilna stanem normalnym.
Charakter wyznaniowo-kulturowy stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego
kształtował się przez wiele stuleci i był otwarty na coraz szersze wpływy kultury polskiej. Relacje między społecznością ruską, polską, litewską, żydowską,
niemiecką i innymi przyczyniały się do rozpowszechnienia języka i kultury
polskiej wśród litewskich i ruskich mieszczan i bojarów. Dominująca uprzednio kultura ruska stopniowo była usuwana przez kulturę łacińską i polską.
Wilno, pomimo konfliktów i napięć, nie stało się areną pogromów i walk zagra-
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
Wstęp
strona 9
żających istnieniu jakiejkolwiek grupy wyznaniowej i etnicznej. Jego rola polityczna i kulturowa uniemożliwiała działania nietolerancyjne na szeroką skalę,
albowiem siłą tego miasta było zróżnicowanie etniczno-kulturowe. Położenie
Wilna na styku cywilizacyjnym kształtowało obraz kulturowy jego mieszkańców. Akty nietolerancyjne wobec mniejszości wyznaniowych występujące
w innych miastach Rzeczypospolitej nie były możliwe na tak szeroką skalę
w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wymieszanie narodów, religii i tradycji wytworzyło w Wilnie specyficzny typ jego mieszkańców. Zdominowani
przez tradycję szlachecką i swoją wieloetniczność oddziaływali oni kulturowo
na całe Wielkie Księstwo Litewskie. W sensie językowym i kulturowym mieszkańcy Wilna skłaniali się ku kulturze polskiej, a w sensie politycznym i ideologicznym pozostawali nadal obywatelami Wielkiego Księstwa Litewskiego
szczycącymi się swoją odrębnością kulturową i wieloetnicznością.
W krajobraz wielokulturowy osiemnastowiecznego Wilna na trwałe wpisały się takie pojęcia jak Akademia Wileńska, Kalwaria Wileńska, Obraz Matki
Boskiej Ostrobramskiej, monaster i bractwo Ducha Św., barok wileński, Litewska Jerozolima, Gaon Wileński, Litwacy i kultura jidysz, Wielka Synagoga oraz
wiele innych obiektów i postaci ważnych dla wszystkich narodów zamieszkujących niegdyś i obecnie w mieście nad rzeką Wilią. W osiemnastowiecznym
Wilnie swoje wyjątkowe dzieła tworzyli m.in. wybitny architekt Jan Krzysztof
Glaubitz, obdarowujący swym talentem zarówno katolików, jak i prawosławnych, unitów, luteranów, Tomasz Żebrowski, Marcin Knackfus i wielu innych.
Na obraz architektoniczny ówczesnego Wilna wpływ miały zamożne rodziny
szlacheckie i magnackie wznoszące nowe rezydencje bądź rozbudowujące już
istniejące, m.in. Pacowie, Tyszkiewiczowie, Sapiehowie, Massalscy, Ogińscy,
Pociejowie, Głuszkowie, Góreccy, Radziwiłłowie, Dombrowscy, Rzewuscy,
Tyzenhauzowie, Choiseul de Gouffier i inni.
Niniejsza praca koncentruje się na relacjach pomiędzy poszczególnymi
religiami, pomiędzy wyznaniami chrześcijańskimi i na ich pozycji oraz roli
w osiemnastowiecznym Wilnie, w dobie przynależności miasta do Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nie lekceważę w narracji wydarzeń politycznych,
chociaż stanowią one pewne tło dla zrozumienia zachodzących procesów
w relacjach międzykonfesyjnych. Staram się podkreślić wartość wszystkich
religii i wiernych we współtworzeniu przestrzeni religijnej tak ważnej w życiu
wileńskiego społeczeństwa nowożytnego. Pokazuję także zaangażowanie prawie wszystkich religii i narodów miasta w powstawanie wielkich dzieł, które
możemy podziwiać także we współczesnym Wilnie. Barok wileński okazał się
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
Wstęp
strona 10
stylem łączącym wilnian. Celebrowanie świąt w tej przestrzeni religijnej,
a także przestrzeni miejskiej podkreślało ducha kończącej się epoki, po której
nadszedł czas przemian industrialnych. Symbolem tych przemian było burzenie na przełomie XVIII i XIX wieku murów miejskich w Wilnie, które zbiegło
się z takim samym procesem niemalże we wszystkich miastach Europy. Pracę
rozpoczynam od spojrzenia w przeszłość miasta, podkreślając fenomen tolerancji religijnej doby jagiellońskiej, w czasach, kiedy w Europie Zachodniej
płonęły stosy z innowiercami.
Wieloletnie kwerendy archiwalne w archiwach wileńskich doprowadziły
mnie do podjęcia pracy nad XVIII-wiecznym Wilnem. W pracy wykorzystałam obszerną literaturę przedmiotu dotyczącą Kościoła rzymskokatolickiego,
chociaż też niekompletną. Pozostałe wyznania i religie nie mają zbyt wielu
opracowań. Bardzo aktualne i cenne są prace dotyczące różnych aspektów
dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego historyków Henryka Łowmiańskiego,
Marii Łowmiańskiej, Aleksandra Brücknera, Marcelego Kosmana, Henryka
Paszkiewicza, Juliusza Bardacha, Henryka Wisnera, Andrzeja Rachuby, Marii
Barbary Topolskiej, Andrzeja Zakrzewskiego, Jacka Sobczaka, Ludwika Piechnika, Jerzego Ochmańskiego, Jana Jurkiewicza, Krzysztofa Pietkiewicza, Józefa
Morzego, Urszuli Augustyniak, Grzegorza Błaszczyka, Kazimierza Chodynickiego, Ludwika Adamowicza, Stanisława Alexandrowicza, Antoniego Mironowicza, Rafała Witkowskiego, Jerzego Urwanowicza, Ewy Dubas-Urwanowicz, Ludwika Kolankowskiego, Oskara Haleckiego, Tadeusza Wasilewskiego,
Zenonasa Ivinskisa, Zigmantasa Kiaupa, Elmantsa Meilusa i innych.
Historia miasta fascynowała wielu badaczy poczynając od nadal inspirujących prac Józefa Ignacego Kraszewskiego, Michała Balińskiego, Józefa Jaroszewicza, poprzez wiele prac innych badaczy, m.in. Władysława Zahorskiego,
Juliusza Kłosa, Kazimierza Romera, Wandy Rewieńskiej, Vasilija Vasilevskiego,
Aivasa Ragauskasa, Juozasa Jurginisa, Ireny Petrauskienė, Davida Fricka, Tadeusza Kowzana, Tomasa Venclovy, Vladasa Drėmy. Ponadto szereg prac było
bardzo potrzebnych, szczególnie tych, które dotyczyły poszczególnych religii:
Tadeusza Krahela, Tadeusza Kasabuły, Stanisława Litaka, Stanisława Olczaka,
Bolesława Kumora, Jana Kurczewskiego, Henryka Litwina, s. Małgorzaty Borkowskiej, Marka Giżyckiego [Wołyniaka], Jolanty Gwioździk, Józefa Makarczyka, Marii Kałamajskiej-Saeed, Piotra Borawskiego, Aleksandra Dubińskiego,
Leona Kryczyńskiego, Stanisława Kryczyńskiego, Stanisława Dumina, Artura
Konopackiego, Wojciecha Kriegseisena, Ingė Lukšaitė, Henryka Merczynga,
Wacława Gizbert-Studnickiego, Witolda Kołbuka, Ludomira Bieńkowskiego,
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
Wstęp
strona 11
Doroty Weredy, Stanisława Nabywańca, Dariusza Ciołki, Athanasiusa G. Welykiego, Swietłany Marozowej, Marii Pidłyczak-Majerowicz, Tadeusza Śliwy,
Fiodora Titowa, Dariusa Baronasa, Antoniego Mironowicza, Tomasza Kempy,
Siergieja Bierszadskiego, Gershona Davida Hunderta, Anny Michałowskiej-Mycielskiej, Israela Klausnera, Shaula Stampfera, Raphaela Mahlera, Jakuba
Goldberga i innych. Większość publikacji powyższych autorów zamieściłam
w bibliografii.
Cenne w realizacji tematu, okazały się źródła drukowane wileńskiej i petersburskiej Komisji Archeograficznej z lat 1864–1917. Najcenniejszy materiał
został zgromadzony w publikacjach Aкты, издaвaeмыe Вилeнcкoю кoммиc­
cиeю для paзбopa дpeвнихъ aктoв (т. XX – Aкты кacaющiecя гopoдa Вильны,
Вильнo 1893) oraz Apхeoгpaфuчecкuй cбopнuк дoкyмeнтoв, omнocящuхcя
к ucmopu Сeвepo-Зaпaднoй Pycu (т. X – Днeвнuкъ Вuлeнcкaгo Св. Тpouцкaгo
мoнacmыpя…, Вильнa 1874). Źródła drukowane do Kościoła unickiego także
zostały zgromadzone w tomach Oпиcaнie дoкyмeнтoв apхивa зaпaднo­
pyсcкихъ мuтpoпoлитoвъ (т. 1, Caнкт-Пeтepбypгъ 1897 i т. 2, CaнктПeтepбypгъ 1907). Wykorzystałam również drukowany Piotra Dubińskiego
Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W.K.L. Wilnowi nadanych.
Na żądanie wielu Miast Koronnych, Jako też Wielkiego Księstwa Litewskiego
ułożony y wydany przez Piotra Dubińskiego burmistrza Wileńskiego (Wilno
1788), zbiory dokumentów Coбpaниe дpeвних гpaмoт и aктoв гopoдoв:
Вuльны, Koвнa, Тpoк, пpaвocлaвных moнacтыpeй, цepквeй и пo paзным
пpeдмeтaм (ч. 1–2, Вильнo 1842/1843) i Сборник старинных грамот
узаконений Российской Империи касательно прав и состояния русскоподданных караимов (изд. З. А. Фирковича, Санкт-Петербург 1890),
a także księgę Pinkas ha-Medina, o pinkas waad ha-kehilot ha-raszijot
be-medinat Lita (wyd. Szymon Dubnow, Berlin 1925). Pozostałe wykorzystane
źródła drukowane podane są w bibliografii.
Nowe materiały źródłowe wydobyłam z archiwów Petersburga, szczególnie
dotyczące bazylianów wileńskich zgromadzone w zbiorach Archiwum Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu (Apхив Caнкт-Пeтep­
бypгcкoгo Инcтитyтa Иcтopии Pocийcкoй Aкaдeмии Нaук) – w kolekcji
archiwum biskupa Pawła Dobrochotowa (F. 52). Kolekcja tych dokumentów
jest imponująca, zawiera m.in. rękopis mapy jurydyki metropolitalnej unickiej
z XVII wieku. Po raz pierwszy wykorzystana została kronika klasztoru bazylianów wileńskich z XVIII wieku, różne inwentarze i szereg innych dokumentów.
W pracy pokazałam także nigdzie nie pokazywaną bardzo interesującą Mapę
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
Wstęp
strona 12
Juryzdyki Wileńskiey Xięcia J Mci Michała Radziwiłła Wojewody Wileńskiego
Hetmana W W.X.L. z poł. XVIII w. będącą w zbiorach Biblioteki Rosyjskiej
Akademii Nauk w Petersburgu (Библиoтeка Рoccийcкoй Aкaдeми Нaук
в Caнкт-Пeтepбуpге – Ocнoвнaя oпиcь pукoпиcи кapт N 863) oraz
wykorzystałam bardzo cenny materiał źródłowy m.in. inwentarze folwarku
Waki i pałacu metropolity unickiego w Wilnie, zgromadzony w Centralnym
Państwowym Archiwum Historycznym w Mińsku (Цeнтpaльный Гocудapcт­
вeнный Иcтopичecкий Apхив БCCP в Минcкe, F. 531). W archiwum w Mińsku skorzystałam także ze zbiorów radziwiłłowskich, a szczególnie z pamiętnika (z lat 1702–1750) Michała Kazimierza Radziwiłła, dokumentów na pałac
w Wilnie i pism o charakterze religijnym (F. 694). Przytoczone w pracy wartościowe źródła z kronik klasztornych, inwentarzy klasztornych, spisu mieszkańców Wilna, w tym spisu zakonników z 1795 roku, mapy jurydyki monasteru
prawosławnego i wiele innych materiałów pochodzą ze zbiorów Biblioteki
Litewskiej Akademii Nauk (Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka), Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego (Vilniaus Universiteto Biblioteka) i Litewskiego
Państwowego Archiwum Historycznego (Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas).
Dotarłam również do rękopisu Relacya o straszliwym upadku Stołecznego Mia­
sta Wilenskiego w Wielkim Xiestwie Litewskim oraz Po pilney rewizyi z rozka­
zania, Szlachetnego Tuteiszego Magistratu… W Dzień z rana dnia 11 Junii Roku
Panskiego 1748 przez Bazilego Bonifacego Jachemowica uczyniona. Rękopis,
znany w wersji drukowanej, nigdzie jednak nie był wykorzystany w oryginale,
a stanowi doskonałe źródło pokazujące miasto i jego mieszkańców w połowie
XVIII wieku. Rękopis znajduje się w zbiorach Biblioteki Naukowej Polskiej
Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
W pracy wykorzystałam wiele źródeł dotyczących życia religijnego w Wilnie
w XVIII wieku znajdujących się w zbiorach Biblioteki Muzeum Narodowego
im. Czartoryskich w Krakowie, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów. W pracy znajduje się wiele map,
poszczególnych jurydyk (metropolitów unickich, Radziwiłłów, zamkowej,
monasteru Ducha Św., kwartału żydowskiego, plan Łukiszek tatarskich
i innych) oraz wykonana przeze mnie mapa rozmieszczenia świątyń i klasztorów oraz synagogi i meczetu w Wilnie w XVIII wieku. Szczegółowy wykaz
wykorzystanych źródeł rękopiśmiennych znajduje się w bibliografii opracowania. Zebrany materiał źródłowy jest bardzo obszerny i może być podstawą do
kolejnych badań nad dziejami Wilna.
strona 13
Wstęp
OSIEMNASTOWIECZNE WILNO – MIASTO WIELU RELIGII I NARODÓW
Zrealizowanie podjętego tematu było możliwe dzięki wsparciu Narodowego Centrum Nauki, który przyznał mi grant. Praca w wielu archiwach
i bibliotekach niejednokrotnie była wspierana przez wyjątkowych pracowników tych instytucji, którym bardzo dziękuję. Pragnę podziękować również
wielu wspaniałym badaczom, których spotkałam podczas realizowania niniejszego tematu.
Józef Peszka, Widok ulicy Rybny Targ od strony ratusza, 1797, w: W kręgu wileńskiego klasycyzmu – album, opr. E. Charazińska, E. Micke-Broniarek, R. Borowa,
Warszawa 1999, s. 118; akwarela w zbiorach Gabinetu Grafiki VUB