Dotychczas ukazały się następujące tomy - IPSiR

(str. 2 okładki)
Dotychczas ukazały się następujące tomy Prac:
1992
Tom I Prac Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"MIĘDZY AUTONOMIĄ I KONTROLĄ"
Studia i szkice pod redakcją
Andrzeja Kojdera i Jerzego Kwaśniewskiego
1993
Tom II Prac Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"PRACA SOCJALNA - POMOC SPOŁECZNA" Materiały i studia pod redakcją Jerzego
Kwaśniewskiego
1997
Tom III Prac Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"KONTROLA SPOŁECZNA PROCESÓW MARGINALIZACJI" pod redakcją naukową
Jerzego Kwaśniewskiego
1998
Tom IV Prac Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW: ADAM
PODGÓRECKI: "SOCJOLOGICZNA TEORIA PRAWA"
2000
Tom V Prac Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"SOCJOTECHNIKA; KONTROWERSJE, ROZWÓJ, PERSPEKTYWY" pod redakcją
naukową Jerzego Kubina i Jerzego Kwaśniewskiego
2003
Tom VI Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"BADANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH" pod redakcją naukową Jerzego
Kwaśniewskiego
2005
Tom VII Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
"NORMATYWNOŚĆ WSPÓŁCZESNEJ POLSKI" pod redakcją naukową Jerzego
Kwaśniewskiego
2006
Tom VIII Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pt.:
„BADANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH 2” pod redakcją naukową Jerzego
Kwaśniewskiego
2007
Tom IX Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW pod
redakcją naukową Jerzego Kwaśniewskiego
1
PRACE KATEDRY SOCJOLOGII NORM,
DEWIACJI i KONTROLI SPOŁECZNEJ
2
Prace Katedry Socjologii Norm,
Dewiacji i Kontroli Społecznej
IPSIR UW
Tom X
3
Polskie Towarzystwo Socjologiczne
Sekcja Socjologii Prawa
Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji
Uniwersytetu Warszawskiego
IDEE NAUKOWE ADAMA PODGÓRECKIEGO
pod redakcją
Jerzego Kwaśniewskiego i Jana Winczorka
Warszawa 2009
4
Projekt okładki
Anna Kwaśniewska
© by 2009
ISBN - 978-83-60260-16-6
5
Spis rzeczy
Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski: Archiwum Adama Podgóreckiego ………..
Andrzej Kojder: „PODGÓRECKI ADAM” (w: Encyklopedia Socjologii. Oficyna
Naukowa) ……………………………………………………..………………..…
Andrzej Kojder: Inspiracje Petrażycjańskie w twórczości Adama Podgóreckiego …………
Jerzy Mikułowski Pomorski: O powołaniu inteligencji polskiej …………………………..
Wanda Kaczyńska: Percepcja i oddziaływanie wypowiedzi Adama Podgóreckiego
o inteligencji ………………………………………………………………………..
Jerzy Kwaśniewski: Megasocjologia a socjotechnika …………………………………….
Joanna Zamecka: Tok postępowania celowościowego w rozwiązywaniu problemów
społecznych ………………………………………………………………………….
Kazimierz Frieske: Adama Podgóreckiego próby racjonalizowania świata …………….
Anna Szydłowska, Michał Klata: Socjotechnika i system: o sile kontekstu ……………..
Andrzej Zybertowicz: Kontrola społeczna trzeciego stopnia ……………………………..
Anna Kiersztyn: Granice brudnej wspólnoty ……………………………………………
Jan Winczorek: Adama Podgóreckiego koncepcja prawa totalitarnego
i posttotalitarnego …………………………………………………………………...
Janusz Mariański: Adam Podgórecki jako socjolog moralności …………..……………
Zbigniew Cywiński: U źródeł terroru: nihilizm prawny a wykluczenie prawne.
Przypadek rosyjski .……………………………………………………..…………...
WSPOMINANIE UCZONEGO
Alexander M. Jabłoński: Przemówienie nad grobem Adama Podgóreckiego ……….....
Andrzej Kojder: Pożegnanie Profesora Adama Podgóreckiego …………………..
William M. Evan: ADAM PODGÓRECKI (1925-1998) …………………………
ISA Research Committee on Sociology of Law: Wspomnienie ………………………..
6
ISA Research Committee on Sociotechnics - Sociological Practice:
Wspomnienie …………………………………………………………..
Polskie Towarzystwo Socjologiczne: Wspomnienie ………………………….……….
Andrzej Kaczyński: Si-tien zachorował ………………………………………………….…….
Stanisław Stolarczyk: Pożegnanie Profesora ………………………………………….
Andrzej Kojder: Przemówienie w Kościele św. Anny w Warszawie podczas mszy w intencji
Adama Podgóreckiego ……………..…………………………………
Ksiądz Stanisław Małkowski: Homilia podczas nabożeństwa w intencji Adama
Podgóreckiego w Kościele Wizytek w Warszawie dnia 22 września 2008r.
NIEKOMPLETNA BIBLIOGRAFIA ADAMA PODGÓRECKIEGO. Opracowała
Maria Łoś ………………………………………………………………..
7
NA TEJ STRONIE
PLAKAT
NA TEJ STRONIE
PLAKAT
NA TEJ STRONIE
PLAKAT
8
NA TEJ STRONIE
PLAKAT
Maria Wincławska
Włodzimierz Wincławski
ARCHIWUM ADAMA PODGÓRECKIEGO
Wprowadzenie
Osoba, która podejmie się napisania monografii o Adamie Podgóreckim, a
wkrótce tak z pewnością się stanie, będzie dysponowała bogatą bazą źródłową.
Profesor Podgórecki zmarł bowiem zaledwie przed dziesięciu laty (18 sierpnia 1998
roku w Ottawie)1, żyją więc osoby, które obcowały z nim na co dzień: wdowa, jego
najbliżsi uczniowie, przyjaciele (niektórzy jeszcze z okresu studiów) a także
adwersarze. Wywiady z nimi dostarczyć mogą materiału, którego trudno nie docenić.
Przy tym jego kariera naukowa oraz twórczość już doczekały się stosunkowo bogatego
1
Zob. nekrologi: Kaczyński A.: Si-tien zachorował: Adam Podgórecki. 1925-1998. Rzeczypospolita
1998 nr 195 s. 28; Kalinowski M.: Profesor Adam Podgórecki wzorem człowieka nauki. Rocznik Otwocki 1998
t. 3 s. 96-8; Kojder A.: Adam Podgórecki`s Vita Activa. Polish Sociological Review. 1999 nr 2 s. 323-30;
Kurczewski J.: Adam Podgórecki (16 XII 1925-18 VII 1998. Studia Socjologiczne 1998 nr 3 s. 13-17 (Przedr. w:
Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii. Red. A. Sułek. Warszawa 2007 s. 467-71);
Wilczak J.: Instytut dobrej nadziei. Polityka 1998 nr 35 s. 54-5.
9
piśmiennictwa2. Jest ono cenne, bowiem w większości prace te napisane zostały przez
znawców problematyki podejmowanej przez Profesora. Choć nie pozostawił on
własnej biografii, to nie bez znaczenia dla poznania jego działalności stają się
opublikowane przez niego opracowania o instytucjach, w których walnie zaznaczył
swój udział3. Wreszcie, po Profesorze Podgóreckim pozostała bogata spuścizna, która
jest przedmiotem prezentowanej informacji.
Spuścizna Adama Podgóreckiego trafiła do Torunia, do Archiwum Socjologii
Polskiej przy Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika4. Archiwum to –
poświęćmy mu tu kilka słów - jest w trakcie organizacji, tworzone jest z inicjatywy
społecznej, nie posiada ani etatu archiwisty, ani własnego budżetu. Lokum otrzymało
od władz uczelni, jest doraźnie wspierane finansowo przez Instytut Socjologii.
Większość prac wykonywana jest jednak społecznie. Zbiory nie są do końca
uporządkowane, stąd nie wszystkie materiały są dziś dostępne. Do najcenniejszych
zbiorów Archiwum zaliczamy: (1) teki zmarłych socjologów polskich zawierające
życiorysy, bibliografie, opracowania na temat ich twórczości, wycinki prasowe,
korespondencję z rodziną i inne; (2) odbitki kserograficzne, mikrofilmy, płyty DVD z
unikalnych i dziś trudno dostępnych publikacji wczesnej socjologii polskiej; (3)
odbitki kserograficzne, wycinki prasowe, publikacje dotyczące ważnych wydarzeń z
życia socjologii polskiej w układzie chronologicznym; (4) dokumentację Zarządu
Głównego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, głównie dotyczącą spraw i
socjologów (deklaracje członkowskie) spoza Warszawy; (5) nagrania z przebiegu
konferencji socjologicznych (m. in. z „Drugiej Konferencji Socjologów Partyjnych” w
roku 1967 oraz konferencji „W służbie społeczeństwa czy władzy” (1995 rok); (6)
spuścizny
socjologów:
Józefa
Chałasińskiego,
Adama
Podgóreckiego,
Jana
Szczepańskiego. Sukcesywnie przekazuje do Archiwum swoje dokumenty i materiały
prof. Zbigniew T. Wierzbicki.
2
Zob. przede wszystkim: Socjotechnika. Kontrowersje, rozwój, perspektywy. Red. J. Kubin i J.
Kwaśniewski. Warszawa 2000, „Prace Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych”. 1999 nr 2 (Red. tomu J.
Kurczewski) oraz hasło encyklopedyczne pióra A. Kojdera zamieszczone w Encyklopedii Socjologii. Suplement
Warszawa 2005 s. 187-93.
3
A Story of a Polish Thinker. Köln 1986. O tym jak moralny imperatyw zniszczył komunizm. W: Klub
Logofagów. Wspomnienia. Red. A. Rozmarynowicz. Kraków 1996 s. 80-95. Zob. też Socjalistyczny i
postsocjalistyczny typ uczonego w naukach społecznych. W: Społeczeństwo polskie. Rzeszów 1995 s. 34-67
4
Instytut Socjologii UMK (Archiwum Socjologii), ul. Fosa Staromiejska 1a. 87-100 Toruń.
10
Spuścizna Adama Podgóreckiego przywędrowała do Torunia z Ottawy w
połowie 2006 roku. Stało się to po wyrażeniu zgody na przekazanie dokumentów
przez profesor Marię Łoś, o co prosił opiekun Archiwum. Pierwszym etapem
czynności przekazywania dokumentów było ich uporządkowanie i spakowanie w
domu pp. Podgóreckich. W tym celu do Kanady udała się Maria Wincławska 5. Panie
Łoś i Wincławska przepracowały wspólnie wrzesień 2002 roku. Ich czynności
sprowadzały się do wyselekcjonowania materiałów uznanych za warte archiwizacji,
ich wstępnego uporządkowania według klucza przygotowanego wcześniej w Toruniu i
zapakowania w kartony. Za sprawą Marii Łoś zostały one, w liczbie 14., przesłane do
Torunia. Zawartość przesyłki stanowi około czterech metrów akt. W Toruniu
opróżniono kartony, dokonując pogłębionej systematyzacji akt, nazewnictwa teczek i
rozłożenia ich na regałach.
Adam Podgórecki, do połowy lat 70. profesor Uniwersytetu Warszawskiego,
opuścił kraj w roku 1977 w następstwie represji władz politycznych (postawiono mu
zarzut „prowadzenia działalności antypaństwowej”) i rozwiązania kierowanego
przezeń zespołu. Po dwóch latach pracy naukowej w Holandii i Wielkiej Brytanii, w
roku 1979 zatrudniony został na stanowisku profesora socjologii i antropologii w
Carleton University w Ottawie, gdzie osiadł na stałe i pracował aż do przejścia na
emeryturę. Zdeponowana w toruńskim Archiwum spuścizna Adama Podgóreckiego
zawiera prawie wyłącznie materiały wytworzone na emigracji, po roku 1977.
Podgórecki wyjechał z Polski nieomal „tak jak stał”, z kilkoma niezbędnymi
dokumentami osobistymi i „szczoteczką do zębów”. Kserokopie tych ważnych
dokumentów osobistych (np. odpisy dyplomów) znalazły się w przesyłce z Ottawy. Z
dokumentów wytworzonych przed 1977 rokiem są w spuściźnie także materiały
dotyczące
działalności
Adama
Podgóreckiego
w
uniwersyteckim
Instytucie
Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji oraz kopie dwóch listów do Ministerstwa
Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, w których zwracał się o ponowne rozpatrzenie
prośby o pozwolenie na wyjazdy zagraniczne. Pierwszy list z 1970 roku dotyczył
wyjazdu do Uniwersytetu w Pensylwanii. Ministerstwo uznało wówczas, że wyjazd
5
Podróż została sfinansowana ze środków prywatnych, a pobyt (mieszkanie i wyżywienie) przez Marię
Łoś.
11
Podgóreckiego jest niemożliwy z powodu „braku kadry naukowej w kraju w zakresie
nauk społecznych” (sic!). W drugim liście, z roku 1977, prosi on o zezwolenie na
wyjazd do Oxfordu na okres pięciu lat. Uzasadniał ją, między innymi, przemęczeniem
psychicznym wywołanym przez wydarzenia roku akademickiego 1975/1976,
pamiętnego ze względu na pozbawienie go kierownictwa Zakładu Socjologii Norm i
Patologii Społecznych IPSiR UW, zwolnienie pracowników kierowanego przezeń
zespołu badawczego, odebranie zajęć dydaktycznych z interesujących go przedmiotów
i przymusowe przeniesienie do Zakładu Etyki Wydziału Nauk Społecznych.
Dokumenty te, gromadzone przez profesora w biurku na uczelni, przesłał mu, już po
jego wyjeździe, jeden z uczniów. Niestety inne dokumenty, głównie o charakterze
osobistym
pozostały
w
Polsce
i
prawdopodobnie
„zaginęły”.
Braki
te
zrekompensowane mogą zostać w jakimś stopniu, gdy badacz sięgnie po znajdujące
się w kraju dokumenty osobowe Adama Podgóreckiego o charakterze urzędowym
zdeponowane w Archiwum UJ (akta studenckie), w dziale kadr UW (akta
pracownicze, których do dziś nie przekazano do archiwum uczelni) oraz w Archiwum
Akt Nowych w zbiorze dokumentów Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego (zespół
317). Pozwalają one na odtworzenie kariery zawodowej Adama Podgóreckiego do
czasu jego wyjazdu na stałe z Polski.
Spuściznę Profesora Adama Podgóreckiego uporządkowano tworząc trzy zbiory
dokumentów: (1) dokumenty osobiste; (2) pracownia twórcza oraz (3) materiały obce.
Dokumenty osobiste
W zbiorze materiałów nazwanych „dokumentami osobistymi” znalazły się (1)
materiały osobiste sensu stricto oraz (2) korespondencja o charakterze osobistym (w
tym głównie z przyjaciółmi i socjologami), jak też korespondencja urzędowa z
osobami publicznymi, wydawnictwami, bibliotekami i księgarniami.
Materiały osobiste sensu stricto to dokumenty urzędowe, takie jak na przykład
kserokopia
ostatniej strony kanadyjskiego paszportu, kserokopia przyznania
Podgóreckiemu obywatelstwa kanadyjskiego czy wreszcie oryginały bądź kopie
dyplomów akademickich (doktorat i habilitacja). Znajdują się tu także własnoręcznie
12
pisane życiorysy, zarówno w formie tradycyjnej, jak i CV sporządzone według
znormalizowanego wzorca oraz wypełnione kwestionariusze osobowe. Do większości
życiorysów dołączona jest aktualna bibliografia. Do tej kategorii zaliczono również
opinie lekarzy holenderskich o stanie zdrowia i przebiegu pooperacyjnej
rekonwalescencji. Jedna z teczek tego zbioru, zdeponowana pod hasłem „nagrody i
odznaczenia”, zawiera przyznane Podgóreckiemu wyróżnienia, między innymi
dyplom „Bronisław Malinowski Social Science Award” z datą 8 grudnia 1997 roku
oraz maszynopis, wraz z ręcznymi poprawkami, przemówienia laureata wygłoszonego
podczas wręczania nagrody. W zbiorze mamy także korespondencję z Uniwersytetem
Carleton w Ottawie w sprawie zatrudnienia oraz dokumenty dotyczące przejścia na
emeryturę: zarówno w Uniwersytecie Warszawskim, jak i list w tej sprawie z Carleton.
Ostatnia teka tego zbioru zawiera nadesłane kondolencje, prasowe wycinki
nekrologów oraz wspomnienia o zmarłym.
Drugi podzbiór omawianego zbioru jest bardzo bogaty. Składają się nań listy,
pisane przez socjologów polskich i zagranicznych. Mamy tu także listy od znajomych
i przyjaciół spoza środowisk socjologicznych. Skromniejsza, pod względem liczby
listów, jest korespondencja z osobami publicznymi oraz z wydawnictwami
(podzielona na lata 70’, 80’ i 90’). Znajduje się tu też korespondencja na podstawie
której można pokusić się o odtworzenie lektur Podgóreckiego - są to poświadczenia
prenumeraty czasopism, zamówień książek, a także rewersy wypożyczeń książek z
bibliotek oraz podziękowania bibliotek za darowane przez Podgóreckiego książki.
Wśród listów od socjologów polskich najbogatszy zbiór stanowią listy od
Andrzeja
Tymowskiego
(korespondencja
z
lat
1978-1990)
oraz
Jerzego
Kwaśniewskiego (1978-1996). Znaczna jest także liczba listów od Aleksandra Matejki
(1977-1997), Alicji Iwańskej (1976-1996) i Magdaleny Sokołowskiej (1978-1986). W
zbiorach archiwum znajdujemy również listy Andrzeja Kojdera, Witolda Kieżunia,
Aleksandra Gelli, Bronisława Misztala, Jacka Kurczewskiego, Joanny Kurczewskiej,
Jerzego Tabina i Sławomira Magali. Niektóre z wymienionych osób zastrzegły, że
korespondencja ta może być udostępniania dopiero po śmierci autorów listów. Adam
13
Podgórecki korespondował także i z innymi socjologami,,choć korespondencja ta, nie
jest już tak obfita, jak z osobami wymienionymi wyżej6.
Zbiór listów od socjologów zagranicznych otwiera bogata korespondencja
nadsyłana w latach 1982-1995 przez Georga Tsobanoglou oraz Joachima K. H.
Schmidta (drugiego z autorów do udostępnienia po jego śmierci). Wśród innych,
znanych socjologów światowych korespondowali z Podgóreckim Robert Merton,
Daniel Bell, Wiliam Evan, a także Seymour Martin Lipset i Isaiah Berlin. Wreszcie w
teczce „korespondencja z innymi osobami” na szczególną uwagę zasługują listy od
Stanisława Barańczaka, Zbigniewa Thielle, Jana Steczkowskiego, Lecha Falandysza
oraz Jerzego Pelca (tego ostatniego także do udostępnienia po śmierci autora).
W korespondencji z Adamem Podgóreckim podejmowane były różnorakie
problemy, od ogólnych refleksji na temat spraw egzystencjalnych (np. wymiana opinii
na temat życia po śmierci z Aleksandrem Matejką), poprzez wymianę listów dotyczącą
zagadnień ściśle naukowych (np. z Berlinem na temat pojęcia inteligencji) po refleksje
wokół bieżących tematów krajowych. Tematy polskie poruszane były bardzo często.
W listach pisanych z Polski komentarze do końca lat 80’były z konieczności bardzo
lakoniczne (np. Lech Falandysz w 1988 roku prosił z Freiburga Podgóreckiego o
„krótki liścik do Polski z odpowiedzią zawoalowaną, ale w miarę jasną” gdy pytał się
go o możliwości emigracji do Kanady w latach 90’). Dopiero z podróży zagranicznych
autorzy dzielili się swoimi odczuciami na temat tego jak się żyje w Polsce. Między
innymi Magdalena Sokołowska w lutym 1980 roku pisała, iż „życie w Polsce jest
okropne, smutne, ciężkie i beznadziejne”, a w marcu „po 2 miesiącach wracam [do
Polski], bez tęsknoty zresztą. Brr! Mam wrażenie, że znów zanurzę się w pomyje”.
Lech Falandysz w lutym 1988 roku pisał do Podgóreckiego: „wyjechałem na krótko
do Freiburga (…) przyszłość w Polsce zapowiada się makabrycznie i co będzie z
dzieciakami?”
6
Są to listy od Stanisława Andreskiego, Czesława Czapowa, Ryszarda Dyoniziaka, Kazimierza Frieske,
Jerzego Giedymina, Jana Góreckiego, Feliksa Grossa, Jana Grossa, Aleksandra Herza, Jakuba Karpińskiego,
Władysława Kwaśniewicza, Hanny Malewskiej, Wacława Makarczyka, Edmunda Mokrzyckiego, Józefa
Niżnika, Stefana Nowakowskiego, Marii Ofierskiej, Andrzeja Rażniewskiego, Andrzeja Sicińskiego, Antoniego
Sułka, Jana Strzeleckiego, Zygmunta Skórzyńskiego, Włodzimierza Wesołowskiego i Andrzeja
Zajączkowskiego.
14
Na szczególną uwagę zasługuje systematyczna i serdeczna korespondencja
Adama Podgóreckiego z Robertem Mertonem z lat 1967-1998, czyli z czasów, gdy
Podgórecki mieszkał jeszcze w Polsce, aż po rok śmierci adresata (ostatni list od
Mertona nosi datę 20 maja 1998 roku). Korespondencja ta jest w archiwum pozycją
nietypową, a to dlatego, że zachowało się wiele rękopisów lub kopii ksero listów
wysyłanych przez Podgóreckiego do Mertona, czego w większości brakuje w
korespondencji z innymi osobami. W zbiorach znajduje się także wiele nadbitek prac
Roberta Mertona z dedykacją dla Adama Podgóreckiego i Marii Łoś.
Z charakteru korespondencji między Mertonem a Podgóreckim można wyczytać,
iż łączyła ich „naukowa przyjaźń”. Merton kilkakrotnie starał się pomóc
Podgóreckiemu w szukaniu wydawców dla jego prac7, a także z własnej woli
poprawiał jego maszynopisy. Poprawki te miały nie tylko charakter językowy8, ale
także były dyskusją z tezami autora. Jednocześnie wyrażał nadzieję (jak na przykład
przy korekcie książki The Scholar in the Socialist Country) ,że jego uwagi nie
wpływają na „żywiołowy język Adama”.
Robert Merton i jego żona Harriet Zukerman z niecierpliwością czekali na
kolejne tomiki opowieści chińskiego mędrca Si-Tiena. Gdy dostali „pośmiertne
wydanie przypowieści mistrza” (Allegories of Si-Tien), Merton napisał: „dostrzegłeś
zapewne mój smutek wyrażony tym długim milczeniem po przesłaniu mi Si-Tien’s
Last Day. Sama myśl, że nasz długoletni chiński przyjaciel – filozof przeszedł do
wieczności była tak przygnębiająca, że po raz pierwszy nie byłem w stanie
zmobilizować się do przekazania mojego uznania dla (jak zrozumiałem) jego ostatnich
mądrości. Ale teraz gdy wydane zostały pośmiertnie jego „Alegorie”, śmiem wyrażać
nadzieję, iż zostawił on bogatą spuściznę dla swoich wiernych czytelników, która
będzie jeszcze długo publikowana”.
Podzbiór zawierający korespondencję Adama Podgóreckiego zamykają listy z
osobami publicznymi. Znajdują się tu zarówno kopie listów i brudnopisy wysyłane
przez Profesora do osób publicznych, jak i odpowiedzi od nich. Znajdujemy tu, na
7
Między innymi w roku 1992 dla książki The Social Oppression.
8
Jak na przykład dodanie rodzajnika “A” w tytule maszynopisu Concise Plan to Reform Higher
Education in Kanada, który to artykuł wydaje się być tekstem nieopublikowanym.
15
przykład, korespondencję ze Stolicą Apostolską (z ks. Stanisławem Dziwiszem),
kancelarią Lecha Wałęsy, członkami brytyjskiej Izby Lordów, czy wreszcie kancelarią
prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Ronalda Reagana. Tu też ciekawostka –
pracownik kancelarii dziękuje Podgóreckiemu, w imieniu prezydenta, za życzliwość i
przesłanie dowcipu (niestety jego kopii brak).
Pracownia twórcza
Kolejny dział spuścizny Adama Podgóreckiego, nazwany „pracownią twórczą”,
to najbogatszy zbiór dokumentów Profesora, który został zdeponowany w Toruniu.
Mieszczą się tu (1) maszynopisy i rękopisy prac (publikowanych i niepublikowanych),
(2) dokumenty wytworzone w trakcie działalności w instytucjach naukowych oraz (3)
dokumenty powstałe w związku z podróżami naukowymi.
Na podzbiór „maszynopisy i rękopisy prac” składają się teksty przygotowane do
druku, z których znaczna część została już opublikowana, ale także takie, które nie
doczekały się ogłoszenia. Wyzwaniem dla archiwisty staje się tu wyodrębnienie
tekstów niepublikowanych9. Niezwykle cenne dla poznania twórczości Podgóreckiego
są materiały, które nie były przygotowywane z myślą o ich opublikowaniu. Są to
głównie teksty pisane wyłącznie dla celów dydaktycznych: tzw. departmental working
papers z Uniwersytetu Carleton, które, powielane z przeznaczeniem dla studentów,
znalazły się w obiegu uniwersyteckim w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Do tej
kategorii zaliczają się także konspekty wykładów oraz programy zajęć dydaktycznych
i seminariów dydaktyczno – naukowych. Wśród prac nie przeznaczonych do druku
znajdują się w tym podzbiorze także różne ekspertyzy, opinie, recenzje, rekomendacje
osób oraz ich dorobku, a także odręczne plany przygotowywanych wystąpień na
konferencje naukowe. Tu też znalazła się teczka, w której zgromadzono wycinki
prasowe z wypowiedziami Profesora udzielonymi dziennikarzom. W podzbiorze tym
zamieszczono również gromadzone przez Adama Podgóreckiego materiały z
konferencji, w których brał udział (zaproszenia, korespondencja z organizatorami,
9
Z rzeczy niepublikowanych Adama Podgóreckiego najcenniejszy wydaje się rękopis książki
Megasocjologia, który tuż przed śmiercią autora została zaakceptowany do druku przez Toronto University
Press. Autor otrzymał maszynopis z uwagami recenzji wydawniczych, ale nie zdołał już przygotować poprawek.
16
programy, plakaty, podziękowania) oraz z jego odczytów naukowych (także
zaproszenia, programy, plakaty, podziękowania). Na osobną i szczególną uwagę
zasługują pozostawione na piśmie szkice z pomysłami do planowanych prac
monograficznych.
W osobną grupę ujęto dokumenty związane z działalnością Adama
Podgóreckiego w instytucjach naukowych. Pierwsza z tek zawiera materiały dotyczące
Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. Wśród tych dokumentów, które
częściowo omówiono wyżej, znajdują się także dokumenty dotyczące „sprawy
Walczaka” (są to między innymi: odpis pozwu Stanisława Walczaka, artykuły
prasowe będące jego podstawą, korespondencja między Adamem Podgóreckim, a
reprezentującym go pełnomocnikiem)10..
W kolejnej teczce zgromadzono dokumenty związane z działalnością
Podgóreckiego w International Sociological Association, przede wszystkim w sekcji
socjologii prawa i sekcji socjotechniki. Są to głównie listy dotyczące organizacji sesji
tych dwóch Committees w czasie kolejnych zjazdów Światowego Towarzystwa
Socjologicznego, ich programy i inne materiały dotyczące ISA (m. in. korespondencja
z 1982 roku w sprawie zaproszenia Lecha Wałęsy na X Kongres ISA w Meksyku). W
archiwum znajdują się też pisma poświadczające członkostwo Adama Podgóreckiego
w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, udział w organizacji Międzynarodowego
Instytutu Socjologii Prawa w Onati (Hiszpania), a także uczestnictwo w redakcjach
czasopism naukowych.
Podróże zagraniczne w ramach stypendiów naukowych (fellowships, visiting
professor) tworzą oddzielny dział zbiorów. Znajdująca się tu dokumentacja dotyczy
wyjazdów do NIAS (1977), All Souls College Oxford (dwa pobyty w latach 70. i 90.),
Australii (1984), Woodrow Wilson Center (1985-1986), Papui Nowej Gwinei (1987),
Chin (1987), Niemiec w ramach programu DAAD (1993), Stanford i Berkeley (1994) i
innych. Składają się na nią korespondencja z ośrodkami, do których wybierał się
Podgórecki, aplikacje, plany podróży, a nawet bilety lotnicze. W osobnej tece zebrano
10
Stanisław Walczak wytoczył proces Adamowi Podgóreckiemu, Adamowi Radajewskiemu,
Zbigniewowi Dziedzickiemu, Cezarowi Borowskiemu o „ochronę czci i dobrego imienia” naruszonych, jego
zdaniem, w artykułach dotyczących Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji zamieszczonych na łamach
tygodnika „Kierunki”, nr 49, 1981 rok (A. Podgórecki, „Niezwykła historia pewnej reorganizacji”, Z.
Dziedziczki, C. Borkowski, „Na tropach patologii” oraz artykuł redakcyjny „Rekapitulacja”).
17
dokumenty powstałe w rezultacie działalności społeczno – kulturalnej Podgóreckiego
w organizacjach polonijnych Kanady i USA. Kolejna grupa materiałów dotyczy
grantów badawczych. Są tam podania, wypełnione formularze i kwestionariusze, jak
również odpowiedzi z instytucji finansujących badania naukowe, w tym także
odmawiające przyznania funduszy na projekty.
Obszerny dział „pracowni twórczej” to materiały dotyczące „chińskiego mędrca”
Si-Tiena. Zachował się bodaj komplet rękopisów książeczek z jego myślami, w języku
angielskim i polskim, korekty, a nawet matryce drukarskie, a także korespondencja z
„Printers and Poets”, wydawcą tomików. Pozostałe liczne odręczne zapiski o SiTienie, znalezione w gabinecie profesora podczas przygotowywania spuścizny do
wysłania do Polski (nierzadko na serwetkach – pisane zapewne w kawiarniach - czy na
odwrocie kopert otrzymywanych listów), wydają się stanowić materiał do
opublikowania kolejnego tomiku.
Materiały obce
Ostatni ze zbiorów spuścizny Adama Podgóreckiego stanowią „materiały obce”.
Zbiór ten prezentuje się na tle dwóch pozostałych stosunkowo skromnie. Znalazły się
tu przede wszystkim niepublikowane opinie o pracach Podgóreckiego, recenzje
wydawnicze oraz recenzje, które ukazały się drukiem w czasopismach. W osobnych
teczkach zgromadzono kierowane do niego, liczne prośby od osób prywatnych o
pomoc i wstawiennictwo, prosby o recenzje prac na stopnie, rękopisy i nadbitki
artykułów „z prośba o przyjęcie…” oraz adresy i wizytówki od osób znajomych.
Zakończenie
Przejętą z Kanady spuściznę Adama Podgóreckiego uzupełniają materiały
dotyczące jego osoby, a będące kopiami dokumentów znajdujących się w Instytucje
Pamięci Narodowej (dar Jerzego Kwaśniewskiego). Są to informacje tajnych
współpracowników
Służby
Bezpieczeństwa
na
temat
sytuacji
w
Oddziale
Warszawskim PTS, w których Podgóreckiego wymienia się, obok Stefana Nowaka,
18
jako członka „wrogiego [wobec władzy komunistycznej] centrum” Oddziału i
warszawskiego
opozycyjnego
środowiska
socjologów,
które
„typowało
i
przeprowadzało wybory [do władz PTS], według swych założeń, eliminując z góry
aktywnych partyjnych socjologów, a na ironię dokooptowując (sic!) jednego
partyjnego socjologa, mającego jednak z nimi określone powiązania”. Inne informacje
zgromadzone w IPN to donosy na temat przebiegu reorganizacji IPSiRu oraz pobytów
Podgóreckiego za granicą. Również od Jerzego Kwaśniewskiego otrzymaliśmy
kolejne dokumenty dotyczące (1) „sprawy Walczaka o zniesławienie”, w tym także
artykuły w „Kierunkach”, które stały się dla Stanisława Walczaka podstawą do
wytoczenia procesu sądowego Adamowi Podgóreckiemu oraz innym autorom, oraz (2)
dokumenty ilustrujące konflikt w związku z oskarżeniami kierowanymi pod adresem
Marii Boruckiej-Arctowej. Kolejnym uzupełnieniem spuścizny Profesora jest dar jego
ucznia, Andrzeja Kojdera, w postaci zbioru 100 listów przysłanych mu przez Mistrza.
Charakterystyczne dla prezentowanego zbioru materiałów Adama Podgóreckiego
jest bogactwo materiałów z drugiego okresu jego działalności naukowej i zawodowej,
to jest z czasu pobytu na emigracji po roku 1976. W chwili wyjazdu z kraju miał on 51
lat i był w pełni sił twórczych. Przyszły biograf Profesora zmuszony będzie do
poszukiwań materiałów sprzed 1977 roku w różnych źródłach i miejscach11. Druga
właściwość tego zbioru to niewielka liczba materiałów dotyczących spraw życia
osobistego (np. brak dokumentów rodzinnych czy korespondencji z członkami
rodziny). Biograf Adama Podgóreckiego nie znajdzie więc w Toruniu niczego o
środowisku rodzinnym Profesora, jego socjalizacji, pobycie w szkołach, studiach i
pierwszych krokach na drodze zawodowej i naukowej. Niemniej toruńskie archiwum
Adama Podgóreckiego zawiera, mimo oczywistych luk, materiały niezbędne do
pełnego poznania jego osoby i twórczości, a także do poznania relacji i postaw
warszawskiego środowiska socjologicznego oraz ówczesnych stosunków między
socjologią a władzą komunistyczną. Trudno jednak, po dokonanym tylko pobieżnym
ich przeglądzie, wyrokować, oceniać i hierarchizować ich wartość. Pokuśmy się na
koniec jedynie o wskazanie dokumentów, które wydają się, na pierwszy rzut oka,
szczególnie cenne.
11
Zob. uwaga na początku tekstu.
19
Bez wątpienia takimi są materiały, na które składa się korespondencja z
najbliższymi współpracownikami z Warszawy: środowisko UW, IPSiR i sekcje PTS
(socjologii prawa i socjotechniki). Dostarczają one informacji o funkcjonowaniu
socjologicznego środowiska warszawskiego od przełomu lat 70 i 80 do połowy 1995
roku. Znaczna część tych listów jest jednak zastrzeżona i będzie ujawniona po śmierci
ich autorów. Korespondencja odsłania osobowość Profesora – uwidaczniają to
zarówno listy pisane przez niego samego, jak i też opinie o nim, wyrażane wprost
przez jego przyjaciół. Listy ukazują jego zaangażowanie społeczne, wyrażane chęcią
naprawy świata, zdradzają przy tym niecierpliwość w sytuacjach wydłużającego się
załatwiania spraw przez niego inicjowanych oraz rosnący w tych okolicznościach
upór. Stawał się przez to niejednokrotnie bezkompromisowy12, a przy tym nierzadko
nadmiernie krytyczny. W roku 1986 strofował go w liście Merton, zwracając mu
uwagę, iż chyba przesadza twierdząc, że „w Polsce nie pozostał już żaden socjolog z
prawdziwego zdarzenia”. Rarytasem dla badacza twórczości Adama Podgóreckiego
będą rękopisy prac dotąd nie opublikowanych, zarówno przygotowywanych książek i
artykułów, jak i też materiałów przeznaczonych wyłącznie do celów dydaktycznych.
Status Profesora Adama Podgóreckiego w nauce światowej stawia socjologów
polskich przed powinnością opracowania monografii jego twórczości. Także jego los
w Polsce rządzonej przez komunistów zachęca do podjęcia studium o sukcesach i
klęskach bezkompromisowego socjologa borykającego się z totalitarnym państwem.
12
Ujawniło się to szczególnie w okresie jego wlki o zachowanie wypracowanego przez niego i zespół
profilu naukowo – badawczego i dydaktycznego IPSiR. Tak oto oceniała go osoba z nim zaprzyjaźniona: „Byłeś
wyjątkowo niestrawny dla szerszego grona – prawników, socjologów, władz itp. Miałeś niezmiernie mało
przyjaciół, a bardzo dużo wrogów lub niechętnych, lub w najlepszym razie obojętnych ludzi wśród socjologów
partyjnych, jak i bezpartyjnych. Niektórzy z nich twierdzą, że czasem traktujesz ich jak wrogów. Ja tak nie
uważam, ale może coś w tym jest. Generalna opinia, że jesteś >konfliktowy< usprawiedliwiona. Walczyłeś na
wszystkich frontach równocześnie” (List Magdaleny Sokołowskiej z 1980 roku).
20
(str. 3 okładki)
KATEDRA SOCJOLOGII NORM, DEWIACJI I KONTROLI SPOŁECZNEJ
Uniwersytet Warszawski
Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji
ul. Podchorążych 20, 00-721 Warszawa
e-mail: [email protected]
21