POBIERZ Gulayhan Aqtay

244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 567
Gulayhan Aqtay
MedżuMA YosefA b. eliYAhu Qilci
Celem artykułu jest przedstawienie zawartości treściowej rękopisu krymskokaraimskiej medżumy, której krytyczne wydanie ukazało się w 2009 r. w Turcji, ale bez tłumaczenia całego rękopisu1. Chciałabym zaznaczyć, że nie mając możliwości dostępu
do oryginału rękopisu, oparłam się na fotokopii dostarczonej mi przez prof. Henryka Jankowskiego, która została sporządzona z innej fotokopii, będącej w posiadaniu znanego
badacza literatury krymczackiej na Krymie, Dawida Rebi.
Definicję medżumy i stan badań przedstawiłam w mojej pracy2. W uproszczeniu
medżumęmożna określić jako rękopis oprawiony w kształcie książki lub zeszytu o zróżnicowanej treści. Zarówno sam wyraz jak i forma, choć ta nabrała na Krymie nowych
cech, jest pochodzenia tureckiego. Znane medżumy pochodzą z XIX i XX wieku.
Literatura przedmiotu o medżumach jest skromna, opracowań jest niewiele. Warto
podać tu wnikliwą recenzję edycji Radłowa przez Samojłowicza3, ogólny, acz stosunkowo krótki artykuł Kokenaja4 oraz artykuł Jankowskiego5, w którym autor przedstawił zawartość medżumy Katyka. Niedawno badania wzbogaciły się o dwie pozycje, pierwszą
jest wydanie krytyczne rękopisu Katyka przez Tülay Çulhę w Turcji6, drugą – krótkie
omówienie i przekład kilku fragmentów medżumy Eliyahu Qılcı przeze mnie7. W tej
chwili mamy więc dwa krytyczne wydania medżum (Aqtay 2009 i Çulha 2010), niekrytyczne wydanie Radłowa8 oraz fragmenty wydane przez Kefeliego9.
1 Gulayhan Aqtay, EliyahubenYosefQılcı’sAnthologyofCrimeanKaraimandTurkishLiterature. Critical Edition with Introduction, Indexes and Facsimile. Volume I, II. İstanbul 2009:
Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi 8.
2 G. Aqtay, EliyahubenYosefQılcı’sAnthology…,op.cit.,s. 18.
3 A. N. Samojlovič, O materialaxRadlovapo narodnojslovesnostikrymskixtatari karaimov
[w:]: A. N. Samojlovič, Izbrannyetrudyo Kryme. Simferopol′: Dolja 2000, s. 112-121.
4 B. Kokenaj, Medżuma,KarajBitigi, „Karaj Awazy” 6 (1933), s. 14-17.
5 Henryk Jankowski, The Contents of Katyk’s Mejuma [w:] È. R. Tenišev (red.) Tjurkskaja
i Smežnajaleksikologijai leksikografija.Sbornikk 70-letijuKenesbajaMusaeva. Moskva 2004,
s. 103-119.
6 Tülay Çulha, KırımKaraycasınınKatıkMecuması.Metin-Sözlük-Dizin. İstanbul 2010: Türk
Dilleri Araştırmaları Dizisi 46.
7 G. Aqtay, MedżumaElijahuKyldżyz Bachczyseraju, “Awazymyz” 2 (15) (2007), s. 6-11.
8 V. V. Radloff (red.), Macuma. Yane Qırımdağı Qarayımlar Arasında Qullanılır Meseliler,
Hikayetler,Zarpu-Meseliler,Tapmacalar,TekerlemelerveTürküler, Sankt-Peterburg 1888; tenże,
Proben der Volkslitteratur der Nördlichen Türkischen Stämme. Theil VII. Die Mundarten der
Krym. St. Petersburg 1896.
9 Avrağam (Alanqasar) Kefeli, QırımdakiQaraylarnıñMasalları. Skazkikrymskixkaraimov.
TercümeleriediciveurusalefbetineçeviriciAvrağam(Alanqasar)Kefeli. Sostavili perevelskaraimskogoAvragam(Aleksej)Kefeli. Kyïv: Holovna specializovana redakcija literatury movamy
nacional′nykh menšin Ukraïny, 2002.
244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 568
568
GulayhanAqtay
Powracając do medżumy Qılcıego, niżej podam podstawowe wiadomości o rękopisie
oraz przedstawię jego treść. Kopia, którą dysponuję, liczy 649 stron, przy czym spis treści pokazuje jako ostatnią stronę 650. Jak wszystkie inne, medżuma była zapisana półkursywą hebrajską w charakterystycznej, krymskiej odmianie, z tego co mi wiadomo,
stosowanej jedynie przez Karaimów, szczególnie krymskich. Nie wiadomo, czy na końcu brak jest jednej, czy jeszcze kilku innych stron. Poza tym w mojej kopii brakuje
stron 298, 299, 310, 311, 452-457 i 492-505. Autorem rękopisu jest Eliyahu b. Yosef
Qılcı, który swoje dzieło pisał w Bachczysaraju na Krymie w latach 1903-1904, z krótkim dodatkiem w roku 1910, co sam podał w kolofonach. Chociaż jest to kopia kopii,
jest ona bardzo dobrej jakości, zaś samo pismo autora jest wprawne, ładne i czytelne, poza dodatkiem z 1910 r. (str. 643-650). Te ostatnie strony zawierają pismo niewprawne,
zaś w kolofonach ledwo czytelne, choć widnieje w nich to samo nazwisko autora. Stąd
można przypuszczać, że autor w 1910 r. postarzał się lub chorował. Można też domniemywać, że strony te napisał ktoś inny pod nazwiskiem Eliyahu b. Yosef Qılcı. Dzięki wydaniu z 2009 r. rękopis dostępny jest jako drugi tom (faksymile). Jest również bardzo dobrze czytelny. Autor umieścił w tekście 22 kolofony. Jak podawałam wyżej, medżuma
oznacza rękopis o zróżnicowanej treści, tak też jest w tym przypadku. Qılcı nie jest autorem większości jednostek treściowych, lecz kopistą i zapewne kompilatorem.
Strona rękopisu zawiera przeważnie 18, niekiedy 19 liniowanych rzędów. Na górze
w nagłówku autor podaje jednostkę treści. Każda strona zawiera paginację w części górnej, w większości po obu stronach, niekiedy po prawej stronie. Numery stron są podane
cyframi arabskimi. Wokalizacja występuje rzadko, głównie w wyrazach hebrajskich, rzadziej innych. Całość tekstu poprzedza odautorski spis treści na stronach z rzymską paginacją I-VI. Na każdej stronie tego spisu widnieje słowo rosyjskie Оглавленiе (spis treści).
Sam tekst składa się z 96 jednostek tekstowych, podanych przez autora w spisie treści, jednak niektóre jednostki wskazane tylko jako türkü bez tytułu mogą być nieco inaczej podzielone.
A oto spis jednostek treściowych medżumy, podzielonych przeze mnie tematycznie
wraz z numerami stron. W nawiasach podaję początek tekstu danej jednostki. Jednostki
medżumy podzieliłam na utwory przejęte z literatury tureckiej, utwory literatury karaimskiej oraz miejscowej, czyli krymskiej, które obejmują utwory znane, przepisywane
i wykonywane przez wszystkie narody turkijskie Krymu: Turków krymskich, Tatarów
krymskich, Karaimów, Krymczaków i Urumów.
Wśród utworów literatury tureckiej są utwory poetyckie i prozaiczne. Pomiędzy
utworami poetyckimi jest dość dużo krótkich wierszy z gatunku türkü, kilka z gatunku
tekerleme oraz czterowiersze mani, wszystkie zaliczane do utworów anonimowych tureckiej literatury ludowej. Jest też jednak pewna ilość utworów znanych poetów. Warto
zwrócić uwagę, że w tekście wspomina się nazwisko najbardziej bodaj znanego na Krymie poety tureckiego Aşıka Ömera, choć brak wierszy jemu przypisanych.
Prozaiczne utwory literatury tureckiej w omawianej medżumie to cztery utwory zaliczane do literatury ludowej. Są to opowieści przygodowe, umiejscowione w typowym
kontekście Bliskiego Wschodu, z pojawiającymi się padyszachami, ich dworem, pięknymi dziewczynami i zawiłymi historiami bohaterów. Te opowieści prozą to: AşıqQarip
(Aszyk Garip), Tembeloğlannıñmeselesi (Opowieść o leniwym chłopcu) oraz Ğayetbilicilerniñmeselesi (Opowieść o mędrcach). Do tej grupy należy też dodać jedną z najdłuższych opowieści o Jechoniaszu (Yeḫoniya). Choć bohaterowie tej opowieści noszą
imiona hebrajskie, całość zarówno pod względem języka, treści jak i kontekstu społeczno-kulturalnego nosi cechy ludowego opowiadania tureckiego o zakochanym chłopcu,
który po wielu latach przeciwieństw dostępuje szczęścia poślubienia ukochanej Lei, córki Hanny.
244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 569
MedżumaYosefab.EliyahuQılcı
569
Kilka pieśni związanych jest z wydarzeniami historycznymi, takimi jak wojna turecko-rosyjska (Gözleve’gegelenbranenoslarğa çıqqantürkü – Pieśń o pancernikach przybyłych do Gözleve; Sevastopol türküsi – Pieśń o Sewastopolu) lub rosyjsko-japońska
(PortArtur’ğa çıqqantürkü – Pieśń o Porcie Artura). Z punktu widzenia karaimoznawstwa, poza dwoma utworami religijnymi (ÇufDevaş – Plaster miodu i Adamoğlı – Syn
człowieczy) najważniejsze są te fragmenty rękopisu, które są ściśle związane z Karaimami: pieśni numer 5-9, 52-54, 64, 70, 77-84, 89 i 94, opowiadania Şelomoha-Meleḫmeselesi (Opowieść o Królu Salomonie) i Yeḫoniya (Jechoniasz), jakkolwiek te ostatnie osadzone są głęboko w tle bliskowschodnim, a ściślej w osmańsko-tureckich realiach.
Wśród nich szczególne znaczenie mają te, które zostały ułożone przez Karaimów, nawiązują do różnych spraw z życia społeczności na Krymie i poza Krymem, i były przez nich
śpiewane lub recytowane. Należy jednak zaznaczyć, że niektóre pieśni gatunku türkü
o Karaimach lub też autorstwu Karaimów przypisywane, są wierszami pisanymi na modłę tureckich wierszy i niewiele różnią się od podobnych utworów tureckich.
Język poszczególnych części rękopisu jest zróżnicowany, jednak w większości można go określić jako krymskoturecki, to znaczy krymską odmianę języka tureckiego,
z licznymi wpływami gramatycznymi i leksykalnymi krymskotatarskimi. To, co odróżnia język utworów krymskich Karaimów od języka krymskich Tatarów, to obecność pożyczek hebrajskich i odmienna składnia. Jako roboczą definicję można więc przyjąć, że
język większości fragmentów medżumy Qılcıego (podobnie jak język innych medżum)
jest karaimską odmianą języka krymskotureckiego z wpływami krymskotatarskimi i karaimskimi.
1. utwory literatury tureckiej
1.1. Krótkie anonimowe piosenki zwane türkü
Türkü 1 Açbeyazgöksiñi... (Pokaż swe białe piersi…)
Türkü 2 Gelinolupalımmorumgiymedim... (Nie dane mi było zostać panną młodą
i przywdziać sukni purpurowej…)
Türkü 3 Avcımısın‘e qız... (Czy jesteś myśliwym, dziewczyno…)
Türkü 4 Atlaregerlendi... (Konie osiodłane…)
Türkü 22-23 Sabaḥdaolsaçığamdagidemişime... (Pójdę za swymi sprawami, chociażby o świcie…)
Türkü 23-24 AşıqÖmerçeresine... (Aszyk Ömer na swe lico…)
Türkü 25-27 Bağğa vardımyüzümge... (Poszedłem do winnicy zbierać winogrona...)
Türkü 27-28 Ḥiçbirbilbilekidalaqonarmı... (Czy słowik siada na dwóch gałązkach…)
Türkü 28-29 Quyumcılarişlesin... (Niech złotnicy wykonają…)
Türkü 30-31 Soframızdaüçmeyvevar... (Na naszym stole są trzy owoce…)
Türkü 32 Ben saña demedim mi tezce gelesin... (Czy nie mówiłem ci, byś szybko
wróciła...)
Türkü 32 Gömür gözlim ben bu yerden gidersem... (Moja czarnooka, jeśli odejdę
stąd…)
Türkü 51 Benimyükümarmutdigilalmadır... (Owoce, które zebrałem to jabłka, nie
gruszki…)
Türkü 52-53 Genemeclişquruldı... (Znów zebrali się…)
Türkü 54 Yürgidelimseyranolsun... (Chodźmy na przechadzkę…)
Türkü 55 (Açıldımaçıldımörtülemedim)…10 (Odkryłem się, odkryłem, nie mogłem
się okryć…)
10
Brak w spisie treści.
244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 570
570
GulayhanAqtay
Türkü 56-57 Baḥçelerdebitertazemağdanos... (W ogrodzie rośnie młoda pietruszka...)
Türkü 57-58 Yemekiçmeko birḥoştır... (Jeść i pić, cóż za rozkosz…)
Türkü 58-60 Evelbenimnazlıyarim... (Najpierw moja ukochana panno…)
Türkü 60-61 Olanmalımversemsaña... (Jeślibym cały swój majątek dał tobie…)
Türkü 62-63 Açılḥeyömrümüñvarı... (Odkryj się, skarbie mego życia…)
Türkü 63-64 Geneşaşırdımqararım... (Znów dziwię się…)
Türkü 65-66 Geneyeşillendidağler... (Góry znów pozieleniały…)
Türkü 66-67 Olbenimefendimhemekigözim... (Zostań mym panem i moim sercem...)
Türkü 71-72 Ekicüftebirpiyadebindimqoçuğa... (Dwie pary, jeden pieszy, wsiadłem do powozu…)
Türkü 73-74 Qaranfilimdağbaşındabutaqda... (Mój goździk na górze, na gałęzi…)
Türkü 74-75 Alqoyancanayçalqoyancanay... (Rudy zając, hej, siwy zając, hej…)
Türkü 75-77 Mevlam quluna bir evlad verince... (Jeśli mój Pan da swemu słudze
dziecię…)
Türkü 78-79 Benbuğamınuşedersem... (Jeśli wypiję tę gorycz…)
Türkü 83-84 Ortaqapuyalısındaduttılar... (Schwytali w środkowej bramie przy nabrzeżu…)
Türkü 84-86 Saçbağınıdaqmışsiyaḥsaçına... (Wpięła spinkę w swe czarne włosy...)
Türkü 87-89 Nebelalığaripbaşım... (Jaka zmartwiona moja biedna głowa…)
Türkü 92-95 Birbaqtımekibaqtım... (Raz spojrzałem, znów spojrzałem…)
Türkü 109-110 Yanaqınagülaçılmışamanaman... (Na jej policzkach rozkwitły róże...)
Türkü 110-111 Köktenuçanbölekbölekturnalar... (Żurawie lecące stadami...)
Türkü 112-114 Odabaşıodabaşı... (Ochmistrzyni, ochmistrzyni…)
Türkü 126 Ḥaydagüzelḥaydanenesinḥayda... (Hej, piękna, hej, gdzie twoja matka...)
Türkü 127 Birgüzeleoldımaşna... (Zostałem kochankiem pewnej krasawicy…)
Türkü 128-129 Geldiqondıgülebari... (Przyleciała i siadła na róży…)
Türkü 130-131 Ḥeyağelerselametinfasılınısevleyim... (Panowie, zaśpiewam wam
melodię …)
Türkü 143-145 Neçünaḥsevdigimneçün... (Dlaczego, ach moja kochana, dlaczego...)
1.2. Tekerleme
Tekerleme 68-69 Çarşıyaçıqarsamortalıqkesat... (Poszedłem na targ, a tam wszędzie zastój…)
Tekerleme 70-71 İptida babam verdi beni ḥocaya... (Najpierw ojciec oddał mnie
na nauki do hodży…)
1.3. Mani 487-491
1.4. Wiersze autorów podanych z nazwiska
TürküDertli (Pieśń Dertliego) 106-108
TürküDertliKerim (Pieśń Dertli Kerima)139-140
Divanitürkü (Pieśń Divaniego)11 141-142
1.5. literatura ludowa liryczna
Hırızmalıgüzeliniñtürküsü (Pieśń o pięknej z kolczykiem w nosie) 95-105
Qızlartürküsi (Pieśń o dziewczynach) z pewnymi językowymi wpływami kipczackimi 469-470.
11
Identyfikacja i tłumaczenie niepewne.
244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 571
MedżumaYosefab.EliyahuQılcı
571
1.6. literatura ludowa prozaiczna
AşıqQaripTifliz (Aszyk Garip z Tyflisu) 153-157
AşıqQarip’niñmeselesivetürküsi (Opowieść o Aszyku Garipie) 506-626
Ğayetbilicilerniñmeselesi (Opowieść o mędrcach) 409-418
Tenbeloğlannıñmeselesi (Opowieść o leniwym chłopcu) 419-434
Yeḫoniya (Jechonijasz) 293-408.
2. utwory karaimskie
2.1. utwory autorskie Karaimów
Otiyotalfabet (Alfabet) 125
TopalMoşe aqanıñqızınıñtürküsi (Pieśń córki Mosze Topala) 5-9
İsakoviç’niñoğlınıñtürküsi (Pieśń syna Isakowicza) 116-122
Sultanski’niñtürküsi (Pieśń Sułtańskiego) 29212
SarıYosefyanıpsevleyentürküsi (Pieśń Józefa Sarı pogrążonego w smutku) 438-440
ḤacıḤavatotanıñtürküsi (Pieśń ciotki Hadżi Hawy) 464
YomşabbatKefeli’niñevindeTanataroḫuğanzemer (Pieśń (zemer) wykonana przez
Tanatara u Kefelich na Szabat) – wbrew tytułowi, nie jest to pieśń religijna, lecz pochwalna na cześć Kefelich 465-466
2.2. utwory o Karaimach
Simḥa ha-baḥorTepsi’geçıqqantürkü (Pieśń o kawalerze Symsze Tepsi) 10-11
Emanuelḥa-baḥorQalfaçıqğantürkü (Pieśń o kawalerze Emanuelu Kalfie) 12-14
YehudaaqaCanqoz’ğa çıqqantürkü (Pieśń o wujku Jehudzie Dżankozie) 15-16
HilelBeḫerYosefMangubi’geçıqqantürkü (Pieśń o Hilelu Mangubim) 17-20
YalpaçıqMordeḫayaqağa çıqqantürkü (Pieśń o Mordechaju Jalpacziku) 146-152
MoskvaQaraylarınaçıqğantürkü (Pieśń o Karaimach w Moskwie) 180-192
Murat bat Naḥemu Burnaz’ğa çıqqan türkü (Pieśń Murat Burnaz, córki Nechemu) 441
Beruḫa Mangubi’geçıqqantürkü (Pieśń o Berusze Mangubi) 445-451
ZenginMoşe’geçıqqantürkü (Pieśń o Mojżeszu Zenginie) – brak stron, treść znana
ze spisu treści 452-457
ŞelomoKefeli’geçıqqantürkü (Pieśń o Szelomo Kefelim) 480-482
Yarenleredestan (Pieśń o przyjaciołach) 174-179
2.3. literatura religijna
Adamoğlı (Syn człowieczy) 34-48
Şelomoha-Meleḫmeselesi (Opowieść o królu Salomonie) 193-203
Çufdevaş (Plaster miodu) 204-291
Çaddıqmasalı (Opowieść o Cadyku) 435-437
3. Turkijska literatura miejscowa
3.1. Zagadki
Tapmaca (Zagadki) 134-139 (krymskotatarskie)
3.2. Pieśni liryczne
Alim’niñtürküsi (Pieśń o Alimie) 471-473
Buña derler qatalaq türküsi (Pieśń qatalaq) – Utwór językowy typowo północno-krymskotatarski z pewnymi wpływami tureckimi oraz karaimskimi 474-476.
Şarabiyat (Pieśni przy winie) – kilka krymskich pieśni turkijskich o różnej treści; jedna żałobna, towarzyskie, miłosna i okolicznościowe o różnym wpływie tureckim; jednak
wiele jest form kipczackich, niektóre typowo starokaraimskie 627-638.
12
Brak w spisie treści.
244_I_Studia Karaimoznawcze:244_I_Studia Karaimoznawcze 2013-01-17 18:48 Strona 572
572
GulayhanAqtay
3.3. Pieśń naśladująca pieśni nogajskie
Noğaytürküsi (Pieśń nogajska) 79-82
3.4. Piosenki wojenne
Guvardyatürküsi (Pieśń gwardzistów) 49-50
1878senesi İstanbulcenkineçıqqantürkü (Pieśń o wojnie z Turcją z 1878 roku) 158
1878senesi İstanbul’dacenkuçunçıqqantürkü (Pieśń o wojnie z Turcją z 1878 roku) 168-169
Gözleve’ge gelen branenoslarğa çıqqan türkü (Pieśń o pancernikach przybyłych
do Eupatorii) 170-173
1874 senesi soldat alınğanda çıqqan türkü (Pieśń o poborze do wojska z 1874 roku) 458-463
Türküdünyağa çıqqan (Pieśń o pójściu w świat) – na wzór znanej pieśni tureckiej
z wpływami miejscowymi 467-468.
Vladimir’niñtürküsi (Pieśń o okręcie „Władimir”) 477-479
Sevastopoltürküsi (Pieśń o Sewastopolu) 483-487
Sultanski’niñsoldatyırı (Pieśń żołnierska Sułtańskiego) 639-642
PortArtur’ğa çıqqantürkü (Pieśń o Porcie Artura) 643-649.
Oczywiście utwory medżumy można dzielić jeszcze na wiele grup tematycznych, takich jak piosenki miłosne, towarzyskie, pochwalne, satyryczne i wiele innych. Na przykład jest pewna grupa wierszy o miastach, z których najwięcej poświęconych jest Stambułowi: İstanbul türküsi (Pieśń o Stambule…) 21-22, İstanbul Qalata... (Stambuł,
Galata…) 90-91, BuñaQalataderler... (Mówią na nią Galata…) 114-115, Şeḥr-i İstanbul içinde... (W mieście Stambule…) 132-133. Inne wiersze mówią o Jerozolimie:
Yeruşalayimtürküsi (Pieśń o Jerozolimie) 123-124, oraz o opuszczonej już przez Karaimów twierdzy Mangup na Krymie: Mangubqaleuçunçıqqantürkü (Pieśń o twierdzy
Mangup). Pieśni tej brak w mojej kopii rękopisu, który kończy się na stronie 649. Jest
ona wykazana w spisie treści jako zaczynająca się na stronie 650.
Gulayhan Aqtay – Yosef ben eliyahu Qılcı’ Mecuma
The article presents a classification and short descriptions of various poems and
pieces of prose contained in a Crimean Karaite manuscript copied by Yosef ben Eliyahu
Qılcı from Bahçesaray in 1903-1910. The manuscripts of this type, written with Hebrew
characters, are still little known. Prior to the 2000s, only one mecuma edited by Radloff
in 1896 was known, but Radloff’s edition is a compilation of a few manuscripts, and his
edition is not critical. In 2009 Qılcı’s mecuma was published in a critical edition (Aqtay
2009) and one year later another mecuma owned once by Qatıq was also published
critically by Çulha (2010). The language of this manuscript may be called Crimean
Turkish with Crimean Tatar and Karaite influences. The manuscript is compiled from
various pieces of literature and the table of contents lists ninety-six units. Some of them
are works well-known from Turkish popular and folklore literature, some from Crimean
Tatar, but some are composed by Crimean Karaites and are of local provenience. From
the point of view of Karaite studies, the works composed by Crimean Karaite authors are
the most important, for they show details from everyday life of 19th century Karaite
Crimea.
Keywords: Crimean Karaite Mecuma, Qılcı, Karaim literature of Crimea, text of
Mecuma, türkü.