edukacja dla zrównoważonego rozwoju

Ewa Mazur-Wierzbicka
Katedra Mikroekonomii
Uniwersytet Szczeciński
EDUKACJA DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Zagadnienia wstępne
Rozwój gospodarczy świata, jaki nastąpił w wieku XX był z jednej strony wielkim
krokiem w rozwoju społeczeństwa, skutkujący wzrostem gospodarczym i technologicznym. Z
drugiej strony był też niestety wiekiem bezprzykładnej degradacji środowiska i to nie z winy
przyrody, natury (wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi itp.), lecz z winy samego człowieka.
Człowiek zaczął uzurpować sobie prawo do przyrody. Zakładał, że zajmuje wyjątkową
pozycję we wszechświecie, że stanowi w nim najistotniejszą, najważniejszą wartość.
Wychodząc z takich założeń uważał, iż jawią się przed nim niczym nieograniczone
możliwości podporządkowania sobie całej natury, kosmosu. Jednocześnie wraz z umacnianiem
się w świadomości człowieka antropocentryzmu coraz widoczniejsze były negatywne tego
skutki dla środowiska naturalnego. To właśnie działalność człowieka doprowadziła do szeregu
wielkich katastrof ekologicznych (każda następna katastrofa powiększa negatywne skutki
zanieczyszczenia środowiska, pogarsza jakość środowiska). Spowodowała, iż w bardzo
szybkim tempie zaczęły wyczerpywać się zasoby naturalne, znikły i wciąż znikają ogromne
połacie lasów, następuje zmiana klimatu. W dodatku dobra, które niegdyś uważano za wolne
(m.in. woda i czyste powietrze) stały się już w wielu regionach towarami i to towarami
deficytowymi. Ponieważ człowiek jest naturalnie „wkomponowany” w środowisko (stanowiąc
jeden z jego elementów) sam zaczął odczuwać negatywne skutki zmian, jakich dokonał w
naturze. Nałogi, wszechobecny stres, zanieczyszczone powietrze, woda, „wzbogacona”
chemicznie żywność nie pozostają przecież bez wpływu na stan zdrowia człowieka.
Przy tak funkcjonującym układzie człowiek- środowisko przyrodnicze istotne jest
zwrócenie szczególnej uwagi na problem świadomości ekologicznej społeczeństw.
Podniesienie świadomości ekologicznej, a tym samym uwrażliwienie na problematykę
ekologiczną pozwala pełniej realizować koncepcję zrównoważonego rozwoju. Uzyskać to
można poprzez położenie szczególnego nacisku na edukację ekologiczną, kształtowanie
postaw przyjaznych środowisku. Należy pamiętać, iż w XXI wieku wiedza jest
najcenniejszym zasobem, zaś w dobie istotnego zanieczyszczenia środowiska wiedza
ekologiczna nabiera niewątpliwie istotnego znaczenia. Ukazaniu związku edukacji
ekologicznej ze zrównoważonym rozwojem poświęcony jest niniejszy artykuł.
Zrównoważony rozwój
Widoczna degradacja środowiska naturalnego spowodowała, że społeczeństwa zdały
sobie sprawę z konieczności podjęcia wspólnych działań przez wszystkie kraje na rzecz
zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska, zmiany postaw w sferze konsumpcji. Wyrazem
tego było zorganizowanie w Sztokholmie w 1972 roku I Konferencji ONZ „Środowisko i
rozwój”, na której pojawił się problem podmiotowości środowiska przyrodniczego oraz
możliwość harmonijnego rozwoju człowieka i przyrody. Wówczas po raz pierwszy
odniesiono się do koncepcji zrównoważonego rozwoju1, koncepcji, która w drugiej połowie
1
Pojęcie ekorozwoju sformułowane na konferencji w Sztokholmie kojarzono z uznawaniem wyższości kwestii
72
Ewa Mazur-Wierzbicka
XX wieku odegrała olbrzymią rolę w kształtowaniu sposobu myślenia o wzajemnych
stosunkach pomiędzy społeczeństwem, gospodarką i zasobami środowiska przyrodniczego2.
Przyczyniła się ona do podejmowania poszukiwań związanych z określeniem miejsca
człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Najpopularniejszą i najczęściej przytaczaną
definicją zrównoważonego rozwoju jest ta umieszczona w raporcie Brundtland (Raport
„Nasza wspólna przyszłość” - „Our common future”)3. W Raporcie tym zrównoważony
rozwój zdefiniowano jako „...rozwój gospodarczy i społeczny, który zapewni zaspokojenie
potrzeb współczesnej generacji bez ryzyka, że przyszłe pokolenia nie będą mogły zaspokoić
swoich potrzeb, naruszania możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń, pozwalając
jej na wybór stylu życia”4.
Zagadnieniu zrównoważonego, trwałego rozwoju, dyskusjom na temat możliwej jego
ewolucji w przyszłości poświęcono szereg spotkań i konferencji organizowanych m. in. przez
ONZ, UNESCO, IUCN.
W wieku XXI przewiduje się, iż możliwe są trzy warianty na płaszczyźnie człowiekgospodarka - środowisko:
1. Stopniowa i konsekwentna realizacja założeń zrównoważonego rozwoju
przewidywana na cały XXI wiek. Na koniec XXI wieku wyrównany byłby poziom
życia na całym świecie, co gwarantowałoby dalszy harmonijny rozwój naszej
cywilizacji.
2. Utrzymanie status quo w zakresie gospodarki i stosunków społecznych (kontynuacja).
Wywołałoby to wzrost niezrównoważonej gospodarki zasobami przyrody, wzrost
zanieczyszczeń, narastanie napięć społecznych (wzrost migracji).
3. Przyśpieszenie procesów „nierównej” globalizacji, pogłębiającej niezrównoważoną
gospodarkę światową, degradację środowiska oraz nierówności społeczne zarówno w
krajach Północy, jak i między Północą a Południem. Oznaczałoby to załamanie się
gospodarki i stosunków społecznych (taki stan rzeczy przewidywany był już w
prognozie z 1972 roku)5.
W świetle tak przedstawionych, możliwych wizji kierunku rozwoju relacji człowiekgospodarka – środowisko należy podjąć starania aby nie dopuścić do realizacji rozwiązań
pesymistycznych. W takim wypadku koniecznym wydaje się zadbanie o podniesienie
świadomości ekologicznej społeczeństwa rozumianej jako specyficzny rodzaj wiedzy o
eksploatacji, zagrożeniach i ochronie środowiska oraz zasadach i instrumentach
gospodarowania jego zasobami. Stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa z reguły
zależny jest od jakości, stanu środowiska, w którym dane społeczności żyją, pracują. Na
obszarach charakteryzujących się znaczną degradacją środowiska przyrodniczego stan
świadomości ekologicznej jest wyższy, niż wśród społeczności zamieszkujących w relatywnie
środowiskowych kosztem rozwiązywania problemów społecznych i ekonomicznych. W literaturze polskiej
możemy spotkać się z określeniem ekorozwoju jako rozwój zrównoważony, trwały rozwój (ang. sustainable
development) Autorka posługiwać będzie się zamiennie terminami trwały rozwój, zrównoważony rozwój,
ekorozwój.
2
Zaczątki takiego sposobu myślenia można znaleźć już u klasyków ekonomii. Zob. szerzej w: H.G. Nutzinger,
V. Radke, Das Konzept der nachhaltigen Wirtschaftsweise, Nachhaltige Wirtschaftsweise und
Energieversorgung, Michigan 1995, s. 18 - 19.
3
Our Common Future, Oxford University Press, The World Commission on Environmental and Development,
Oxford 1987, Polski przekład to: Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991.
4
Cyt. za: D. Wortmann, Von der Vision zur Strategie: Grundelemente und Entwicklungsmuster einer Politik der
Nachhaltichkeit, w: Sustainable Development- Utopie oder realistische Vision?, M. Sebaldt ( Hg.), Verlag
Kovac, Hamburg 2002, s. 95.
Od tego czasu pojęcie ekorozwoju zaczęło robić „karierę” w nauce i polityce, jak też funkcjonować w
świadomości społecznej. Ciągle jednak nie ma powszechnie uznawanej definicji pojęcia ekorozwój. Definicja
umieszczona w raporcie Brundtland jest najpopularniejszą i najczęściej przytaczaną.
5
D. H. Meadows, D. L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1993.
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju
73
mało skażonym środowisku6.
Przeprowadzone badania7 pokazują, że stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa
polskiego nie jest zadawalający. Według badań zmniejsza się liczba osób wskazujących na
zatrucie środowiska, jako zjawiska groźnego dla Polaków i Polski, jak też obserwuje się
wśród społeczeństwa coraz mniejsze przyzwolenie na ograniczenie lub likwidację produkcji
szkodliwej dla środowiska za cenę bezrobocia. Można odnieść wrażenie, że społeczeństwo
polskie oswoiło się z zagrożeniami ekologicznymi, natomiast większy problem stanowi dla
niego obecnie zagrożenie bezrobociem czy ubóstwem. W stosunku do zajmowanego
stanowiska w kwestiach ekologicznych społeczeństwo polskie można podzielić na dwie
grupy: wykształconych i zamożnych, którzy są proekologiczni oraz biednych, starszych i
gorzej wykształconych ( grupa liczniejsza), którym kwestie ekologiczne są obojętne.
Koniecznym wydaje się zatem podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa co
może dokonać się głównie poprzez rozpowszechnienie na szeroką skalę edukacji
ekologicznej.
Edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju
Edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju stanowi proces bardzo
złożony, który dotyczy bez wątpienia wszystkich grup społecznych i zawodowych, w każdym
kraju. Powinna ona przebiegać nie tylko za aprobatą, ale wręcz z czynnym udziałem całego
społeczeństwa. Wyrażać się winna w ciągłym zdobywaniu wiedzy z różnych dziedzin nauki i
życia, obejmować całokształt wiedzy o środowisku naturalnym oraz rozwoju społecznogospodarczym kraju i świata. Ważne jest aby jednym z głównych elementów edukacji
ekologicznych było położenie szczególnego nacisku na wychowywanie przyszłych pokoleń w
klimacie poszanowania środowiska naturalnego oraz wykazaniu szczególnego zrozumienia
dla rozwoju zrównoważonego. W jej ramach powinno zawierać się zatem kształcenie
multidyscyplinarne i interdyscyplinarne.
Takie rozumienie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju pozwoli na realizację
następujących celów:
1. Kształtowanie pełnej świadomości i budzenie zainteresowania społeczeństwa
wzajemnie powiązanymi kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i
ekologicznymi.
2. Umożliwienie każdemu człowiekowi zdobywania wiedzy i umiejętności
niezbędnych dla poprawy stanu środowiska.
3. Tworzenie nowych wzorców zachowań, kształtowanie postaw, wartości
przekonań jednostek, grup i społeczeństw, uwzględniających troskę o jakość
środowiska8.
Według H. Jastrzębskiej –Smolagi mamy do czynienia z trzema głównymi celami
edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju9:
„1. nadanie działaniom edukacyjnym na rzecz zrównoważonego rozwoju priorytetu,
po to, aby rozwijała się świadomość biocentryczna umożliwiająca zachowanie kuli
ziemskiej i cywilizacji przed zagłada;
2. rozwój czynności „uczenia się” odmaterializowania potrzeb konsumpcyjnych, co
6
Zob. szerzej w: J. Oleńska, B. Poskrobko, Lokalne środowisko w świadomości ekologicznej mieszkańców
Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy-środowisko-gospodarka, red. B. Poskrobko, PB, Studia i Materiały nr 1,
Białystok 1996, s. 84 i n.
7
T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XX wieku, Instytut na rzecz
Ekorozwoju, Warszawa 2000, s. 39-40.
8
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Warszawa 2001, s. 8.
9
H. Jastrzębska- Smolaga, Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia i Środowisko” nr 1,
Białystok 2001, s. 142.
74
Ewa Mazur-Wierzbicka
prowadzi do wzrostu poszanowania zasobów, racjonalizacji produkcji i posługiwania
się innym niż dzisiaj, systemem wartości;
3. uczenie się kreacji zrównoważonego rozwoju społeczno- gospodarczego w każdym
kraju, po to, aby wszystkim się żyło godnie dzisiaj, a przyszłym pokoleniom jutro.”
Realizacja przedstawionych celów jest możliwa, przy spełnieniu następujących
warunków10:
1. Uznania, iż edukacja ekologiczna jest jednym z podstawowych warunków realizacji
Polityki Ekologicznej Państwa.
2. Wprowadzenia elementów edukacji ekologicznej do wszystkich sfer życia
społecznego, respektując i wykorzystując wartości kulturowe, etyczne i religijne.
3. Zapewnienia dostępu społeczeństwa do informacji o stanie środowiska
przyrodniczego i edukacji ekologicznej.
4. Uznania, że edukacja ekologiczna jest podstawowym warunkiem zmiany
konsumpcyjnego modelu społeczeństwa.
Jak ważna jest edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju świadczy liczba
konferencji międzynarodowych poświeconych tej tematyce, na których wypracowano szereg
dokumentów dotyczących edukacji ekologicznej. Do najbardziej znanych zjazdów należą:
- Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Ochrony Środowiska - Sztokholm
1972- przyjęto deklarację Sztokholmską;
- Międzynarodowa Konferencja UNESCO w Belgradzie w 1975 roku - przyjęto Kartę
Belgradzką, czyli Międzynarodową Kartę Nauczania i Ochrony Środowiska;
- Międzynarodowa Konferencję UNESCO i UNEP w Tbilisi w 1977 roku - przyjęto
Deklarację Tbiliska;
- Międzynarodowy Kongres UNESCO-UNEP w Moskwie w 1978 roku- przyjęto
Wytyczne międzynarodowej strategii działania w zakresie wychowania i kształcenia
środowiskowego na lata dziewięćdziesiąte;
- Konferencja Narodów Zjednoczonych w 1992 roku w Rio de Janeiro- przyjęto
zalecenia „Promowanie nauczania, kształtowania świadomości społecznej i
szkolenia w zakresie trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska",
stanowiące część Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju;
- Konferencja UNESCO w Czechach w 1995 roku- określono najskuteczniejsze dla
zrównoważonego rozwoju kierunki prowadzenia edukacji ekologicznej;
- Konferencja w Danii w 1998 roku – podpisanie przez polską delegację Konwencji o
Dostępie do Informacji o Stanie Środowiska.
W Polsce dokumentem pozwalającym na identyfikację i hierarchizację głównych celów
edukacji ekologicznej wraz ze wskazaniem sposobów ich realizacji jest Narodowa Strategia
Edukacji Ekologicznej. Dokument ten powstał przy współpracy Ministerstwa Edukacji
Narodowej i Ministerstwa Ochrony Środowiska jako wyraz realizacji wymagań Agendy 21.
Podstawowymi celami ekologicznymi zawartymi w Strategii są11:
1. Upowszechnianie idei ekorozwoju we wszystkich sferach życia, uwzględniając
również pracę i wypoczynek człowieka, czyli objęcie permanentną edukacją
ekologiczną wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej.
2.Wdrożenie edukacji ekologicznej jako edukacji interdyscyplinarnej na wszystkich
stopniach edukacji formalnej i nieformalnej.
3.Tworzenie wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów edukacji
ekologicznej, stanowiących rozwinięcie Narodowego Programu Edukacji
Ekologicznej, a ujmujących propozycje wnoszone przez poszczególne podmioty
10
11
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej,op.cit., s.8.
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s.10.
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju
75
realizujące projekty edukacyjne dla lokalnej społeczności.
4.Promowanie dobrych doświadczeń z zakresu metodyki edukacji ekologicznej.
Płaszczyzny edukacji ekologicznej
Edukacja ekologiczna dokonuje się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza płaszczyzna
dotyczy edukacji, która odbywa się w ramach systemów edukacji i kształcenia, od
poziomu przedszkolnego poczynając, a na wyższym i podyplomowym kończąc.
Podstawowymi narzędziami pozwalającymi na formalną edukację ekologiczną są specjalistyczne
podręczniki, informatory, wprowadzanie do programów szkolnych treści ekologicznych np. w
formie ścieżek międzyprzedmiotowych (gimnazja), organizowania olimpiad ekologicznych,
tworzenia klas z programami autorskimi z zakresu ekologii i ochrony środowiska, wprowadzania
do programów szkół wyższych przedmiotów z zakresu ochrony i kształtowania środowiska,
tworzenia kierunków bądź specjalności związanych z problematyką ekologiczną.
Druga płaszczyzna edukacji ekologicznej to edukacja nieformalna. Może się ona
dokonywać poprzez oddziaływanie bierne lub czynne. Przy oddziaływaniu biernym
wykorzystuje się środki masowego przekazu (telewizja, radio, prasa), opracowuje
materiały w postaci ulotek, broszur, informatorów, książek, które dostosowane są do
poziomu wykształcenia, wieku; przeprowadza się różnego typu przedsięwzięcia (akcje)
edukacyjne, szkolenia, wystawy realizowane na różnych szczeblach, od lokalnego do
globalnego przy okazji różnorodnych wydarzeń ekologicznych. W ramach oddziaływania
czynnego mamy do czynienia z aktywnym uczestnictwem edukacyjnym. Przejawia się to w
organizowaniu np. rajdów turystycznych, organizowaniu różnych przedsięwzięć, zarówno
masowych (np. Sprzątanie Świata), jak i tych o charakterze lokalnym12.
Można było uznać, że edukacja ekologiczna spełnia zadania do jakich została
powołana wówczas, jeśli będzie ona obejmować każdy zakres i wszystkie poziomy
edukacji formalnej i nieformalnej. Musi ona zatem ujmować i odnosić się zarówno do
zmian jakie zachodzą na świecie, jak również tych dotyczących sfery całego życia
człowieka. Z tego względu powinna mieć ona charakter interdyscyplinarny oraz
międzygeneracyjny. Do jej szczególnych zadań winno należeć: uświadamianie,
informowanie, kształtowanie postaw, nabywanie wiedzy pozwalającej na rozwiązywanie
problemów środowiskowych.
Zakończenie
Bez wątpienia realizacja zasad zrównoważonego rozwoju będzie skuteczniejsza
wówczas, gdy świadomość ekologiczna społeczeństwa zarówno w skali globalnej, krajowej
czy lokalnej będzie większa. Po wejściu Polski do UE ważnym jest podnoszenie
świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego, gdyż stanowi to jeden z warunków
zapewniających naszemu krajowi właściwe miejsce w zjednoczonej Europie. W takiej
sytuacji koniecznym jest rozpowszechnianie na szeroką skalę edukacji ekologicznej, która
musi szybko i kompleksowo wejść w sfery kształcenia, doskonalenia i weryfikacji kadry
zarządzającej środowiskiem. Niewątpliwie możliwość taką daje opracowana w 1999 roku
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, w której czytamy: „Edukacja ekologiczna staje
się ważnym składnikiem edukacji obywatelskiej zmierzającej do rozwijania społeczeństwa
rozumnego i akceptującego zasady zrównoważonego rozwoju, umiejącego oceniać stan
bezpieczeństwa ekologicznego oraz uczestniczącego w procesach decyzyjnych”13.
12
13
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s. 13 – 21.
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s. 8
76
Ewa Mazur-Wierzbicka
LITERATURA:
1. Burger T., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XX wieku, Instytut
na rzecz
2. Ekorozwoju, Warszawa 2000.
3. Jastrzębska- Smolaga H., Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia i
Środowisko” nr 1, Białystok 2001.
4. Kamecka M., Cel ekoedukacji: wiedza czy postawa?, „Człowiek i Światopogląd", nr 5, 1985.
Kiełczewski D., Ekologia społeczna, Białystok 1999.
5. Meadows D. H., Meadows D. L., Randers J., Behrens W.W., Granice wzrostu, PWE,
Warszawa 1993.
6. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Warszawa 2001.
7. Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991.
8. Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, red. P. Ekman, R. Davidson, Gdańsk 1999.
9. Nutzinger H.G., Radke V., Das Konzept der nachhaltigen Wirtschaftsweise, Nachhaltige
Wirtschaftsweise und Energieversorgung, Michigan 1995.
10. Oleńska J., Poskrobko B., Lokalne środowisko w świadomości ekologicznej mieszkańców
Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy-środowisko-gospodarka, red. B. Poskrobko, PB,
Studia i Materiały nr 1, Białystok 1996.
11. Our Common Future, Oxford University Press, The World Commission on Environmental
and Development, Oxford 1987.
12. Wortmann D., Von der Vision zur Strategie: Grundelemente und Entwicklungsmuster
einer Politik der Nachhaltichkeit, w: Sustainable Development- Utopie oder realistische
Vision?, M. Sebaldt ( Hg.), Verlag Kovac, Hamburg 2002.
EDUCATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Summary
In the XX century the natural environment has undergone a significant degradation
which took place mainly in the result of the technological progress, population explosion and
consumption-oriented model of living. While facing the growing problem of the natural
environment pollution, excessive exploitation of the natural resources one cannot fail but
notice the necessity of changing the relation between a man and the environment towards the
balanced development.
The need to apply the principle of eco-development should become widely spread
among all the groups of the society. Upon Poland joining the European Union improving the
ecological awareness of Polish society seems one of the major tasks to be accomplished since
a tendency becomes visible to consider the danger of unemployment or poverty as prior over
the ecological danger. Improvement of the society ecological awareness is done mostly by the
ecological education conducted both formally and informally.
Ecological education as a basic instrument of spreading the eco-development rules is
implemented in Poland on the basis of the National Strategy of Ecological Education that has
developed an executive programme referred to as National Programme of Ecological
Education indicating the educational goals and the subjects responsible for their achievement.