2 Obraz i jądro przekształcenia liniowego
Transkrypt
2 Obraz i jądro przekształcenia liniowego
Przekształcenia liniowe Jacek Jędrzejewski 2013/2014 Spis treści 1 Podstawowe własności 2 2 Obraz i jądro przekształcenia liniowego 4 3 Dalsze własności przekształceń liniowych 9 1 1 Podstawowe własności Ważną rolę w teorii przestrzeni liniowych odgrywają pewne przekształcenia tych przestrzeni. Noszą one nazwę przekształceń liniowych lub homomorfizmów. Definicja 1. Niech V i W będą dwiema przestrzeniami liniowymi nad (tym samym) ciałem K. Funkcję A : V −→ W nazywamy przekształceniem liniowym lub homomorfizmem, jeśli spełnia ona następujące warunki: (1) ^ ^ A(a + b) = A(a) + A(b) , a∈V b∈V (2) ^ ^ A(αa) = α ·A(a) . α∈K a∈V Warunek (1) nazywamy warunkiem addytywności, a warunek (2) warunkiem jednorodności przekształcenia. Zbiór wszystkich przekształceń liniowych z przestrzeni V do przestrzeni W będziemy oznaczali symbolem HomK (V , W ) lub Hom(V , W ), a czasem L (V , W ). Jeśli przekształcenie liniowe A : V −→ W jest różnowartościowe, to nazywamy je monomorfizmem. Jeśli przekształcenie liniowe A : V −→ W przekształca zbiór V na przestrzeń W , to nazywamy je epimorfizmem. Definicja 2. Homomorfizm przestrzeni liniowej V w przestrzeń liniową W nazywamy izomorfizmem, jeśli jest on funkcją wzajemnie jednoznaczną. Często izomorfizm przestrzeni V na tę samą przestrzeń nazywamy automorfizmem przestrzeni V . Zbiór wszystkich automorfizmów przestrzeni V oznaczamy symbolem AutK (V ) lub krócej Aut(V ). Często przekształcenie liniowe przestrzeni V w tę samą przestrzeń nazywamy operatorem liniowym lub endomorfizmem przestrzeni V . Zbiór wszystkich endomorfizmów przestrzeni V oznaczamy symbolem EndK (V ) lub krócej End(V ). Izomorfizm przestrzeni V w tę samą przestrzeń nazywamy automorfizmem. Zbiór wszystkich automorfizmów przestrzeni V oznaczamy symbolem AutK (V ) lub krócej Aut(V ). Przykład 1. Niech V będzie dowolną przestrzenią liniową. Przekształcenie tożsamościowe zbioru V w siebie jest, jak łatwo sprawdzić, przekształceniem liniowym. Ponieważ (oczywiście) jest ono wzajemnie jednoznaczne, więc przekształcenie tożsamościowe przestrzeni V w siebie jest izomorfizmem. Przykład 2. Niech V i W będą dowolnymi przestrzeniami liniowymi nad ciałem K. Przekształcenie Θ : V −→ W określone wzorem Θ(x) = 0, gdy x ∈ V , 2 jest, jak bardzo łatwo sprawdzić, przekształceniem liniowym. Nazywamy je przekształceniem zerowym przestrzeni V w przestrzeń W . Twierdzenie 3. Jeśli V i W są przestrzeniami liniowymi nad ciałem K i A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to (3) A(0) = 0, (4) A(−a) = −A(a), (5) A (α1 a1 + α2 a2 ) = α1 A(a1 ) + α2 A(a2 ) dla dowolnych wektorów a, a1 , a2 z przestrzeni V i dowolnych elementów α1 , α2 z ciała K. D o w ó d. Ponieważ 0 = 0·0, więc A(0) = A(0·0) = 0·A(0) = 0. Podobnie, A(−a) = A((−1)·a) = (−1)·A(a) = −A(a). Niech a1 i a2 będą dowolnymi wektorami przestrzeni V oraz α1 i α2 dowolnymi elementami z ciała K. Wtedy, korzystając najpierw z addytywności a potem z jednorodności przekształcenia A mamy A (α1 a1 + α2 a2 ) = A (α1 a1 ) + A (α2 a2 ) = α1 A(a1 ) + α2 A(a2 ). Bez trudu zauważamy, że jeśli funkcja A przekształcająca przestrzeń V w przestrzeń W spełnia warunek (5), to jest przekształceniem liniowym. Indukcyjnie dowodzi się następującego twierdzenia. Twierdzenie 4. Jeśli V i W są przestrzeniami liniowymi nad ciałem K i A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to (6) ^ ^ ^ ^ A n∈N i∈{1,...,n} αi ∈K ai ∈V n X ! αi ai = i=1 n X ! αi · A(ai ) . i=1 D o w ó d. Gdy n = 1 wzór jest oczywisty, a z twierdzenia 3. wiemy, że wzór z tezy twierdzenia jest prawdziwy, gdy n = 2. Załóżmy, że n jest dowolną, ale ustaloną liczbą naturalną i prawdziwy jest wzór z tezy dla liczby n. Udowodnimy, że z tego wzoru wynika A n+1 X ! αi ai = i=1 n+1 X i=1 3 αi · A (ai ) dla dowolnych wektorów a1 , . . . , an+1 z przestrzeni V oraz dowolnych elementów α1 , . . . , αn+1 z ciała K. Istotnie, korzystając z addytywności przekształcenia A oraz założenia indukcyjnego, otrzymujemy kolejno ! ! A n+1 X n X αi ai = A i=1 A n X αi ai + αn+1 an+1 = i=1 ! αi ai + A (αn+1 an+1 ) = n X i=1 αi · A(ai ) + αn+1 A(an+1 ) = i=1 = n+1 X αi · A(ai ). i=1 Zgodnie z zasadą indukcji matematycznej wzór z tezy jest prawdziwy dla każdej liczby naturalnej n. Oczywistym jest fakt, iż z warunku (6) wynika, że A jest przekształceniem liniowym przestrzeni V w przestrzeń W . Wtedy twierdzenie 4. można sformułować w następujący sposób: Twierdzenie 5. Jeśli V i W są przestrzeniami liniowymi nad ciałem K,to funkcja A : V −→ W jest przekształceniem liniowym wtedy i tylko wtedy, gdy ^ ^ ^ ^ A n∈N i∈{1,...,n} αi ∈K ai ∈V 2 n X i=1 ! αi ai = n X ! αi · A(ai ) . i=1 Obraz i jądro przekształcenia liniowego Definicja 6. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to obrazem tego przekształcenia nazywamy zbiór A(V ), czyli y∈W : _ (y = A(x)) . x∈V Zbiór ten oznaczamy symbolem Im A. Definicja 7. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to jądrem tego przekształcenia nazywamy zbiór A−1 (0), czyli {x ∈ V : A(x) = 0} . Zbiór ten oznaczamy symbolem Ker A. Zbadamy, jakie mają struktury zdefiniowane powyżej zbiory. Twierdzenie 8. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to obraz tego przekształcenia jest podprzestrzenią liniową przestrzeni W . 4 D o w ó d. Ponieważ 0W jest obrazem wektora zerowego 0V , więc obraz przekształcenia A jest zbiorem niepustym. Niech teraz y 1 i y 2 będą dowolnymi elementami zbioru Im A oraz α — dowolną liczbą z ciała K. Istnieją takie wektory x1 i x2 w przestrzeni V , że y 1 = A(x1 ) i y 2 = A(x2 ). Wtedy y 1 + y 2 = A(x1 ) + A(x2 ) = A(x1 + x2 ) oraz α·y 1 = α1 ·A(x1 ) = A(α·x1 ), a to dowodzi, że y 1 +y 2 ∈ Im A i α·y 1 ∈ Im A. Wnioskujemy stąd, że Im A jest podprzestrzenią przestrzeni W . Twierdzenie 9. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym, to jądro tego przekształcenia jest podprzestrzenią liniową przestrzeni V . D o w ó d. Ponieważ 0W jest obrazem wektora zerowego 0V , więc jądro przekształcenia A jest zbiorem niepustym. Niech teraz x1 i x2 będą dowolnymi elementami zbioru Ker A oraz α — dowolną liczbą z ciała K. Wtedy A(x1 + x2 ) = A(x1 ) + A(x2 ) = 0W + 0W = 0W oraz A(α·x1 ) = α1 ·A(x1 ) = α·0W = 0W , a to dowodzi, że x1 + x2 ∈ Ker A i α·x1 ∈ Ker A. Wnioskujemy stąd, że Ker A jest podprzestrzenią przestrzeni V . Jeśli przestrzenie liniowe V i W są skończenie wymiarowe, to z zależności Im A ⊂ W i Ker A ⊂ V wynikają nierówności dim Im A ¬ dim W dim Ker A ¬ dim V . i Twierdzenie 10. Przekształcenie liniowe A : V −→ W jest monomorfizmem wtedy i tylko wtedy, gdy Ker A = {0V }. D o w ó d. Jeśli Ker A 6= {0V }, to istnieje wektor x różny od wektora zerowego, należący do jądra przekształcenia liniowego A. Ponieważ A(0V ) = 0W i A(x) = 0W , 5 więc A nie jest funkcją różnowartościową. Załóżmy, że A nie jest monomorfizmem, czyli nie jest funkcją różnowartościową. Wtedy istnieją takie wektory x1 i x2 , że A(x1 ) = A(x2 ) i x1 6= x2 . Wynika stąd, że x1 − x2 6= 0 oraz A(x1 − x2 ) = 0, a to dowodzi, że Ker A 6= {0V }, a to kończy dowód. Wniosek 1. Przekształcenie liniowe A : V −→ W jest monomorfizmem wtedy i tylko wtedy, gdy dim Ker A = 0. Definicja 11. Jeśli A jest przekształceniem liniowym przestrzeni V w przestrzeń W nad wspólnym ciałem, to wymiar podprzestrzeni Ker A nazywamy defektem przekształcenia A, natomiast wymiar podprzestrzeni Im A nazywamy rzędem przekształcenia A. Defekt przekształcenia A oznaczać będziemy symbolem def (A), rząd przekształcenia A – symbolem rz (A). Z definicji rzędu przekształcenia liniowego i twierdzenia Steinitza wynika nierówność rz A ¬ min{dim V , dim W }. Lemat 12. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym oraz wektory x1 , . . . , xn są liniowo zależne, to również wektory A(x1 ), . . . , A(xn ) są liniowo zależne. D o w ó d. Z liniowej zależności wektorów x1 , . . . , xn wynika, że istnieją liczby α1 , . . . , αn , nie wszystkie równe zeru i takie, że α1 ·x1 + . . . + αn ·xn = 0V . Zatem 0W = A(α1 ·x1 + . . . + αn ·xn ) = α1 ·A(x1 ) + . . . + αn ·A(xn ), a to kończy dowód. Łatwo zauważamy, że jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym przestrzeni liniowej V nad ciałem K w przestrzeń liniową W nad tym samym ciałem i wektory a1 , . . . , an są liniowo niezależne (w przestrzeni V ), to wektory A(a1 ), . . . , A(an ) nie muszą być liniowo niezależne. Przykładem na potwierdzenie tej uwagi jest przekształcenie zerowe. Wnioskiem z tego lematu jest: Wniosek 2. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym oraz wektory A(x1 ), . . . , A(xn ) są liniowo niezależne, to również wektory x1 , . . . , xn są liniowo niezależne. 6 Lemat 13. Jeśli A : V −→ W jest monomorfizmem oraz wektory x1 , . . . , xn są liniowo niezależne, to wektory A(x1 ), . . . , A(xn ) są też liniowo niezależne. D o w ó d. Jeśli α1 ·A(x1 ) + . . . + αn ·A(xn ) = 0W , to A(α1 ·x1 + . . . + αn ·xn ) = 0, a z różnowartościowości funkcji A wnioskujemy, że α1 ·x1 + . . . + αn ·xn = 0. Ponieważ wektory x1 , . . . , xn są liniowo niezależne, więc α1 = 0, . . . , αn = 0. Dowodzi to, że wektory A(x1 ), . . . , A(xn ) są liniowo niezależne. Twierdzenie 14. Jeśli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym i przestrzeń V jest skończenie wymiarowa, to rz A + def A = dim V , czyli dim Im A + dim Ker A = dim V . D o w ó d. Jeśli Ker A = {0V }, to A jest monomorfizmem. Niech (x1 , . . . , xn ) będzie jakąś bazą przestrzeni V . Na podstawie lematu 13. wnioskujemy, że układ wektorów (A(x1 ), . . . , A(xn )) jest liniowo niezależny. Udowodnimy, że span {A(x1 ), . . . , A(xn )} = Im A. Zawieranie span {A(x1 ), . . . , A(xn )} ⊂ Im A jest oczywiste. Niech teraz y będzie dowolnym wektorem z podprzestrzeni Im A. Istnieje w przestrzeni V wektor x taki, że y = A(x). Istnieją więc takie liczby α1 , . . . , αn , że x = α1 x1 + . . . + αn xn . Wtedy y = A(x) = A(α1 x1 + . . . + αn xn ) = α1 A(x1 ) + . . . + αn A(xn ), a to dowodzi, że Im A ⊂ span {A(x1 ), . . . , A(xn )} . 7 Z obu powyżej udowodnionych zawierań wynika zapowiedziana równość. Wnioskujemy stąd, że wektory A(x1 ), . . . , A(xn ) stanowią bazę podprzestrzeni Im A. Mamy więc dim Ker A = 0, dim Im A = n i dim V = n, co kończy dowód w tym przypadku. Załóżmy teraz, że dim Ker A = k > 0. Istnieje więc baza podprzestrzeni Ker A, niech to będzie (x1 , . . . , xk ). Z twierdzenia o uzupełnianiu wektorów liniowo niezależnych do bazy wnioskujemy, że istnieją takie wektory xk+1 , . . . , xn , że układ x1 , . . . , xk , xk+1 , . . . , xn stanowi bazę przestrzeni V . Podobnie jak w poprzednim przypadku, można dowieść, że Im A = span {A(x1 ), . . . , A(xn )} . Ponieważ A(x1 ) = 0W , . . . , A(xk ) = 0W , więc Im A = span {A(xk+1 ), . . . , A(xn )} . Udowodnimy teraz, że wektory A(xk+1 ), . . . , A(xn ) są liniowo niezależne. Istotnie. Jeśli dla liczb βk+1 , . . . , βn spełniona jest równość n X βi A(xi ) = 0W , i=k+1 to również n X A βi xi = 0W , i=k+1 czyli wektory n X βi xi i i=k+1 n X (−βi )xi należą do jądra przekształcenia A. Istnieją więc takie i=k+1 liczby β1 , . . . , βk , że n X (−βi )xi = βi xi , i=1 i=k+1 skąd wynika równość k X n X βi xi = 0V . i=1 Ponieważ wektory x1 , . . . , xn stanowią bazę, więc są liniowo niezależne i powyższa równość może być spełniona jedynie w przypadku, gdy β1 = 0, . . . , βn = 0. 8 W ten sposób udowodniliśmy, że wektory A(xk+1 ), . . . , A(xn ) są liniowo niezależne. Stanowią więc bazę podprzestrzeni Im A. Mamy zatem: dim Ker A = k, dim Im A = n − k i dim V = n, a to kończy dowód w tym przypadku. Podsumowując, w każdym z możliwych przypadków spełniona jest równość dim Im A + dim Ker A = dim V . 3 Dalsze własności przekształceń liniowych Jednym z podstawowych twierdzeń o przekształceniach liniowych jest następujące twierdzenie. Twierdzenie 15. (Twierdzenie o określaniu przekształcenia liniowego). Niech V i W będą dowolnymi przestrzeniami liniowymi nad (tym samym) ciałem K. Jeśli układ wektorów (x1 , . . . , xn ) stanowi bazę przestrzeni V , a wektory y 1 , . . . , y n należą do przestrzeni W , to istnieje jedyne takie przekształcenie liniowe Φ przestrzeni V w przestrzeń W , że Φ(xi ) = y i , gdy i ∈ {1, . . . , n}. D o w ó d. Niech x będzie dowolnym wektorem przestrzeni V . Wtedy wektor x ma jednoznaczny rozkład względem bazy (x1 , . . . , xn ), czyli istnieje jedyny taki układ (ξ1 , . . . , ξn ) elementów z ciała K, że x = ξ1 x1 + . . . + ξn xn . Przekształcenie Φ określamy następująco: Φ(x) = ξ1 y 1 + . . . + ξn y n , gdy x = ξ1 x1 + . . . + ξn xn . Z jednoznaczności przedstawienia wektora w postaci kombinacji liniowej wektorów bazy wynika, że powyższy wzór określa funkcję. Ponadto, Φ(xi ) = y i dla każdego wskaźnika i ze zbioru {1, . . . , n}. Niech teraz x i y będą dowolnymi wektorami przestrzeni V , mającymi przedstawienia: x = ξ1 x1 + . . . + ξn xn i y = η1 x1 + . . . + ηn xn . Wtedy x + y = (ξ1 + η1 ) x1 + . . . + (ξn + ηn ) xn . Z określenia funkcji Φ wynika więc zależność Φ(x + y) = Φ (ξ1 + η1 ) x1 + . . . + ξn + ηn xn = 9 = (ξ1 + η1 ) y 1 + . . . + (ξn + ηn ) y n = = ξ1 y 1 + . . . + ξn y n + η1 y 1 + . . . + ηn y n = Φ(x) + Φ(y). Ponadto, jeśli α jest dowolnym elementem ciała K, to αx = (αξ1 )x1 + . . . + (αξn )xn , skąd wynika Φ(αx) = Φ αξ1 x1 + . . . + αξn xn = = (αξ1 )y 1 + . . . + (αξn )y n = α ξ1 y 1 + . . . + ξn y n = α · Φ(x). Z powyższych rozważań wnioskujemy, że Φ jest przekształceniem liniowym przestrzeni V w przestrzeń W . Przypuśćmy, że przekształcenie liniowe Ψ : V −→ W spełnia warunek Ψ(xi ) = y i , gdy i ∈ {1, . . . , n}. Wtedy dla każdego wektora x z przestrzeni V , mającego postać x = ξ1 x1 + . . . + ξn xn , spełnione są równości Ψ(x) = Ψ (ξ1 x1 + . . . + ξn xn ) = ξ1 Ψ(x1 ) + . . . + ξn Ψ(xn ) = = ξ1 Φ(x1 ) + . . . + ξn Φ(xn ) = Φ (ξ1 x1 + . . . + ξn xn ) = Φ(x), a stąd wynika, że przekształcenia Φ i Ψ są równe. Tak więc Φ jest jedynym przekształceniem liniowym spełniającym warunki twierdzenia. Twierdzenie 16. Jeżeli A : V −→ W jest izomorfizmem przestrzeni liniowej V nad ciałem K w przestrzeń liniową W nad tym samym ciałem i wektory a1 , . . . , an stanowią bazę przestrzeni V , to układ wektorów A(a1 ), . . . , A(an ) jest bazą przestrzeni W . D o w ó d. Z uwagi na twierdzenie 13. wystarczy udowodnić, że W = spanA(a1 ), . . . , A(an ). Niech y będzie dowolnym wektorem przestrzeni W . Z założenia, że A jest izomorfizmem wynika, że istnieje taki wektor x w przestrzeni V , że y = A(x). Ponieważ wektory a1 , . . . , an stanowią bazę przestrzeni V , więc generują przestrzeń V . Wobec tego istnieją takie elementy ξ1 , . . . , ξn z ciała K, że x = ξ1 a1 + · · · + ξn an . Wtedy y = A(x) = A(ξ1 a1 + · · · + ξn an ) = ξ1 A(a1 ) + · · · + ξn A(an ), skąd wnioskujemy, że wektory A(a1 ), . . . , A(an ) generują przestrzeń W . 10 Twierdzenie 17. Jeżeli A : V −→ W jest przekształceniem liniowym przestrzeni liniowej V nad ciałem K w przestrzeń liniową W nad tym samym ciałem i przekształca bazę jakąś przestrzeni V na bazę przestrzeni W , to przekształcenie A jest izomorfizmem. D o w ó d. Niech układ wektorów a1 , . . . , an stanowi bazę przestrzeni V , dla której układ wektorów A(a1 ), . . . , A(an ) stanowi bazę przestrzeni W . Udowodnimy najpierw, że przekształcenie A przekształca przestrzeń V na przestrzeń W . Niech więc y będzie dowolnym wektorem przestrzeni W . Istnieją takie liczby η1 , . . . , ηn z ciała K, że y = η1 A(a1 ) + · · · + ηn A(an ), czyli y = A (η1 a1 + · · · + ηn an ) , a ponieważ wektor η1 a1 + · · · + ηn an należy do przestrzeni V , więc y jest obrazem pewnego wektora z przestrzeni V . Dowodzi to, że funkcja A przekształca zbiór V na zbiór W . Teraz udowodnimy, że funkcja A jest różnowartościowa. Niech więc wektory x i u z przestrzeni V spełniają warunek A(x) = A(u). Ponieważ układ wektorów (a1 , . . . , an ) jest bazą przestrzeni V , więc istnieją takie liczby ξ1 , . . . , ξn oraz η1 , . . . , ηn w ciele K, że x = ξ1 a1 + · · · + ξn an i u = η1 a1 + · · · + ηn an . Wtedy 0 = A(x) − A(u) = A(x − u) = A((ξ1 − η1 )a1 + · · · + (ξn − ηn )an ), czyli 0 = (ξ1 − η1 )A(a1 ) + · · · + (ξn − ηn )A(an ). Stąd i z liniowej niezależności wektorów A(a1 ), . . . , A(an ), wnioskujemy, że ξ1 − η1 = 0, · · · , ξn − ηn = 0, a to dowodzi równości x = u, czyli różnowartościowości funkcji A. Z dwóch powyższych twierdzeń wynikają następujące wnioski. Wniosek 3. Przekształcenie liniowe skończenie wymiarowej przestrzeni liniowej V w przestrzeń liniową W nad wspólnym ciałem jest izomorfizmem wtedy i tylko wtedy, gdy przekształca każdą bazę przestrzeni liniowej V na bazę przestrzeni W . 11 Wniosek 4. Przekształcenie liniowe skończenie wymiarowej przestrzeni liniowej V w przestrzeń liniową W nad wspólnym ciałem jest izomorfizmem wtedy i tylko wtedy, gdy przekształca jakąś bazę przestrzeni liniowej V na bazę przestrzeni W . Jeśli istnieje izomorfizm przestrzeni liniowej V na przestrzeń liniową W , to przestrzenie te nazywamy izomorficznymi . Zapisujemy wtedy V ∼ = W . Z powyższych wniosków łatwo można wywnioskować, że ∼ = jest relacją równoważności w każdej rodzinie przestrzeni liniowych nad danym ciałem. Niech e1 , . . . , en będzie bazą przestrzeni liniowej V nad ciałem K. Wtedy dla wektorów a, b mających przedstawienia a = α1 e1 + · · · + αn en i b = β1 e1 + · · · + βn en i dowolnego elementu λ z ciała K mamy: λa = (λα1 )e1 + · · · + (λαn )en , a + b = (α1 + β1 )e1 + · · · + (αn + βn )en . Ze względu na te równości możemy powiedzieć, że przy dodawaniu wektorów dodajemy ich współrzędne, a przy mnożeniu wektora przez skalar każdą współrzędną mnożymy przez dany skalar. Jeśli symbole [a] i [b] oznaczają ciągi współrzędnych wektorów a i b, to [a + b] = [α1 + β1 , . . . , αn + βn ] = [a] + [b], [λ·a] = [λ·α1 , . . . , λαn ] = λ·[a] . Wniosek 5. Niech V będzie n-wymiarową przestrzenią liniową nad ciałem K oraz B – bazą przestrzeni V . Przekształcenie A : V −→ Kn , przekształcające dowolny wektor x z przestrzeni V w ciąg jego współrzędnych względem bazy B, jest izomorfizmem przestrzeni V w przestrzeń Kn . Wniosek 6. Dwie skończenie wymiarowe przestrzenie liniowe nad tym samym ciałem są izomorficzne wtedy i tylko wtedy, gdy mają ten sam wymiar. 12