RAPORT o mobilności polskich naukowców opracowany przez

Transkrypt

RAPORT
o mobilności polskich naukowców
opracowany przez zespół ds. mobilności polskich naukowców
Akademii Młodych Uczonych PAN
(wersja skrócona)
Zespół ds. mobilności polskich naukowców Akademii Młodych Uczonych PAN
dr hab. Michał Wierzchoń (przewodniczący)
dr hab. Beata Hasiów - Jaroszewska
prof. dr hab. Janusz Bujnicki
Spis treści
1. Wprowadzenie
2. Programy wspierające mobilność naukowców
3. Mobilność polskich naukowców - dyskusje panelowe
3.1. Cel badań
3.2. Metody badawcze
3.3. Grupa badawcza
3.4. Analiza wyników
3.4.1. Mobilność polskich naukowców
3.4.2. Dlaczego mobilność jest korzystna?
3.4.3. Bariery mobilności polskich naukowców
3.4.4. Propozycje rozwiązań
4. Badanie mobilności polskich naukowców
4.1. Cel badania
4.2. Metoda badawcza
4.3. Grupa badawcza
5. Podsumowanie i rekomendacje
RAPORT o mobilności polskich naukowców
opracowany przez zespół ds. mobilności polskich naukowców AMU
1. Wprowadzenie
Problem migracji uczonych jest często podejmowany w analizach socjologicznych
(por. np. Mucha i Łuczaj, 2013). Wskazują one, że mobilność międzynarodowa
naukowców
związana
jest
przede
wszystkim
z
migracjami
do
kilkunastu
najpopularniejszych krajów docelowych (przede wszystkim Szwajcarii, Kanady, Australii,
USA, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Holandii, Danii, Niemczech, Belgii i Francji1, w których
to obserwuje się najwyższy odsetek zatrudnienia naukowców urodzonych poza granicami
kraju - por. Franzoni, Scelatto i Stephan, 2012). W cytowanych analizach nie wymienia się
zazwyczaj Polski, ponieważ nasz kraj stosunkowo rzadko staje się celem migracji
naukowców. Zdecydowanie częściej naukowcy wyjeżdżają z Polski i znajdują zatrudnienie
w jednostkach zagranicznych. Migracje te często interpretowane są w kategoriach "drenażu
mózgów" (brain drain - por. np. Stark, Helmenstein i Prskawetz, 1997), a więc emigracji
wysoko wykwalifikowanych pracowników, których obecność na krajowym rynku pracy
zwiększałaby konkurencyjność polskiej gospodarki. Wydaje się jednak, że opisywane
zjawisko, przynajmniej w kontekście mobilności naukowców, nie ogranicza się jedynie do
odpływu wykształconych kadr. Opisywana migracja może mieć charakter tymczasowy, tak
jak ma to miejsce np. w przypadku studentów uczących się w krajach rozwiniętych, a
następnie powracających do kraju urodzenia. Również pozostawanie polskich naukowców
poza granicami Polski na stałe może pozytywnie wpływać na jakość nauki uprawianej w
kraju (np. poprzez budowanie sieci kontaktów międzynarodowych czy też możliwość
realizacji staży naukowych przez polskich naukowców w ośrodku prowadzonym przez
takiego naukowca). Mobilność naukowców stała się w ostatnich latach fundamentalną
cechą pracy w większości dyscyplin naukowych (chociaż nie we wszystkich). W
niniejszym raporcie chcieliśmy się zatem przyjrzeć wielowymiarowo problemowi
"krążenia mózgów" (brain circulation - por. np. Gaillard i Gaillard, 1998), a więc
mobilności polskich naukowców niezależnie od ich wieku i stażu naukowego. Chcieliśmy
wskazać na szanse, ale i zagrożenia związane z mobilnością badaczy. Naszym celem była
również analiza przyczyn, dla których obserwujemy tak silną dysproporcję w ilości
wyjazdów i powrotów naukowców.
kolejność odzwierciedla uszeregowanie krajów od najbardziej do najmniej popularnego
celu wyjazdu zgodnie z wynikami cytowanych badań
1
2
Wspomniane powyżej analizy socjologiczne koncentrują się na samym zjawisku
migracji, nie przyglądając się jednak szczegółowo działaniom instytucji finansujących
naukę, które próbują wpływać na mobilność polskich naukowców. Oczywiście można
odnaleźć analizy poświęcone efektom poszczególnych programów wspierających
mobilność naukowców (por. np. raport o mobilności stypendystów programu FNP
"Kolumb" - Wagner, 2009), ale w niniejszym dokumencie postawiliśmy sobie za cel
całościową analizę problemu mobilności oraz programów ją wspierających. Przyjrzymy
się programom wspierającym powroty polskich naukowców z zagranicznych ośrodków
naukowych, ale przede wszystkim poddamy analizie programy mające na celu wspieranie
mobilności naukowców zatrudnionych w kraju. Analizować będziemy przy tym zarówno
programy wspierające mobilność międzynarodową, ale również mobilność krajową.
Polska nauka bywa krytykowana za niską mobilność naukowców i występowanie
mechanizmów "chowu wsobnego" - tworzenia zamkniętych enklaw, w których kadry
szkolone są bez świadomości zróżnicowania podejść do uprawianej przez nich
problematyki w innych ośrodkach naukowych (Stanek, 2013). Występowanie takiego
zjawiska jest bardzo niekorzystne dla poziomu polskiej nauki, jednak trudno znaleźć proste
rozwiązanie tego problemu. Naszym zdaniem jego rozwiązanie wymaga całościowego
podejścia do problemu mobilności. Tylko skoordynowane i systemowe działania mogą
bowiem przynieść jakościową zmianę w stanie mobilności polskich naukowców.
2. Programy wspierające mobilność naukowców
W ramach pierwszego sympozjum dotyczącego mobilności polskich naukowców
organizowanego przez Akademię Młodych Uczonych Polskiej Akademii Nauk (AMU
PAN) zaprezentowane zostały programy oferowane przez krajowe instytucje wspierające
mobilność polskich naukowców. Przedstawiciele Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego (MNiSW), Narodowego Centrum Nauki (NCN), Naukowego Centrum Badań i
Rozwoju (NCBiR), Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP) omówili oferowane przez
siebie formy finansowania dedykowane temu celowi. Przedstawiciele Krajowego Punktu
Kontaktowego Programów Badawczych Unii Europejskiej zaprezentowali zestawienie
dostępnych programów unijnych dedykowanych finansowaniu mobilności naukowców
(UE). Dla przejrzystości prezentacji programów omówionych w ramach spotkania, w
niniejszej publikacji podzielono je ze względu na trzy kryteria, tj. (1) programy dotyczące
mobilności krajowej i zagranicznej; (2) programy poświęcone mobilności związanej z
wyjazdem z Polski, i programy wspierające przyjazdy naukowców z zagranicy do Polski;
3
(3) oraz programy wspierające mobilność młodych naukowców, i programy, w których nie
ograniczono wieku beneficjentów do tej grupy. W ostatniej kategorii wymieniamy
programy wspierające zarówno mobilność krajową i międzynarodową poprzez oferowanie
otwartych konkursów na stanowiska w zespołach badawczych.
1. Mobilność krajowa
1.1. programy kierowane do młodych naukowców
1.1.1. Fuga (NCN)
1.1.2. Międzynarodowe Projekty Doktoranckie (FNP)
1.2. programy bez ograniczenia wieku beneficjentów
1.2.1. brak takich programów
2. Mobilność międzynarodowa
2.1. wychodząca
2.1.1. programy kierowane do młodych naukowców
2.1.1.1. Mobilność Plus (MNiSW)
2.1.1.2. Top500 Innovators (MNiSW)
2.1.1.3. JRC (UE)
2.1.1.4. Etiuda (NCN)
2.1.1.5. Kolumb (FNP)
2.1.1.6. Stypendium Alexandra von Humboldta
2.1.1.7. Stypendium Fundacji Crescendum Est – Polonia
2.1.2. programy bez ograniczenia wieku beneficjentów
2.1.2.1. NPRH, moduł 2.2. (MNiSW)
2.1.2.2. Harmonia (NCN)
2.1.2.3. MCSA (UE)
2.1.2.4. JRC (UE)
2.1.2.5. Wyjazdowe Stypendia Naukowe dla laureatów programu MISTRZ
(FNP)
2.1.2.6. Stypendium Alexandra von Humboldta
2.2. przychodząca
2.2.1. kierowane do młodych naukowców
2.2.1.1. Powroty/Homing (FNP)
2.2.1.2. Homing Plus (FNP)
2.2.1.3. Międzynarodowe Projekty Doktoranckie (FNP)
2.2.2. bez ograniczeń wieku beneficjentów
2.2.2.1.
4
Welcome
3. Programy wspierające mobilność krajową i międzynarodową poprzez oferowanie
otwartych konkursów na stanowiska w zespołach badawczych
3.1. TEAM (FNP)
3.2. Pomost (FNP)
3.3. ERC (UE)
3.4. Opus (NCN)
3.5. Sonata (NCN)
3.6. Sonata Bis (NCN)
3.7. Maestro (NCN)
3.8. Symfonia (NCN)
Podsumowując, wszystkie instytucje finansujące oferują programy wspierające
mobilność naukowców, jednak nie każdy z jej typów wyszczególnionych w ramach
niniejszego opracowania wspierany jest w równym stopniu. Z pewnością dużym
wsparciem mobilności naukowców są otwarte konkursy na stanowiska w zespole
promowane w ramach projektów oferowanych przez większość fundatorów. Należy jednak
zauważyć, że ze względu na wysokość oferowanego wynagrodzenia wpierają one przede
wszystkim przemieszczanie się naukowców w obrębie kraju. Mniej skoordynowane
wydają się działania, których głównym celem jest wspieranie mobilności. Przede
wszystkim zwraca uwagę niewielka liczba programów wspierających mobilność krajową
młodych naukowców (tą wspiera przede wszystkim NCN w ramach programu FUGA), a
także brak programów poświęconych tej formie mobilności, w których nie wprowadzono
ograniczeń wieku beneficjentów. Stosunkowo niewiele programów stawia sobie również
na celu zachęcanie uczonych do przyjazdu z zagranicy (tego typu mobilność poprzez
dedykowane programy grantowe wspiera głównie Fundacja na rzecz Nauki Polskiej).
Szczególnie wiele programów wspiera natomiast mobilność międzynarodową ze
szczególnym uwzględnieniem młodych naukowców.
3. Mobilność polskich naukowców - dyskusje panelowe
W ramach prac zespołu ds. mobilności polskich naukowców AMU PAN
zorganizowaliśmy szereg dyskusji panelowych, których wyniki pozwoliły nam na
sformułowanie proponowanych w tym opracowaniu analiz, wniosków i rekomendacji.
Ustalenia przeprowadzonych przez nas dyskusji zostały następnie zweryfikowane w
ramach badania ankietowego raportowanego w drugiej części tego opracowania. Dyskusje
5
panelowe zostały przeprowadzone przede wszystkim w ramach dwóch spotkań
organizowanych i współorganizowanych przez Akademię Młodych Uczonych PAN
(drugie spotkanie było współorganizowane przez ruch społeczny Obywatele Nauki).
3.1. Cel badań
Celem obydwu spotkań było przedyskutowanie stanu mobilności polskich
naukowców (w szczególności odpowiedzi na pytanie czy mobilność polskich naukowców
należy uznać za wystarczającą), a także barier ją ograniczających oraz działań (zarówno
związanych z finansowaniem nauki, jak i działań systemowych), które mogłyby sprzyjać
jej zwiększeniu. W trakcie pierwszej debaty prowadziliśmy odrębne dyskusje poświęcone
mobilności krajowej i międzynarodowej. Podczas drugiego panelu nie wprowadzono
podobnego podziału, koncentrując się na dyskusji najważniejszych wniosków uzyskanych
podczas pierwszej debaty z zaproszoną grupą dyskutantów.
3.2. Metody badawcze
W ramach spotkań prowadzono grupową dyskusję ustrukturalizowaną poprzez
zestaw pytań przygotowanych przez organizatorów spotkania. Uczestnikami spotkania byli
w obydwu przypadkach eksperci.
3.3. Grupa badawcza
W ramach pierwszej debaty dyskutowaliśmy z przedstawicielami instytucji
finansujących naukę: obecni byli przedstawiciele Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego (MNiSW), Narodowego Centrum Nauki (NCN), Narodowego Centrum Badań
i Rozwoju (NCBiR), Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP), Krajowego Punktu
Kontaktowego Programów Unii Europejskiej (KPK). Wśród zaproszonych gości znaleźli
się również przedstawiciele Stowarzyszenia Stypendystów Fundacji Aleksandra von
Humboldta
(Societas
Humboldtiana
Polonorum,
SHP),
przedstawiciele
Klubu
Stypendystów FNP, a także członkowie Akademii Młodych Uczonych i Polskiej Akademii
Nauk. W drugiej dyskusji panelowej udział wzięli przedstawiciele AMU, Obywateli Nauki
(ON), UAM (Instytut Filologii Romańskiej), Politechniki Wrocławskiej (Wydział
Informatyki) oraz PAN (Instytut Chemii Bioorganicznej).
6
W ramach analizy wyników dyskusji przeprowadzonych w ramach obydwu spotkań
podsumowujemy wnioski dyskutantów dotyczące stanu mobilności polskich naukowców,
oceny zjawiska mobilności naukowców, barier ograniczających mobilność a także
prezentujemy propozycje rozwiązań, które zdaniem dyskutantów mogłyby ją wspierać.
Zgodnie z przewidywaniami organizatorów obydwu spotkań, większość
dyskutantów stwierdziła, że poziom mobilności polskich naukowców nie jest
satysfakcjonujący i że zwiększanie mobilności należy wspierać. W ramach drugiego
panelu dyskusyjnego pojawiła się opinia, że mobilność jest immanentnym elementem
każdego zdrowego systemu naukowego, natomiast brak mobilności w Polsce jest
symptomem tego, że cały system, choć generalnie coraz lepszy i skuteczniejszy, to w
zakresie promowania mobilności nadal działa źle, stąd konieczna jest jego dalsza naprawa.
Oceniając mobilność naukowców dyskutanci zwracali również uwagę, że poważnym
problemem jest przewaga liczby osób wyjeżdżających z Polski, nad tymi, którzy do Polski
przyjeżdżają. Zauważono, ze stosunek wyjeżdzających do przyjeżdzających jest bardzo
niekorzystny (5:1). Jest oczywiste, że niedobra dla nauki w Polsce jest jednokierunkowa
permanentna mobilność zagraniczna, tzn. kiedy naukowiec po zdobyciu wykształcenia w
Polsce wyjeżdża i zostaje za granicą na stałe. Podkreślano wagę mobilności związanej z
powrotami do kraju, a także mobilności przychodzącej naukowców zagranicznych.
Zauważano jednocześnie, że ograniczeniem może być tu waga mobilności do Polski w CV
międzynarodowego naukowca (pojawiły się głosy, że odbycie stażu w Polsce bywa
odbierane jako niekorzystny element kariery naukowej), ale również problemy
administracyjne na polskich uniwersytetach. Zastanawiano się także jak można zachęcić
naukowców do odbywania staży w naszym kraju. Zgadzano się, że taką funkcję mogą
pełnić granty (np. NCN) i ułatwienia administracyjne zatrudniania naukowców
zagranicznych.
Większość dyskutantów biorących udział w pierwszym spotkaniu organizowanym
przez AMU PAN zgadzała się, że mobilność krajowa naukowców jest zjawiskiem
pozytywnym. Dzięki zmianie miejsca pracy po doktoracie naukowcy mogą zetknąć się
z nową tematyką badawczą, nowymi metodami prowadzenia badań, czy też nowymi
rozwiązaniami związanymi z zarządzaniem nauką. Zmniejsza się też prawdopodobieństwo
7
"dziedziczenia" tematyki po promotorze ("chowu wsobnego”). Dyskutanci zauważyli
jednocześnie, że sensowność mobilności może być niekiedy ograniczona dostępnością
infrastruktury badawczej (np. specjalistycznego sprzętu badawczego, ale i dostępnością
bibliotek w niektórych obszarach nauk humanistycznych). Paneliści podobnie oceniali
również zjawisko mobilności międzynarodowej stwierdzając, że jest ona zjawiskiem
pozytywnym w większości dyscyplin. Zauważali jednocześnie, że czas i miejsce przenosin
powinny być rozważnie wybrane (właściwy moment w rozwoju naukowym, przenosiny
do ośrodka, w którym można się odpowiednio rozwinąć naukowo i kulturowo). Paneliści
byli jednak zgodni, że mobilność międzynarodowa jest często uniwersalną receptą na
sukces naukowy. Najbardziej popularny model kariery zakłada przygotowanie i obronę
pracy doktorskiej w kraju, a następnie odbycie stażu podoktorskiego (postdoc) za granicą,
choć jednocześnie zauważano, że najlepiej wykazywać się mobilnością już w trakcie
przygotowania rozprawy doktorskiej. Paneliści zauważali, że często głównym celem
mobilności nie jest dostęp do sprzętu i literatury (które w wielu polskich instytucjach np.
dzięki niedawnemu dofinansowaniu z EU bywają w Polsce lepsze niż w krajach o bardzej
rozwiniętych gospodarkach), ale raczej poprawa warunków pracy, np. możliwość
koncentracji na pracy naukowej, bez obowiązków dydaktycznych i administracyjnych.
W ramach panelu drugiego, pomimo znaczącej przewagi głosów wspierających
mobilność naukowców, pojawiły się również uwagi wskazującej na jej negatywne skutki.
Wymieniano tu między innymi nadmierną mobilność naukowców, która może
doprowadzić do rozdrobnienia potencjału naukowego. Zauważono również, że w
niektórych dziedzinach mamy w Polsce zbyt mało atrakcyjnych zespołów naukowych, w
których naukowcy spoza kraju chcieliby pracować (paneliści podkreślali również, że
najlepsze zespoły powinny być bardzo dobrze finansowane, co nie zawsze ma miejsce). To
zastrzeżenie wydaje się bezpośrednio związane z jednokierunkowością mobilności.
Paneliści zauważali, że w obecnej sytuacji mobilność dotyczy najczęściej przenosin do
jednego z kilku wiodących ośrodków w kraju z mniejszych ośrodków. Nie obserwuje się
właściwie mobilności w przeciwnym kierunku, ani mobilności pomiędzy wiodącymi
ośrodkami. W ramach panelu drugiego zwracano również uwagę, że mobilność jako źródło
wymiany idei między zespołami jest elementem niezwykle stymulującym rozwój.
Podkreślano jednocześnie, że musi ona zostać utrzymana na pewnym „rozsądnym”
poziomie, aby nie doprowadzić do dezintegracji zespołów, zwłaszcza tam, gdzie dostępne
zasoby są małe, a przesadna mobilność mogłaby powodować ich rozproszenie.
8
W ramach obydwu spotkań dyskutowano czynniki ograniczające mobilność
polskich naukowców. Dyskutanci najwięcej uwagi poświęcili jej kulturowym i społecznym
ograniczeniom. Zauważono, że generalnie mobilność zawodowa w naszym kraju nie jest
zbyt często obserwowana (np. w porównaniu do USA, gdzie większość pracowników,
niezależnie od branży, zmienia miejsce pracy i zamieszkania kilka razy w życiu). Na
polskim rynku pracy nie ma tradycji szukania pracy w innym miejscu, niż miasto
zamieszkania. Zauważono jednak, że w przypadku mobilności naukowców zmiana miejsca
pracy nie musi koniecznie oznaczać przenosin do nowego miasta. Pożądany wydaje się
bowiem również przepływ kadr pomiędzy uczelniami w ramach jednego miasta, a także
np. pomiędzy jednostkami PAN a uczelniami. Podkreślono również, że bardzo korzystna
byłaby mobilność naukowców między sektorami, przede wszystkim między instytucjami
naukowymi a przedsiębiorstwami. W dyskusji podkreślano problem braku mobilności
dwukierunkowej pomiędzy nauką a przemysłem. Dyskutanci zauważali, że w wyniku tego
zjawiska naukowcy zajmujący się wdrażaniem nie zawsze znajdują odbiorców swoich prac
badawczych. Zauważano jednocześnie, ze sytuacja zaczęła ostatnio zmieniać się na lepsze,
dzięki takim programom jak Top500 Innovators czy nowa inicjatywa brokerzy innowacji i
inkubatory przedsiębiorczości.
Poza ograniczeniami kulturowymi i społecznymi dyskutowano również finansowe
i socjalne bariery mobilności naukowców. Dyskutanci zauważali, że pomimo znaczących
środków przeznaczanych na wyjazdy krajowe i zagraniczne naukowców przeszkodą
w podjęciu mobilności pozostaje wciąż problem zabezpieczeń socjalnych (np. mieszkań),
a także brak perspektyw zatrudnienia rodziny po przenosinach do nowego miasta.
Dyskutanci zgadzali się, że proponując programy wspierające mobilność trzeba brać pod
uwagę konieczność finansowania przenosin nie tylko samego naukowca, ale również jego
najbliższej rodziny (np. wsparcie finansowe małżonka/dzieci, a w przypadku instytucji
przyjmujących, pomoc przy zatrudnianiu małżonka).
W ramach dyskusji wymieniono również szereg ograniczeń systemowych
i administracyjnych mobilności naukowców. Paneliści podkreślali zbyt dużą ilość
obowiązków administracyjnych ciążących na polskich naukowcach. Zdaniem dyskutantów
badacze często zamiast zajmować się nauką, zajmują się działaniami administracyjnymi,
9
wynikającymi z przerostu biurokracji. Podkreślano, że niewielka mobilność może być też
związana ze zmianą struktury zatrudnienia na polskich uczelniach. Chodzi tu przede
wszystkim o wzrost liczebności pracowników samodzielnych. Efektem tego zjawiska jest
minimalizacja zespołów badawczych i spadek ambitności tematyki.
Dyskutując przeszkody specyficzne dla mobilności międzynarodowej podkreślano
problem niskiego umiędzynarodowienia studiów, które może negatywnie wpływać
na podejmowanie mobilności na wczesnych etapach kariery naukowej. Paneliści zwracali
uwagę, że pomocna może okazać się tu transgraniczna współpraca instytucjonalna
wspierająca mobilność naukowców na wszystkich etapach kariery (dyskutanci zgodnie
podkreślali, że mobilność powinna dotyczyć naukowców w każdym wieku).
W ramach drugiego panelu dyskusyjnego wśród barier mobilności wymieniano
również brak ściśle określonych ścieżek kariery naukowej wspierających mobilność
naukowców. Podkreślano, że poważnym problemem jest brak prawdziwie otwartych
konkursów na stanowiska naukowe. Zdaniem dyskutantów rotacja pracowników
naukowych jest zahamowywana przez komisje rekrutacyjne preferujące własnych
wychowanków. Zatrudnianie obiektywnie najlepszych osób z zewnątrz mogłoby być
wzmocnione przez angażowanie do pracy w takich komisjach ekspertów spoza jednostki
zatrudniającej.
Podsumowując dyskusję zauważono również, że jednym z problemów organizacji
polskiej nauki jest to, że odpowiedzialne za nią władze przyjęły punkt widzenia właściwy
dla fundacji wspierających naukę, a więc uznały, że należy wspierać tylko najlepszych,
podczas gdy zadaniem ośrodków takich jak Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
powinna być troska o zapewnienie przyzwoitego poziomu we wszystkich jednostkach
naukowych.
Paneliści dyskutowali czy i w jaki sposób mobilność w obrębie kraju powinna być
wspomagana systemowo. Przede wszystkim zastanawiano się nad możliwościami
wymuszania mobilności przez ograniczenia w zatrudnieniu w jednostkach, w których
uzyskało się stopnie naukowe. Większość panelistów zgadzała się jednak, że mobilność
nie powinna być przymusowa (tzn. nie powinno się wprowadzać odgórnie bezwzględnych
10
zakazów zatrudniania osób ze stopniem doktora w miejscach, w których przygotowały
swoją rozprawę doktorską, a regulacje na tym poziomie należy zostawić poszczególnym
instytucjom) ale powinna być silnie stymulowana, przez realne zachęty finansowe przede
wszystkim dla instytucji (i wysyłających i przyjmujących), ale także dla naukowców.
Paneliści zgadzali się, że przypadku mobilności zagranicznej należy stymulować
powroty, ale niedobrze jest wracać do tej samej jednostki, z której się wyjechało (bo zwykle
w kontakcie z dawnymi przełożonymi trudno o prawdziwą niezależność), dlatego w miarę
możliwości (biorąc pod uwagę te ograniczenia co w przypadku mobilności krajowej) w
takiej sytuacji należy stymulować powroty połączone ze zmianą jednostki.
Wśród propozycji systemowego wspierania mobilności pojawiła się koncepcja
"mobilnego uniwersytetu" opisana szczegółowo w artykule prof. Boleckiego (FNP)
opublikowanym w Panoramie PAN (nr 10(10), listopad 2013). W ujęciu tym
zaproponowano wyodrębnienie mobilności naukowej i edukacyjnej. O ile tą pierwszą
formę mobilności wspiera wiele programów opisanych powyżej, o tyle mobilność
edukacyjna wymaga systemowego wsparcia. W tym ujęciu zaproponowano zatem
wprowadzenie systemu wspierającego mobilność edukacyjną zarówno studentów (np.
obligatoryjne wyjazdy na staże w trakcie studiów), a także wykładowców (np. prowadzenie
wykładów w różnych jednostkach). Ważne, aby ta mobilność miała rzeczywiście charakter
systemowy, a więc oparta była na wymianie wykładowców, wspólnych siatkach zajęć, etc.
Proponowany projekt wymagałby również silniejszego wsparcia strukturalnego (np.
dodatkowe środki dla rodzin, tanie mieszkania dla przyjeżdzających z zagranicy, dom
asystenta, ale również usprawnienia administracyjne, szczególnie dla osób z zagranicy).
Mobilność edukacyjna wykładowców powinna mieć charakter bilateralnej wymiany
między uniwersytetami, przy czym nie musiałaby się ona zawsze wiązać się ze zmianą
miejsca zamieszkania wykładowców. W tym kontekście w ramach programu proponowano
rozwój wirtualnej mobilności jako metody wzmacniania współpracy krajowej bez
konieczności fizycznej zmiany lokalizacji.
W ramach panelu drugiego pojawiła opinia poświęcona ocenie proponowanych
przez instytucie finansujące naukę w Polsce programów wspierających mobilność. Jeden
z dyskutantów postawił tezę, że specjalne programy wspierające mobilność są niewłaściwą
odpowiedzią na istniejące problemy, bo należałoby raczej uzdrowić system, co spowoduje,
11
że mobilność pojawi się sama w sposób naturalny. Zaproponowano również, że dobrym
rozwiązaniem wspierającym mobilność może być również zwiększenie możliwości
wyjazdów na krótsze staże, np. 3-miesięczne, zarówno w kraju, jak i za granicą. Dyskutanci
zgadzali się, że nawet dwutygodniowe wyjazdy są korzystne dla rozwoju naukowca.
4. Badanie mobilności polskich naukowców
W ramach prac zespołu ds. mobilności polskich naukowców AMU PAN
nawiązaliśmy współpracę z przedstawicielami Inicjatywy Nauka Ludzka Rzecz. W ramach
tej współpracy przeprowadziliśmy badanie ankietowe, którego wyniki pozwoliły nam na
weryfikację i uzupełnienie wniosków z panelów dyskusyjnych opisanych w poprzedniej
części niniejszego raportu.
4.1. Cel badania
Podobnie jak opisane powyżej analizy jakościowe przeprowadzonych dyskusji,
badanie ilościowe miały na celu określenie korzyści i czynników ograniczających
mobilność, oraz propozycji działań, które mogłyby pozytywnie wpłynąć na mobilność
polskich naukowców. Badania ankietowe pozwoliły również na opis grupy badanej, dzięki
czemu możliwa była bardziej precyzyjna charakterystyka stanu mobilności polskich
naukowców.
4.2. Metoda badawcza
Badania zostały przeprowadzone z wykorzystaniem ankiety zawierającej zarówno
pytania o charakterze zamkniętym (z proponowaną listę zdefiniowanych odpowiedzi), jak
również uszczegóławiających je pytań otwartych. Pierwsza część ankiety poświęcona była
charakterystyce demograficznej grupy badanej (płeć, wiek, pozostawanie w związku,
informacja o dzieciach, zajmowanie się osobą wymagającą stałej opieki, etap kariery
naukowej). Druga część ankiety poświęcona była charakterystyce mobilności respondenta.
Pojawiały się tu pytania o to, czy respondent podejmował jakąkolwiek formę mobilności
w ciągu ostatnich pięciu lat (za mobilność uznano wyjazd do innego ośrodka badawczego
na co najmniej jeden tydzień). Jeżeli nie, osoba badana miała opisać przyczyny (minimalnie
1, maksymalnie 5 przyczyn) takiego stanu rzeczy (tj. niedojścia do skutku wyjazdu bądź
niepodjęcia próby wyjazdu) . Jeżeli tak, respondenci byli proszeni o określenie liczby
wyjazdów w ostatnich pięciu latach, a następnie o krótką charakterystykę trzech
najważniejszych wyjazdów (czas trwania wyjazdu, kraj docelowy, jednostka docelowa, cel
12
wyjazdu). Trzecia część ankiety poświęcona była ogólnej ocenie mobilności naukowców
(krajowej i zagranicznej), a także postrzeganym korzyściom oraz barierom związanym
z mobilnością polskich naukowców. Ostatnia część ankiety poświęcona była ocenie
propozycji rozwiązań systemowych wspierających mobilność
,
zarówno tych
proponowanych przez autorów ankiety (między innymi na podstawie analizy dyskusji
panelowych opisywanych w pierwszej części raportu), jak również propozycji samych
uczestników ankiety wyrażonych w ramach odpowiedzi na pytania otwarte.
4.3. Grupa badawcza
W badaniach wzięło udział 597 osób - naukowców na różnych etapach kariery
naukowej. Badani byli rekrutowani z wykorzystaniem mediów elektronicznych.
Zaproszenie zostało wysłane do dyrektorów instytutów naukowych PAN oraz
przewodniczących komitetów naukowych i problemowych PAN, a także do Konferencji
Rektorów Akademickich Rektorów Szkół Polskich za pośrednictwem Gabinetu Prezesa
PAN. Ponadto ankieta została zamieszczona na stronie Inicjatywy Nauka Ludzka Rzecz
oraz profilach na portalach społeczności Stowarzyszenia Naukowego Collegium Invisibile,
Obywateli Nauki, Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu
Jagiellońskiego, E-wydawnictwa oraz Akademii Młodych Uczonych. Dodatkowo mail z
zaproszeniem do udziału w badaniach rozesłany został do rektoratów wszystkich uczelni
wyższych w Polsce, jak również do wszystkich uczestników czterech edycji konferencji
Nauka Ludzka Rzecz.
W ramach analizy wyników badania ilościowego podsumowujemy punkty ankiety
dotyczące stanu mobilności polskich naukowców, oceny zjawiska mobilności naukowców,
barier ograniczających mobilność, a także prezentujemy propozycje rozwiązań, które
ankietowani ocenili jako potencjalnie wspierające mobilność. Wyniki prezentowane są
zatem w schemacie zgodnym z prezentacją wyników analiz jakościowych dyskusji
panelowych.
60% respondentów miało doświadczenie w mobilności międzynarodowej. Należy
podkreślić, że w ankiecie uwzględniano nawet krótkie wyjazdy trwające mniej niż dwa
13
tygodnie (por. Tab. 2). W tym kontekście liczbę badanych, którzy nie mają żadnego
doświadczenia w mobilności (nawet na dwa tygodnie) należy ocenić jako dość wysoką.
Osoby, które zadeklarowały co najmniej jeden wyjazd w ciągu minionych 5 lat
zostały poproszone o podanie liczby odbytych wyjazdów (por. Tab. 1). Ich przeciętna
deklarowana liczba wyniosła 3. Wśród respondentów, zdarzały się również nieliczne osoby
jeżdżące bardzo często (np. więcej niż dziesięciokrotnie).
Tabela 1: Średnia liczba zrealizowanych wyjazdów deklarowana przez respondentów (dane
z uwzględnieniem płci i pozycji akademickiej respondentów).
średnia
mediana
maksimum
dominanta
SD
N
pozycja na uczelni
płeć
ogółem
dr hab. /
doktorant doktor
mężczyzna kobieta
profesor
2,73
3,47
3,72
3,43
3,10
3,26
2
2
3
2
2
2
12
15
20
15
20
20
1
1
2
1
1
1
2,38
2,99
3,43
2,87
2,94
2,91
79
127
53
132
133
265
Połowa wyjazdów (48%) opisywanych przez osoby badane, trwała nie dłużej niż 1 miesiąc.
Największy odsetek wyjazdów trwających powyżej 12 msc. opisali respondenci z tytułem
doktora– najmniej (1%) doktoranci. Największy odsetek wyjazdów krótkich (do 1
miesiąca) odnotowano w kategorii samodzielnych pracowników naukowych (% wyjazdów
z uwzględnieniem czasu trwania wyjazdu - por. Tab. 2).
Tabela 2: Wyjazdy respondentów w zależności od czasu ich trwania (dane z
uwzględnieniem płci i pozycji akademickiej respondentów).
płeć
status na uczelni
wyjazdy
wyjazdy
doktorantów doktorów
< 2 tyg
2-4 tyg
1-3 mies
3-6 mies
6-12 mies
> 12 mies
N
wyjazdów
14
22%
23%
20%
20%
14%
1%
25%
20%
18%
6%
11%
21%
138
241
wyjazdy
wyjazdy wyjazdy ogółem
dr hab./
mężczyzn kobiet
prof.
40%
29%
25%
27%
25%
22%
20%
21%
12%
15%
20%
18%
1%
7%
11%
9%
10%
10%
13%
12%
13%
17%
10%
13%
103
247
245
492
Najczęstszymi wymienianymi powodami wyjazdów były realizacja projektu badawczego
oraz doskonalenie warsztatu badawczego (por. Tab. 3). Trzecim najczęściej wymienianym
powodem wyjazdów były konsultacje naukowe. Udział w kwerendzie wskazał co piąty
badany. Pozostałe powody były wybierane przez około 15% badanych.
Tabela 3: Ranking istotności powodów wyjazdów deklarowanych przez respondentów
(z uwzględnieniem płci osób badanych).
wyjazdy wyjazdy
ogółem
mężczyzn kobiet
realizacja projektu
63%
62%
62%
badawczego
doskonalenie
warsztatu
52%
64%
58%
badawczego
konsutlacje
42%
50%
46%
naukowe
kwerenda
18%
21%
19%
inne
15%
18%
16%
studia
13%
15%
14%
dydaktyka
14%
12%
13%
szkoła letnia
10%
15%
13%
N respondentów
157
154
492
* podane wartości procentowe nie sumują się do 100 ponieważ badani mogli udzielić
wielu odpowiedzi dotyczących od 1 do 3 wyjazdów
Respondenci ocenili zarówno mobilność krajową, jak i międzynarodową jako
zjawisko pozytywne (wszystkie średnie powyżej 4 na skali 1-5, gdzie 1 oznaczało,
że mobilność jest zjawiskiem bardzo złym, a 5, że bardzo dobrym). Mobilność zagraniczna
została oceniona jako zjawisko istotnie lepsze niż krajowa. Opinie kobiet o mobilności
zarówno krajowej, jak i zagranicznej była lepsza niż opinia mężczyzn.
Średnia istotność wszystkich potencjalnych korzyści wyniosła 3,77 na 5-punktowej
skali ze zdefiniowanymi skrajnymi wartościami (tj. 1 oznaczającym, że dana korzyść jest
zupełnie nieistotna i 5 znaczącym, że dana korzyść jest bardzo istotna - por. Tab. 4).
Zdaniem respondentów najistotniejszą potencjalną korzyścią wynikającą z mobilności
naukowej jest podniesienie poziomu prowadzonych badań. Następne w kolejności były
15
Zapoznanie się z nową tematyką i metodami badawczymi, Nawiązanie współpracy z innymi
ośrodkami badawczymi oraz Budowanie sieci kontaktów z naukowcami pracującymi w
innych ośrodkach badawczych (networking). Korzyści te można określić mianem
zawodowych, związanych bezpośrednio z rozwojem kompetencji badawczych oraz
poprawą jakości i umiędzynarodowieniem prowadzonych badań. Korzyści ocenione jako
najmniej istotne, tj. Szansa na lepszą edukację dla moich dzieci oraz Szansa na lepszą pracę
dla mojej partnerki/mojego partnera dotyczą sfery osobistej (dotyczyło to także osób
deklarujących pozostawanie w stałym związku, dla których korzyści te również znalazły
się na dwóch ostatnich miejscach rankingu). Motywacja finansowa, tj. Większe środki
finansowe na moją działalność naukową oraz Poprawa osobistej sytuacji materialnej,
uplasowały się dopiero na ósmym i dziesiątym miejscu rankingu istotności. Przy czym
poprawa osobistej sytuacji finansowej była oceniania jako mniej istotna niż zwiększenie
środków na prowadzenie własnych badań. Z drugiej strony respondenci oceniali jako
istotniejsze osiągnięcie indywidualnego sukcesu naukowego, niż wzrost prestiżu jednostki
macierzystej. Za równie istotne respondenci uznali korzyści związane z lepszym dostępem
do infrastruktury badawczej oraz możliwość poświęcenia się głównie pracy badawczej.
Wreszcie korzyści, które można by nazwać kompetencjami międzykulturowymi, tj.
Możliwość nauczenia się języka obcego i Poznanie kultury innego regionu, ocenione
zostały jako istotniejsze niż osobiste.
16
Tabela 4: Ranking istotności potencjalnych korzyści z mobilności naukowej z informacją
o średnich istotnościach, odchyleniach standardowych i błędach standardowych średniej.
Kolorowanie: czerwony (najwyższa istotność) - zielony (najniższa istotność).
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
KORZYŚCI
ŚREDNIA SD SE
Podniesienie poziomu prowadzonych przeze mnie badań.
4.55 0.79 0.035
Zapoznanie się z nową tematyką i metodami badawczymi.
4.43 0.91 0.041
Nawiązanie współpracy z innymi ośrodkami badawczymi.
4.40 0.89 0.040
Budowanie sieci kontaktów z naukowcami pracującymi w
4.37 0.91 0.041
innych ośrodkach badawczych (networking).
Większa szansa na osiągnięcie sukcesu naukowego.
4.24 0.99 0.044
Możliwość skoncentrowania się głównie na pracy
4.14 1.08 0.048
badawczej.
Lepszy dostęp do infrastruktury badawczej (aparatura,
4.07 1.16 0.051
literatura, etc.).
Większe środki finansowe na moją działalność naukową.
3.99 1.13 0.050
Możliwość nauczenia się języka obcego.
3.64 1.26 0.056
Poprawa osobistej sytuacji materialnej.
3.49 1.29 0.057
Poznanie kultury innego regionu.
3.32 1.25 0.056
Wzrost prestiżu mojej jednostki macierzystej.
3.02 1.32 0.059
Szansa na lepszą edukację dla moich dzieci.
2.60 1.47 0.066
Szansa na lepszą pracę dla mojej partnerki/mojego
2.58 1.44 0.064
partnera.
N >=501
W otwartych komentarzach ankietowani wskazywali na te same korzyści związane
z mobilnością, które pojawiły się już
wcześniej
w ankiecie wśród pozycji
zaproponowanych przez autorów. Można jednak przyjąć, że jeśli postanowili wymienić
pewne czynniki ponownie, mogą one mieć z ich perspektywy istotne znaczenie. Wielu
respondentów podkreślało jako szczególnie korzystną możliwość osobistego poznania
naukowców, którzy prowadzą badania w ich dziedzinie i nawiązania z nimi długotrwałej
współpracy badawczej. Kilka osób wymieniło również korzyść polegającą na zmianie
klimatu pracy i kultury organizacyjnej. Mobilność pozwala tu na poznanie odmiennego
warsztatu pracy i nowe spojrzenie na prowadzenie badań. Respondenci i respondentki
podkreślali/ły, że w jednostkach macierzystych mają poważne obciążenia związane z
obowiązkami dydaktycznymi, duże znaczenie ma hierarchia akademicka, podczas gdy
podczas wyjazdu osoby mogą w pełni skupić się na pracy naukowo-badawczej w
przyjaznym i otwartym na wymianę myśli środowisku. Osoby podkreślały również różnica
w możliwościach rozwoju zawodowego - stosunkowo niewielką możliwość rozwoju w
jednostce macierzystej i realne podniesienie poziomu prowadzonych badań i publikowanie
na światowym poziomie.
17
Warto zauważyć, że opinie ankietowanych na temat mobilności nie były jednak
jednoznacznie pozytywne. Pojawiały się głosy proponujące obowiązkową mobilność
wszystkich pracowników naukowych (np. zakaz zatrudnienia osoby po obronie doktoratu
w jednostce, w której doktorat został obroniony) oraz osób, które sądzą, że mobilność
w Polsce jest za mało wspierana (finansowo, organizacyjnie) i powinna być wspierana
dużo intensywniej. Z drugiej strony część respondentów twierdziła, że obecnie za duży
nacisk kładzie się na konieczność wyjeżdżania z macierzystej jednostki, że mobilność
powinna być środkiem do celu, a nie celem sama w sobie (mobilność nie jest gwarantem
wysokiego poziomu prowadzonych badań). Respondenci zauważali, że mobilność może
również przynosić niepożądane skutki, np. skutkując odpływem młodej kadry, która nie
jest następnie skutecznie zachęcana do powrotu. Zwracano również uwagę, że szczególnie
w przypadku mobilności krajowej pracowników samodzielnych pojawiać się może
zjawisko bezproduktywnej mobilności, która nie służy rozwojowi naukowemu, ale raczej
unikaniu pracy i "doczekaniu" do emerytury.
Odrębnym problemem jest ocena realnych korzyści wynikających z mobilności.
Część respondentów zwracała uwagę, że wyjazdy zagraniczne nie przyczyniają się do
poprawy, a czasami nawet pogarszają status zawodowy i finansowy naukowca. Zwracano
uwagę, że możliwość uzyskania istotnych wyników naukowych na wyjeździe jest mało
realna, a przez to wyjazdy takie często są bezproduktywne. Zauważano, że znacznie mniej
czasu i środków wymaga komunikacja elektroniczna, a mobilność realna nie jest
uniwersalnie konieczna dla rozwoju naukowego, ponieważ w dzisiejszym świecie wiele
spraw można załatwić za pomocą poczty elektronicznej, wideokonferencji, etc).
W grupie starszych pracowników naukowych ocena mobilności była często
pozytywna - respondenci zazwyczaj zaznaczali, że nie wyjeżdżali w ciągu ostatnich pięciu
lat, ale wyjeżdżali na wcześniejszych etapach kariery. Związane to było z obecną sytuacją
zawodową - respondenci przeważnie zajmowali kierownicze stanowiska (przewodzili
własnemu zespołowi, pełnili funkcje administracyjne i zajmowali się koordynowaniem
badań), co ich zdaniem ograniczało lub uniemożliwiało mobilność. Dodatkowo
respondenci wskazywali na przeszkody związane z wiekiem i zdrowiem. Cześć wyrażała
wreszcie przekonanie, że wyjazdy przeznaczone są dla młodszych naukowców (np.
asystentów).
18
Średnia istotność wszystkich barier oceniona została na 2,64 w 5-punktowej skali
ze zdefiniowanymi skrajnymi wartościami (tj. 1 oznaczającym, że dana bariera jest
zupełnie nieistotna i 5 znaczącym, że dana bariera jest bardzo istotna - ranking istotności
wszystkich barier – por. Tab. 5). Za najistotniejszą barierę respondenci uznali Trudności
ze sfinansowaniem wyjazdu. Następne w kolejności uplasowały się bariery związane
z relacjami osobistymi, tj. Konieczność rozstania z bliskimi osobami na czas wyjazdu oraz
Konieczność zmiany w życiu moich bliskich. Inne bariery związane ze sferą osobistą, takie
jak Pogorszenie osobistej sytuacji materialnej oraz Konieczność rezygnacji z innych
pozanaukowych zobowiązań na czas wyjazdu również ocenione zostały jako istotne,
zajmując kolejno czwartą i siódmą pozycję w rankingu. Problemy organizacyjne takie, jak
trudności z dopełnieniem procedur administracyjnych czy zorganizowaniem pobytu w
nowym miejscu znalazły się zaś na piątym i dziewiątym miejscu. Przy czym problemy
administracyjne w jednostce macierzystej respondenci uznali za istotniejsze niż te
związane z organizacją pobytu w nowym miejscu. Ponadto respondenci równie istotnie
obawiają się samotnego wyjazdu, jak i tego, że ich kompetencje nie będą wystarczające,
żeby sprostać wymaganiom stawianym w innym ośrodku akademickim. Zdaniem
respondentów mało istotnymi barierami są Brak doświadczenia w wyjeżdżaniu z miejsca
zamieszkania na dłuższy okres czasu oraz Niewystarczająca znajomość języka obcego.
Również problemy po powrocie ani niechęć do dłuższych pobytów poza miejscem
zamieszkania nie wydają się respondentom poważnymi barierami dla mobilności. Nieco
poniżej średniego poziomu istotności wszystkich barier znalazły się trudności ze
znalezieniem odpowiedniego ośrodka oraz pogorszenie się warunków pracy naukowej.
19
Tabela 5: Ranking istotności barier mobilności naukowej z informacją o średnich
istotnościach, odchyleniach standardowych i błędach standardowych średniej.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
20
BARIERY
ŚREDNIA SD SE
Trudności ze sfinansowaniem wyjazdu.
3.68 1.33 0.059
Konieczność rozstania z bliskimi osobami na czas
3.66 1.32 0.059
wyjazdu.
Konieczność zmiany w życiu moich bliskich (np. zmiana
3.33 1.46 0.065
szkoły, pracy, etc.).
Pogorszenie osobistej sytuacji materialnej.
2.74 1.42 0.063
Trudności z dopełnieniem procedur administracyjnych
2.68 1.34 0.060
związanych z wyjazdem.
Konieczność rezygnacji z innych pozanaukowych
zobowiązań na czas wyjazdu (np. działalność
2.61 1.42 0.063
gospodarcza, hobby, działalność społeczna, etc.).
Obawa przed samotnym wyjazdem.
2.54 1.54 0.069
Trudności ze znalezieniem ośrodka, w którym prowadzi
2.50 1.39 0.062
się badania w mojej dziedzinie.
Trudności ze zorganizowaniem pobytu w nowym miejscu
2.49 1.30 0.058
zamieszkania.
Obawa, że moje kompetencje nie będą wystarczające,
żeby sprostać wymaganiom stawianym w innym ośrodku
2.48 1.30 0.058
akademickim.
Pogorszenie się warunków mojej pracy naukowej (np.
ograniczony dostęp do aparatury badawczej, literatury,
2.34 1.44 0.064
etc.).
Niechęć do wyjazdów z miejsca zamieszkania na dłuższy
2.28 1.40 0.062
okres czasu.
Niewystarczająca znajomość języka obcego.
2.22 1.32 0.059
Trudności w odnalezieniu się w dawnym środowisku po
2.16 1.30 0.058
powrocie.
Brak doświadczenia w wyjeżdżaniu z miejsca
1.91 1.27 0.057
zamieszkania na dłuższy czas.
N >= 499
Najliczniejsze komentarze dotyczące barier w wyjeździe odnosiły się do kwestii
związanych z życiem rodzinnym/prywatnym. Ponad połowa osób, które zamieściły
komentarze na końcu ankiety zwróciła uwagę na to, że samotny wyjazd byłby dla nich
bardzo trudny (lub niemożliwy) i groziłby rozpadem związku oraz osłabieniem więzi
rodzinnych. Respondenci i respondentki podkreślali/ły również, że istotną barierą jest
trudność ze znalezieniem pracy przez partnera/partnerkę w miejscu wyjazdu, podczas gdy
otrzymywane wynagrodzenie związane z mobilnością często nie jest wystarczające, aby
utrzymać całą rodzinę za granicą. Jako drugą istotną kategorię trudności wymieniano
przeszkody natury formalnej i administracyjnej napotykane podczas procedur
wyjazdowych. Według respondentów i respondentek z jednej strony uczelnia zachęca do
wyjazdów, z drugiej jednak nie udziela adekwatnego wsparcia w przygotowaniu i
rozliczeniu wyjazdu od strony administracyjnej i nie zwalnia osób wyjeżdżających z
obowiązków, do których obecność jest wymagana (np. dydaktyki). Zwracano również
uwagę na brak jasnych kryteriów oceny projektów wykonywanych podczas wyjazdu
zagranicznego i dużą sztywność w zakresie rozliczania wyjazdów zagranicznych. Trzecią
kategorią barier, na którą zwrócono uwagę były obawy związane z powrotem z wyjazdu.
Respondenci i respondentki zwracali/ły uwagę na to, że wyjazd może skutkować
osłabieniem więzów z jednostką macierzystą i trudnościami z uzyskaniem zatrudnienia po
powrocie. Zauważano, że oferta programów wspierających badania naukowe skłania do
pozostawania w Polsce (dużo programów grantowych, gwarancja pozostania na uczelni).
Ponadto zauważano, że ciągłość pracy dla uczelni gwarantuje pracę w większym stopniu
niż doświadczenie i kompetencje, które można zdobyć wyjeżdżając.
Samodzielni pracownicy naukowi zauważali również, że utrudnieniem w podjęciu
mobilności jest rola przypisywana zajmowanemu stanowisku utrudniająca podejmowanie
wyjazdów (wskazywano np. na trudność w uzyskaniu rekomendacji wspierających
aplikację o taki wyjazd). Respondenci zwracali uwagę, na brak programów wspierających
mobilność skierowanych do ich grupy.
Średnia istotność wszystkich rozwiązań oceniona została na 3,56 na tej samej 5punktowej skali, na której oceniano istotność korzyści i barier (ranking istotności
wszystkich rozwiązań – por. Tab. 6). Za rozwiązanie, które najistotniej wpłynęłoby na
podjęcie decyzji o wyjeździe respondenci uznali gwarancję zatrudnienia w jednostce
21
macierzystej po powrocie. Również za bardzo istotne uznane zostały rozwiązania
zakładające uzyskanie dodatkowych środków na badania, zarówno podczas pobytu
zagranicznego, jak i po powrocie. Jako mniej istotne rozwiązania ocenione zostały
Dodatkowe środki na wysłanie osób z mojego zespołu badawczego do tej samej jednostki,
Dodatkowe środki na badania przyznane mojej jednostce macierzystej w zamian za mój
wyjazd oraz Jednorazowa premia finansowa przyznana mi po powrocie. . Powyżej średniej
istotności dla wszystkich rozwiązań respondenci ocenili także rozwiązania na kierowane
na pomoc w organizacji wyjazdu, w tym zapewnienie łatwego dostępu do informacji na
temat możliwości finansowania wyjazdu oraz bezpośrednią pomoc ze strony jednostki
macierzystej. Natomiast możliwość konsultacji z osobami, które pracowały w jednostce,
do której wybieraliby się respondenci oceniona została jako rozwiązanie mniej istotne.
Oprócz instrumentalnego wsparcia naukowców przy organizacji konkretnego wyjazdu,
respondenci ocenili jako stosunkowo istotne rozwiązania długofalowo wspierające
mobilność, w tym stały dodatek finansowy za utrzymywanie międzyjednostkowej
współpracy, premiowanie mobilności przy przyznawaniu tytułów i stopni naukowych,
organizację programów dwustronnej wymiany kadr oraz premiowanie mobilności w ocenie
parametrycznej jednostek naukowych. Z innej strony wysokie miejsce w rankingu
istotności zajęło rozwiązanie zakładające przyznanie dodatkowych środków na wyjazd
bliskich. Jako najmniej istotne respondenci uznali zapewnienie dostępu do profesjonalnej
pomocy psychologicznej. Również poniżej średniej istotności wszystkich rozwiązań
uplasowało się zapewnienie dostępu do bezpłatnych kursów językowych oraz tymczasowe
ograniczenie obowiązków dydaktycznych po powrocie.
22
Tabela 6: Ranking istotności rozwiązań wspierających mobilność naukową z informacją
o średnich istotnościach, odchyleniach standardowych i błędach standardowych średniej.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
ROZWIĄZANIA
ŚREDNIA SD SE
Gwarancja zatrudnienia w jednostce macierzystej po
4.37 1.04 0.047
powrocie.
Dodatkowe środki na prowadzenie moich badań podczas
4.09 1.12 0.051
wyjazdu.
Dodatkowe środki na prowadzenie moich badań po
4.01 1.16 0.052
powrocie.
Dodatkowe środki finansowe na pokrycie kosztów
3.99 1.31 0.059
wyjazdu moich bliskich.
Łatwy dostęp do informacji na temat możliwości
3.95 1.12 0.050
sfinansowania wyjazdu.
Pomoc ze strony jednostki macierzystej w organizacji
wyjazdu (np. w wyborze jednostki przyjmującej,
3.81 1.25 0.056
dopełnieniu formalności, pozyskaniu środków, etc.).
Stały dodatek finansowy do mojej pensji za utrzymywanie
3.78 1.30 0.058
międzyjednostkowej współpracy.
Premiowanie mobilności w procesie przyznawania
3.67 1.37 0.061
tytułów i stopni naukowych.
Organizacja programów dwustronnej wymiany kadr
3.55 1.26 0.057
między jednostkami.
Dodatkowe środki na wysłanie osób z mojego zespołu
3.54 1.28 0.057
badawczego do tej samej jednostki.
Dodatkowe punkty w ocenie parametrycznej przyznane
3.44 1.40 0.063
mojej jednostce macierzystej w zamian za mój wyjazd.
Konsultacje z osobami, które pracowały w jednostce, do
3.42 1.25 0.056
której się wybieram.
Dostęp do bezpłatnych kursów językowych
3.27 1.46 0.066
przygotowujących do wyjazdu.
Dodatkowe środki na badania przyznane mojej jednostce
3.26 1.38 0.062
macierzystej w zamian za mój wyjazd.
Jednorazowa premia finansowa przyznana mi po
3.21 1.46 0.065
powrocie.
Tymczasowe ograniczenie moich obowiązków
3.07 1.44 0.065
dydaktycznych po powrocie.
Dostęp do profesjonalnej pomocy psychologicznej dla
mnie i moich bliskich (np. w razie problemów z adaptacją
2.04 1.24 0.056
do nowej sytuacji).
N >= 494
Wśród rozwiązań, które zachęciłyby osoby wypełniające ankietę do wyjazdu
znajdują się przede wszystkim kwestie związane ze stroną formalną i administracyjną
wyjazdu. Kilka osób zwróciło uwagę na problem z ubezpieczeniem zdrowotnym osób
wyjeżdżających i ich rodzin. Jeśli podczas wyjazdu osoba przebywa na urlopie bezpłatnym
23
(co jest praktyką stosowaną przez jednostki macierzyste), pozbawiona jest ubezpieczenia
zdrowotnego. Jednostka przyjmująca natomiast zwykle zakłada, że osoba przyjeżdżająca
w ramach stypendium jest ubezpieczona przez swoją jednostkę macierzystą. W efekcie
osoba nie posiada ubezpieczenia, co stanowi poważną barierę dla wyjazdu. Zwracano
również uwagę na to, że warto byłoby przyjąć jasne interpretacje przepisów prawnych m.in.
dotyczących kwestii podatku od przyznanego stypendium. Konieczne wydaje się również
większe wsparcie osób wyjeżdżających w dopełnieniu formalności. Drugą sugerowaną
przez respondentów grupą rozwiązań było przyznanie dodatkowych środków finansowych
na pokrycie kosztów wyjazdu bliskich. Jest to szczególnie ważne, biorąc pod uwagę, że
partner/ka wyjeżdżającego naukowca najczęściej nie może podjąć pracy podczas wyjazdu.
Trzecią kategorią rozwiązań, na którą zwracały uwagę osoby wypełniające ankiety, były
ułatwienia po powrocie. Wymieniano tu rozwiązania takie jak m.in. premia z ułatwiająca
z ponowną aklimatyzacją, zmniejszenie obowiązków dydaktycznych czy grant na
działalność badawczą po powrocie.
5. Podsumowanie i rekomendacje
Przeprowadzone przez nasz zespół analizy wskazują jednoznacznie, że ocena
mobilności
polskich
naukowców
jest
problemem
złożonym,
wymagającym
wieloaspektowej analizy. Większość badanych wskazywała, że mobilność naukowa jest
zjawiskiem pozytywnym, jednak w we wszystkich badaniach wskazywano również na
negatywne konsekwencje mobilności zarówno dla jednostek zatrudniających mobilnych
naukowców, jak i dla samych naukowców, którzy mobilność podejmują. Wyniki naszych
analiz wskazują jednocześnie, że mobilność wydaje się pożądana na wszystkich etapach
kariery naukowej i powinna być wspierana i nagradzana, ale nie powinna być przymusowa.
Wydaje się zatem, że obserwacja ta powinna znaleźć odzwierciedlenie w ofercie
programów wspierających mobilność naukowców. Okazuje się również, że analiza barier
mobilności wydaje się wskazywać na konieczność opracowania holistycznego systemu
wspierającego mobilność naukowców, a nie jedynie wspierania mobilności wybranych
naukowców. Obecny system wydaje się sprzyjać najlepszym, którzy dzięki licznym
grantom wspierającym mobilność mogą stosunkowo łatwo nawiązać współpracę o zasięgu
międzynarodowym. Wydaje się jednak, że jedynie rozwiązania systemowe mogłyby
wesprzeć mobilność większości polskich naukowców. wspierając mobilność tych, którym
ta mobilność jest najbardziej potrzebna. Co istotne, rozwiązania te powinny zostać
24
opracowane i wdrożone z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych grup w środowisku
akademickim.
Poniżej prezentujemy zestawienie najważniejszych propozycji rozwiązań wspierających
mobilność naukowców zaproponowanych w ramach badań przeprowadzonych przez nasz
zespół. Rozwiązania zostały podzielone na te dotyczące programów finansujących
mobilność oraz rozwiązania systemowe wspierające mobilność wszystkich naukowców.
Wśród rozwiązań systemowych wyróżniamy grupę działań związanych ze wsparciem
strukturalnym mobilności naukowców.
ZMIANY W PROGRAMACH FINANSUJĄCYCH MOBILNOŚĆ

Więcej programów dla osób niezatrudnionych na etat w jednostkach macierzystych
(doktoranci, młodzi doktorzy) - dzięki takim programom możliwa będzie mobilność
naukowców, którzy nie mają jeszcze zatrudnienia w jednostce do której wracaliby
po wyjeździe.

programy wspierające krótkoterminowe wyjazdy naukowe naukowców na każdym
etapie kariery naukowej

programy wspierające mobilność wirtualną (np. organizację zespołów/projektów
badawczych z udziałem kilku jednostek naukowych komunikujących się przede
wszystkim z wykorzystaniem mediów elektronicznych).

mobilność edukacyjna studentów, obligatoryjne wyjazdy na staże w trakcie studiów

mobilność wykładowców - prowadzenie wykładów w różnych jednostkach

bilateralna wymiana kadr między uniwersytetami

rozwój współpracy transgranicznej

oferty dla wracających naukowców
o Granty, stypendia, zachęcające do powrotu tych polskich naukowców, którzy
wyjechali, lub dla zagranicznych naukowców chcących przenieść się do Polski
o Kluczowe wydaje się tu zachęcenie najlepszych kandydatów (może warto
tu rozważyć przeznaczenie dużych funduszy dla stosunkowo niewielkiej grupy
naukowców?)
o Wyniki naszych analiz wskazują, że naukowcy powinni w miarę możliwości
wracać do innych ośrodków niż te, z których wyjechali (w tym kontekście
25
należy zastanowić się, czy warunkiem przyznania funduszy powrotowych nie
powinno być zatrudnienie w innej niż macierzysta jednostce badawczej).
o osoby powracające z zagranicy powinny otrzymywać środki pozwalające
na aklimatyzację w nowym miejscu pracy i zorganizowanie zespołu
badawczego, w tym środki pozwalające na czasową redukcję obowiązków
dydaktycznych
ZMIANY SYSTEMOWE

wspieranie mobilności jak największej grupy naukowców, a nie jedynie najlepszych

zapewnienie szerokiego dostępu do informacji na temat możliwych form mobilności
naukowców wszystkim potencjalnie zainteresowanym (portal administrowany przez
MNiSW?)

wprowadzenie mobilności systemowej, np. w formie wymiany wykładowców,
wspólnych siatek zajęć

"otwarcie" konkursów na stanowiska naukowe na pracowników innych jednostek
(postulat obowiązkowego udziału osoby z innej jednostki w komisji rekrutacyjnej).

zachęty finansowe dla instytucji wspierających mobilność własnych pracowników,
oraz instytucji wpierających mobilność jako jednostki przyjmujące.

dostosowanie systemu do przyjmowania osób z zagranicy - ustalenie procedur
zatrudnienia obcokrajowców obowiązujących na wszystkich uczelniach (tu konieczna
wydaje się analiza negatywnych przypadków i identyfikacja przyczyn trudności.
Wydaje się, że problemy nie dotyczą tu jedynie niedostosowania administracji
uczelnianych do przyjmowania pracowników zagranicznych, ale również ogólnego
niedostosowania prawa do zatrudniania pracowników kontraktowych).

pomoc uczelni macierzystej w zorganizowaniu administracyjnej strony wyjazdu
zagranicznego pracownika

walka z nadmierną biurokracją i ułatwienia w funkcjonowania osób z zagranicy w
naszym środowisku

rozwój wirtualnej mobilności jako metody wzmacniania współpracy krajowej bez
konieczności fizycznej zmiany lokalizacji

określone jasne przepisy prawne dotyczące podatków od stypendiów (zdarza się
podwójnie opodatkowanie podczas wyjazdu, większość stypendiów powinna być
26
nieopodatkowana, ponieważ ich realizacja związana jest z ponoszeniem znaczących
kosztów)
WSPARCIE STRUKTURALNE

ogólne wsparcie systemowe dla rodzin mobilnych naukowców, w tym środki na
pokrycie kosztów wyjazdu rodziny

tanie mieszkania dla przyjeżdzających z zagranicy, dom asystenta itp (tanie, ale
o odpowiednim standardzie)

uzależnienie wysokości wsparcia finansowego od kosztów życia w danym kraju

uregulowanie kwestii związanych z ubezpieczeniem zdrowotnym podczas wyjazdu
(szczególnie, gdy uczelnia zmusza do urlopu bezpłatnego), np. gwarancja urlopu
w jednostce macierzystej z realizacją składek na ubezpieczenie zdrowotne i emerytalne
27

RAPORT o mobilności polskich naukowców opracowany przez

Transkrypt

Podobne dokumenty

PRODUKT – PROPOZYCJE MOBILNOŚCI ZAGRANICZNYCH

Nauka na eksport - Central European Forum for Migration and

QWHUQDFMRQDOL]DFMD PRELOQRĞü Z

Międzynarodowa Konferencja Rozmowy Gdańskie 2016

Plakat

Młodzi naukowcy

Fiszka z opisem akcji - Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji

pobierz stronę jako plik pdf - Urząd Statystyczny w Lublinie

(nie)mobilność pionowa studentów uw. analiza efektów