SILESIAE

Transkrypt

SILESIAE

~M.
\ S f |§ i |
I &
suplement
IV
Iïîp â
SILESIAE
SUPERIORIS
Hałdy poprzemysłowe
obiekt badań botanicznych
ctete t
'#
GÓ«n e S ° S lq ^ Q **><
°N r inw.
Centrum Dziedzictwa Przyrody
G órnego Śląska
N ATU RA
S I L E S I AE
SUPERIORIS
suplement
W YDAW CA
•
ED ITO R
CENTRUM DZIEDZICTW A PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA
UPPER SILESIAN NATURE HERITAGE CENTRE
RADA REDAKCYJNA
•
EDITORIAL BOARD
Przewodniczący
•
President
K rzysztof Rostański
Uniwersytet Śląski, Katowice
Zastępca Przewodniczącego
•
V ice-President
Stanisław Wika
Uniwersytet Śląski, Katowice
Członkowie
•
Members
Andrzej Czylok
Uniwersytet Śląski, Sosnowiec
Roland Dobosz
Muzeum Górnośląskie, Bytom
Państwowy Instytut Geologiczny,
Sonia Dybova - Jachowicz
Oddział Górnośląski w Sosnowcu
Politechnika Śląska, Gliwice
W iesław Gabzdyl
Politechnika Częstochowska, Częstochowa
Janusz Girczys
Instytut Ekologii Terenów
Stefan Godzik
Uprzemysłowionych, Katowice
Zbigniew Hawryś
Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Gospodarki
Janusz Hereźniak
Uniwersytet Łódzki, Łódź
Leśnej Rejonów Przemysłowych w Katowicach
Andrzej T. Jankowski
K rzysztof Jędrzejko
Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec
Janina Klemens
Politechnika Śląska, Gliwice
Antoni Kuska
Akademia W ychowania Fizycznego, Katowice
Eugeniusz Kuźniewski
Akademia Medyczna, W rocław
Jerzy A. Lis
Uniwersytet Opolski, Opole
Anna Patrzałek
Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Zabrze
Tadeusz Szczypek
Zbigniew Witkowski
R E D A K C JA
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków
•
EDITORIAL STAFF
Redaktor naczelny • Editor in Chief
Jerzy B . Parusel
Sekretarz • Secretary
Alicja M iszta
ADRES REDAKCJI
•
EDITORIAL ADDRESS
ul. św. H uberta 35, 40-543 K atow ice
tel./fax: (0-32) 209 50 08, centrala: (0-32) 2512 547, w . 21, 25
e-m ail: cdpg s@ cd p g s.k ato w ice.p l; http://w w w .cdgps.katow ice.pl
P ro je k t okładki i serii w ydaw niczej
K atarzyna C z em er - W ieczorek
O pracow anie graficzne
Joanna C hw oła
Realizacja poligraficzna: VERSO, Katowice
ISBN 83-906910-4-3
C O P Y R IG H T BY C E N T R U M D Z IE D Z IC T W A P R Z Y R O D Y G Ó R N E G O Ś L Ą S K A
K A T O W IC E 2001
PUBLIKACJA FINANSOW ANA ZE ŚRODKÓW KOMITETU BADAŃ NAUKOW YCH
PROJEKT BADAWCZY 6P04G01418
HAŁDY POPRZEMYSŁOWE - OBIEKT BADAŃ BOTANICZNYCH
POST-INDUSTRIAL SPOIL HEAPS - OBJECT OF BOTANICAL
RESEARCHES
SPIS TREŚCI • CONTENTS
Barbara Tokarska-Guzik, Adam Rostański
Możliwości i ograniczenia przyrodniczego zagospodarowania terenów poprzem y sło w y ch .............................5
*Prospects and limitations o f natural management of post-industrial areas ........................................................17
Andrzej Pasierbiński, Adam Rostański
Zróżnicowanie flory naczyniowej zwałowisk pogómiczych zlokalizowanych na terenach leśnych
aglomeracji k a to w ic k ie j................................................................................................................................................. 19
*The diversity o f vascular flora o f mining spoil heaps found in woodland areas
of Katowice agglomeration ...........................................................................................................................................28
Adam Rostański, Dominik Kapa
Flora naczyniowa terenów silnie skażonych cynkiem i ołowiem na przykładzie
zwałowisk poprzemysłowych ZGH „Orzeł Biały” S A . w Bytomiu ................................................................... 33
*Vascular flora o f areas strongly contaminated with zinc and lead —example of post-industrial
spoil heaps o f the mining and smelting works “Orzeł Biały” Ltd. in Bytom ......................................................38
Monika Jędrzejczyk, Adam Rostański
Hałda pocynkowa - siedlisko introdukowanych taksonów Viola guestphalica NAUENB.
i Viola calaminaria (GING.) LEJ.................................................................................................................................. 45
*Zinc-spoil heap - a habitat for introduced taxa Viola guestphalica NAUENB. and Viola calaminaria
(GING.) LEJ.......................................................................................................................................................................53
Gabriela Woźniak, Adam Rostański
Chamaenerion palustre SCOP, as a frequent apophyte in plant communities o f post-industrial
waste s i t e s ........................................................................................................................................................................ 55
W ierzbówka nadrzeczna Chamaenerion palustre SCOP, jako częsty apofit w zbiorowiskach roślinnych
siedlisk poprzemysłowych i zdegradow anych.........................................................................................................
62
Adam Rostański, Serghej Zhukov
Comparison of the flora of mining spoil heaps of Upper Silesia (Poland) and Donetsk coal district (Ukraine) . . . . 67
Porównanie flory zwałowisk pogómiczych Górnego Śląska (Polska)
i Donieckiego okręgu węglowego (U k ra in a )..............................................................................................................71
* English abstracts and summaries
■
N a tu ra S ilesia e S uperioris, S u p le m e n t (2001): 5 - 17.
© C entrum D zie d zic tw a P rzyro d y G órnego Śląska, K a to w ice
ISBN 83-906910-4-3
MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA
PRZYRODNICZEGO ZAGOSPODAROWANIA
TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH
BARBARA TOKARSKA-GUZIK, ADAM ROSTAŃSKI
Uniwersytet Śląski, Katedra Botaniki Systematycznej
ul. Jagiellońska 28, 40 - 032 Katowice
(nadesłano 15 listopada 2001, zaakceptowano 14 grudnia 2001)
Recenzent pracy: Ryszard Ciepał
ABSTRAKT
Praca prezentuje możliwości i sposoby zagospodarowania nieużytków poprzemysłowych
z wykorzystaniem procesów przyrodniczych. Zawarto w niej przegląd literatury przedmiotu
oraz przytoczono przykłady zastosow anych rozw iązań w krajach zachodnioeuropejskich
i w Polsce.
SŁOWA KLUCZOWE: terenypoprzemyslowe, rekultywacja, kreowanie siedlisk, zagospo
darowanie przyrodnicze, ochrona
STRESZCZENIE
Jednym z najbardziej palących problemów gospodarczych Polski jest przeprowadzenie
restrukturyzacji i modernizacji przemysłu, będącego spuścizną po poprzednim systemie poli
tycznym. Grunty zdegradowane przez przem ysł i kopalnictwo surowców mineralnych, ze
w zględu na ich gw ałtow ny przyrost w okresie ostatnich lat i z pow odu bezpośredniego
zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, stanowią obecnie najważniejszy problem gospodarczy.
W zależności od właściwości fizyczno-chemicznych i biochemicznych terenów przeznaczonych
do rekultywacji obszary te poddaje się różnym metodom techniczno-biologicznej rekultywacji.
W w ielu przypadkach preferowane są metody szybkiego „zazielenienia” takich obszarów,
które są zazwyczaj mało efektywne ze względu na nietrwałość stosowanych, często bardzo kosz
townych, zabiegów. Do kierunkowego sterowania procesami kolonizacji w działaniach rekul
tywacyjnych rzadziej wykorzystuje się wyniki obserwacji nad sukcesją ekologiczną. Często jed
nak względy ekonomiczne sprawiają, iż obszary te pozostawia się do samoistnego opanowania
przez roślinność.
Praca prezentuje możliwości i sposoby zagospodarowania nieużytków poprzemysłowych
z wykorzystaniem procesów przyrodniczych. Zawarto w niej przegląd literatury przedmiotu oraz
przytoczono przykłady zastosowanych rozwiązań w krajach zachodnioeuropejskich i w Polsce.
M iędzy innymi wzmiankowane są metody przywracania wartości przyrodniczej i użytkowej
obszarom zdewastowanym w Anglii w odniesieniu do trzech różnych sfer działań: rekul
tywacja (habitat restoration), przenoszenie flory i fauny na nowo przygotowany profil (habitat
transportation), kreowanie (kształtowanie) siedlisk i odpowiadających im zbiorowisk roślinnych
de novo (habitat creation). Szczególną uwagę zwrócono na możliwości zagospodarowania
nieużytków poprzem ysłow ych z wykorzystaniem procesów naturalnych, które m ogą być
Możliwości i ograniczenia przyrodniczego zagospodarowania terenów poprzemysłowyeh
przyspieszane przez człowieka w oparciu o lokalne zasoby genowe.
Przyrodnicze zagospodarowanie terenów poprzem ysłow yeh powinno być realizowane
w drodze: ochrony wartości przyrodniczych (chronione powinny być zarówno same procesy
sukcesji spontanicznej, jak i tereny z wykształconą specyficzną roślinnością), ochrony przed
zainwestowaniem lub zm ianą sposobu zagospodarowania (często dawne nieużytki poprzemysłowe opanowują pospolite zbiorowiska roślinne, lecz ich wartość przyrodnicza - wzrost
bioróżnorodności, walory krajobrazowe i społeczna - edukacja, rekreacja, tereny otwarte,
szczególnie na terenach miejsko-przemysłowych, jest wysoka), rekultywacji przyrodniczej (pole
gającej przede wszystkim na przyspieszaniu spontanicznych procesów regeneracji i stosowa
niu rodzimego materiału roślinnego miejscowego pochodzenia).
W PROW ADZENIE
W roku 1989 Polska wkroczyła na drogę grun
techniczno-biologicznej rekultywacji (TOKARSKAGUZIK 2001). W wielu przypadkach preferowane są
townych przemian ustroju politycznego i gospodar
metody szybkiego „zazielenienia” takich obszarów,
czego. Tworzone jest demokratyczne państwo prawa
które są zazwyczaj mało efektywne ze względu na
oraz powstają podwaliny gospodarki rynkowej. Nadal
nietrwałość stosowanych, często bardzo kosztownych,
jednak przew ażają rozwiązania doraźne, bez jasno
zabiegów (ROSTAŃSKI 2001). Rzadziej w działa
zarysowanego obrazu gospodarczego i społecznego
niach rekultywacyjnych, do kierunkowego sterowa
rozwoju kraju w najbliższych dziesięcioleciach (NO
nia procesami kolonizacji, wykorzystuje się wyniki
WICKI 1993). Jednym z najbardziej palących prob
obserwacji nad sukcesją ekologiczną. Często jednak
lemów gospodarczych Polski jest przeprowadzenie
względy ekonomiczne sprawiają, iż obszary te pozo
restrukturyzacji i modernizacji przemysłu, będącego
stawia się do samoistnego opanowania przez roślin
spuścizną po poprzednim systemie politycznym. Na
ność (TOKARSKA-GUZIK 2001).
obszarach poddanych intensywnej eksploatacji gór
REKULTYW ACJA
niczej szczególnie widoczny jest wpływ tej sfery
GRUNTÓW POGÓRNICZYCH
działalności przemysłowej na środowisko przyrod
Poprzez rekultywację rozumie się kompleksową
nicze. Dotyczy to zwłaszcza górnictwa surowców
działalność m ającą na celu przywrócenie, w zakresie
mineralnych, które wydatnie przekształciło rzeźbę
technicznie możliwym i ekonomicznie uzasadnionym,
terenu i wyłączyło z użytkow ania znaczne areały
terenów zdewastowanych do gospodarczego użyt
gruntów rolnych i leśnych, degradując walory krajo
kowania (wg definicji SKAW INY - DULEWSKI,
brazu (DULEW SKI, W TOREK 2000). Grunty zde
W TOREK 2000). Efekt ten uzyskiwany jest przez
gradowane przez przem ysł i kopalnictwo surowców
wykonanie właściwych zabiegów technicznych, agro
mineralnych, ze względu na ich gwałtowny przyrost
technicznych i biologicznych. Grunty zrekultywowane
w okresie ostatnich lat i z powodu bezpośredniego
poddaje się zagospodarowaniu - w zależności od ich
zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, stanowią
przeznaczenia - w kierunku leśnym, rolnym, komu
obecnie najważniejszy problem gospodarczy (MA-
nalnym, rekreacyjnym itp. Nieco inaczej definiują
CIAK 1999). Gospodarowanie kopalinami podlega
rekultywację RICHLING i SOLON (1996), jednocze
rygorom wynikającym z ustawy o ochronie i kształ
śnie akcentując jej związek z przywróceniem pro
towaniu środowiska. Aktualnie obowiązujące akty
duktywności biologicznej obszarom zdewastowanym.
prawne nakładają na przedsiębiorcę górniczego obo
GASIDŁO (1998), w pracy poświęconej problemom
wiązek naprawienia szkody w gruntach rolnych i leś
przekształceń terenów poprzemysłowyeh, pod poję
nych w drodze rekultywacji poprzez przywrócenie
ciem rekultywacji rozumie proces oczyszczenia, za
stanu poprzedniego. Szczegóły tych procedur regu
bezpieczenia, udostępnienia, ukształtowania powie
lują odrębne przepisy, przede wszystkim zaś prawo
rzchni i przywrócenie biologicznej produktywności
geologiczne i górnicze (ustawa z dnia 4 lutego 1994
terenu zdew astow anego. A utor ten uw aża rekul
r.) oraz ustawa dotyczącą ochrony gruntów rolnych
tyw ację za etap przekształcenia poprzedzającego
i leśnych (z dnia 3 lutego 1995 r.).
właściwe zagospodarowanie.
W zależności od właściw ości fizyczno-chemi-
Sposoby rekultywacji i kierunki zagospodarowa
cznych i biochemicznych terenów przeznaczonych do
nia terenów pogómiczych uzależnione są z reguły od
rekultywacji obszary te poddaje się różnym metodom
typu nieużytku, warunków geologicznych i hydro
NA TUR.A S IL E S IA E SU P E R JO R /S, S U P L E M E N T (2001)
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
Możliwości i ograniczenia przyrodniczego zagospodarowania terenów poprzemysłowych
geologicznych. GRESZTA i M ORAW SKI (1972)
ja wtórna zachodząca na obszarach, na których została
w przyjętej klasyfikacji terenów poprzemysłowych,
zniszczona biocenoza ale zachowała się gleba, prze
w obrębie nieużytków górniczych wyróżnili:
biega dość szybko. Niektóre tereny pogóm icze (np.
• nieużytki górnictwa podziemnego (zwały górnic
zalewiska) podlegają właśnie temu typowi sukcesji.
twa węgla kamiennego, rud żelaza, rud cynkowo-
Jednak większość obszarów powstałych w wyniku
ołowiowych, rud miedzi),
działalności górniczej (zwały, osadniki) cechuje tak
• nieużytki górnictwa odkrywkowego (nieużytki gór
silne przeobrażenie warunków siedliskowych lub
nictwa węgla kamiennego, brunatnego, torfu, siar
wręcz ich całkowite zniszczenie, że spontaniczna
ki, rud cynkowo-ołowiowych),
sukcesja ma tu charakter sukcesji pierwotnej. Z przy
• nieużytki górnictwa surowców skalnych (wyro
rodniczego punktu widzenia mamy więc do czynienia
biska górnictwa piasku podsadzkowego, kruszyw na
z „eksperym entem przyrody”, który przebiega na
turalnych, surowców plastycznych, skał zwięzłych),
naszych oczach. Organizmy pionierskie muszą być
• szkody górnictwa podziemnego (zapadliska),
zdolne do dyspersji na dalekie odległości, dlatego też
• szkody górnictwa odkrywkowego (tereny otaczające,
ten typ sukcesji przebiega bardzo powoli.
odwodnienie).
W prow adzonych na terenie Polski zabiegach
Zachowanie w krajobrazie (szczególnie miejskoprzem ysłowym ) części obszarów z przebiegającą
rekultywacyjnych dominuje kierunek leśny (ponad
sukcesją spontaniczną wydaje się uzasadnione, szcze
50% powierzchni przekazanych do zagospodarowa
gólnie ze względów przyrodniczych i naukowych.
nia), następnie rolniczy i wodny (15%) (KRZAKLE
Badania nad sukcesją spontaniczną na nieużytkach
WSKI 1990). Prawne pojęcie rekultywacji w zasadzie
poprzemysłowych prowadzone są w wielu krajach,
odnosi się wyłącznie do gruntów rolnych i leśnych
a ich wyniki mają nie tylko walor poznawczy, ale i pra
(LIPIŃSKI 2000). W odniesieniu do grantów innego
ktyczny (CABAŁA, SYPIEŃ 1987; PRACH, PYŚEK
typu pewne rozwiązania powinien określać m iejs
1999; PRACH i in. 1999; JOCHIMSEN 1987, 1991,
cowy plan zagospodarowania przestrzennego, w tym
1996, 2001a, b; JOCHIMSEN i in. 1995; PATRZA
m. in. założenia biologicznego zagospodarowania
ŁEK, ROSTAŃSKI 1995; ROSTAŃSKI A. 1991,
nieużytków nie przeznaczonych do rekultywacji na
1996, 1997a, b, 1998, 2000, 2001; ROSTAŃSKI,
cele rolnicze lub leśne (LIPIŃSKI 2000).
TRUEMAN 2001; ROSTAŃSKI, WOŹNIAK 2000,
Rozważając szczegóły rozwiązań planistycznych
2001; ROSTAŃSKI K. i in. 1994; TOKARSKA-GU-
i techniczno-biologicznych przywracania wartości
Z IK iin . 1991; WIKA, SENDEK 1993; WOŹNIAK
użytkowej gruntom zdegradowanym określone wymo
1998; WOŹNIAK, KOMPAŁA 2001). Rekultywację
gami prawa, powinniśmy stawiać także pytania o cha
dołów potorfowych przez samoczynną regenerację już
rakterze ogólnym. Czy (na ile) zrekultywowane tere
w latach 60-tych opisał szczegółowo PODBIELKO-
ny - m etodą „naturalną” i techniczno-biologiczną-
W SKI (1960). W spółcześnie prowadzona rekulty
stanowią w zględnie trwałe układy biocenotyczne?
wacja tego typu nieużytków, ze względów przyrod
Czy formy działań podejm owane z intencją „ulep
niczych, powinna być jedynie wspomagana poprzez
szania”, „poprawy” warunków przyrodniczych (kraj
utrzym yw anie odpow iednich warunków hydrolo
obrazowych, sanitarnych, estetycznych itp.) —podej
gicznych. Nieużytki poprzemysłowe zasiedlone w wy
mowane zgodnie z przekonaniem o znajomości reguł
niku spontanicznej sukcesji opisywane są także jako
ich funkcjonowania - przyniosą oczekiwany efekt?
m iejsca w ystępow ania w ielu rzadkich gatunków
PRZYW RACANIE W ARTOŚCI
roślin, czy wręcz refugia dla gatunków zanikających
PRZYRODNICZEJ I UŻYTKOW EJ
na siedliskach naturalnych (BEJĆEK, TYRNER 1980;
TERENOM POGÓRNICZYM
BOX 1993, 1999; COHN i in. 2001; CIESZKO,
O CH RO NA S P O N T A N IC Z N Y C H P R O C E S Ó W
KUCHARCZYK 1997; CZYLOK 1997; GREEN
PRZYRODNICZYCH
W OOD, G EM M ELL 1978; H O LA K i in. 1996;
Celem często staw ianym w zakresie ochrony
JOHNSON 1978; JEFFERSON 1984; TOKARSKA-
przyrody jest przywrócenie układowi ekologicznemu
GUZIK 1991, 1996a, b, 2000; TOKARSKA-GUZIK,
stanu bliskiego „naturalności” . Uwolnienie układów
ROSTAŃSKI 1996; TOKARSKA-GUZIK i in. 2000;
ekologicznych spod presji gospodarki człowieka,
TRUEM AN i in. 2001; W OŹNIAK, KOM PAŁA
czyli po prostu zarzucenie gospodarowania, powodu
2000). Nie bez znaczenia są tu także względy ekono
je rozpoczęcie procesów sukcesji wtórnej lub regene
miczne. Spontanicznie przebiegające procesy sukce
racji (PAWLACZYK, JERMACZEK 1995). Sukces
sji nie w ym agają bow iem nakładów finansowych
N A TU R A S IL E S IA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
(PRACH i in. 1999; TOKARSKA-GUZIK 1996c,
2000 ).
Przykład niemiecki
W Zagłębiu Ruhry przykładem obszarów poprze
m ysłowych, gdzie następuje spontaniczna renatu-
Przykład angielski
W wyniku wielowiekowej działalności człowieka
ryzacja, jest teren dawnej kopalni „Zeche Zollve
szata roślinna i krajobraz Wysp Brytyjskich zostały
rein” w Essen. Dawne zabudowania przemysłowe
w znacznym stopniu przeobrażone. Rozwój rolnictwa
funkcjonują jako tereny wystawowe, a ich otoczenie
i przemysłu, szczególnie intensywny po II wojnie
stanowi obszar spontanicznej zieleni, specyficznej
światowej, przyczynił się do katastrofalnych zmian
dla obszarów pogóm iczych (IBA... 1999). Ten, wy
w środowisku przyrodniczym. Zaledwie 25-30% po
dawałoby się, kontrowersyjny pomysł zagospoda
wierzchni W ysp Brytyjskich, zachowało charakter
rowania terenów poprzem ysłow ych, wymagający
naturalny i półnaturalny. Obszary miejsko-przemy-
oczywiście akceptacji społecznej, umożliwia zacho
słowe, najsilniej przekształcone przez człowieka, po
zbawione są prawie całkowicie naturalnej roślinnoś
wanie w krajobrazie nie tylko elementów lokalnego
dziedzictwa kulturowego, ale i związanego z nim
ci. Dlatego też prowadzona na tych terenach polityka
dziedzictwa przyrodniczego. Jednocześnie, przy wy
ochrony przyrody zm ierza do zachowania i utrzy
liczaniu kosztów zagospodarowania takich terenów,
mania nawet niewielkich skrawków roślinności o ce
należy brać pod uwagę nakłady na likwidację ist
chach naturalnych i półnaturalnych. Obok terenów zie
niejących obiektów przemysłowych, które niejed
leni urządzonej, szczególną rolę na obszarach miejsko-
nokrotnie przekraczają znacznie odnowienie i wyko
-przemysłowych pełnią obszary „dzikiej” przyrody
rzystanie istniejących zasobów (ROSTAŃSKI 2001).
(w ildlife) pow stałe na różnego typu nieużytkach
Przykład polski
w wyniku spontanicznej sukcesji. Są one rezerwuarem
W ostatnich latach również i w Polsce zwrócono
lokalnej bioróżnorodności, miejscem występowania
uwagę na wartości przyrodnicze różnego typu nie
wielu rzadkich na terenach miejskich gatunków roślin
użytków poprzemysłowych. Nie wszystkie bowiem
i zwierząt. Oprócz wartości przyrodniczej, istotna
tereny przekształcone przez człowieka lub stworzone
jest ich funkcja społeczna i edukacyjna (TOKARSKA-
w efekcie jego działalności są bezwartościowe, czy
GUZIK 1996c, 2000). Ze względu na postępującą kon
uciążliwe. Szczegółowe badania przyrodnicze prowa
centrację życia ludności w mieście i stałe kurczenie
dzone na terenach nieużytków miejsko-przemysło-
się pow ierzchni obszarów przyrodniczo cennych,
wych modyfikują potoczne poglądy o ich niskiej war
w wielu przypadkach dąży się do ochrony nie tylko
tości (CELIŃSKI, CZYLOK1996; TOKARSKA-GUZIK
zachowanych fragmentów naturalnej roślinności, ale
2000 ).
i terenów silnie przekształconych i pozostawionych
Do przyrodniczo cennych obszarów zalicza się
spontanicznej sukcesji, tj. sztucznych zbiorników
zwłaszcza: sztuczne zbiorniki wodne powstałe na
wodnych, wyrobisk, kamieniołomów, hałd.
terenie dawnych glinianek i piaskowni (np. kom
Black Country - aglomeracja o długoletniej trady
pleks stawów w Katowicach-Szopienicach „Borki”;
cji górniczej, pod wieloma względami przypomina
stawy „Pogoria” w Dąbrowie Górniczej), niektóre
Górnośląski Okręg Przemysłowy (polski Czarny Śląsk).
zalewiska pogómicze (kompleks stawów w Tychach-
Składają się na nią miasta położone w centralnej An
Czułowie; stawy śródleśne w Jaworznie), zbiorniki
glii, na zachód od Birmingham: W alsall, W olver
wód przemysłowych i osadniki poflotacyjne („Żabie
hampton, Sandwell i Dudly, obejmując powierzchnię
Doły” na granicy Bytomia i Chorzowa), nieczynne
ponad 500 knv. Angielski „Czarny K raj” posiada
kamieniołomy (nieczynny kamieniołom dolomitów
sw oją strategię ochrony przyrody (The Black Coun
w Bytomu-Blachówce, Jaworznie, Czeladzi), warpie
try Nature Conservation Strategy, 1994). Jest to doku
(w rejonie Jaworzna, Olkusza i Tarnowskich Gór),
ment charakteryzujący jego środowisko przyrodnicze,
niektóre zwałowiska (hałda sodowa w Jaworznie).
prezentujący stan aktualny zasobów przyrodniczych
Specyficzne warunki siedliskowe i ich różnorodność
regionu, określający główne kierunki jego rozwoju.
sprzyjają występowaniu zróżnicowanej flory i fauny.
Obok zachow anych w krajobrazie m iejsko-prze-
Zalewiska pogómicze występujące na terenach nie
mysłowym fragmentów naturalnej przyrody chroni się
skażonych są miejscem bytowania i ostoją dla wielu
tu także ślady dawnej, przemysłowej działalności
gatunków roślin i zwierząt (TOKARSKA-GUZIK,
człowieka (skanseny przemysłowe: The Black Coun
ROSTAŃSKI, 1996). Przez tereny rekultywowane Ko
try Living Museum; nieczynne kamieniołomy, wyro
palni Piasku „Szczakowa” S. A. poprowadzono przyro
biska, zwały).
dnicze ścieżki dydaktyczne celem pokazania, w jaki
N A TU RA S IL E S IA E S U P E R IO R IS , S U P L E M E N T (2001)
sposób połączenie zabiegów rekultywacyjnych oraz
w badaniu wielu procesów ekologicznych, a nawet
sil natury może przywrócić procesy biologiczne na
ew olucyjnych (TO K A R SK A -G U ZIK i in. 1991;
obszarach zdegradowanych (SZWEDO i in. 1995).
ROSTAŃSKI 1997a; WIERZBICKA, ROSTAŃSKI
Siedliska wysoce wyspecjalizowane i często nie
2002). Hałdy - sztuczne usypiska ze skał wydobytych
mające swych odpowiedników w środowisku przy
spod powierzchni ziemi - są ponadto miejscem wys
rodniczym, jakim i są niektóre zwały czy wyrobiska
tępowania rozlicznych skamieniałości (FILIPIAK,
pogórnicze, są nie tylko miejscami występowania
KRAWCZYŃSKI 1996). W krajobrazie regionu ślą
rzadkich gatunków (w tym także gatunków górskich
skiego została zapisana też historia rozwoju górnic
i podgórskich, np. września pobrzeżna M yricaria
twa i hutnictwa, w postaci charakterystycznych usy
germanica i wierzbówka nadrzeczna Chamaenerion
pisk zwanych warpiami (LAMPARSKA-WIELAND
palustre) ale i tworzenia się specyficznej flory i roślin
1996). W edług tej autorki okolice Tarnowskich Gór,
ności. Przykładem może być flora i roślinność galma-
Bytomia czy Piekar Śląskich to obecnie skupisko
nowa rozwijająca się na starych hałdach rud metali
najciekawszych krajobrazowo pozostałości po eks
ciężkich (głównie cynku i ołowiu) wzmiankowana już
ploatacji rud metali i skał użytkowych - o znamionach
przez botaników w pracach pochodzących z końca
krajobrazu zabytkowego. W ostatnim okresie doce
XIX w. (ZALEWSKI 1886), później badana przez in
niono wartość takich obszarów podejmując działania
nych autorów (m. in. DOBRZAŃSKA 1955; SZA
zmierzające do ich zabezpieczenia. Rozpoznane pod
FER 1977; GRODZIŃSKA i in. 2001; W IERZBIC
względem zasobów przyrodniczych obszary propo
KA, ROSTAŃSKI 2002).
nuje się objąć ochroną prawną w formie zespołów
Ekologicznie wyspecjalizowane zbiorowiska nis
przyrodniczo-krajobrazowych lub użytków ekologi
kich muraw porastające gleby o ponadnormatywnej
cznych. Niektóre z obszarów, posiadające znaczenie
zawartości metali ciężkich z klasy Violetea calami-
lokalne (utrzymanie lokalnej bioróżnorodności, sta
nariae w akcie prawnym Unii Europejskiej, tzw. Dy
nowiska rzadkich i chronionych roślin i zwierząt)
rektywie Habitatowej (92/43/EEC) z dnia 21 maja
i pełniące jednocześnie istotną rolę społeczną, uw
1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz
zględniono już w m iejscow ych planach zagospo
dzikiej fauny i flory, ujęte są w wykazie biotopów
darowania przestrzennego jako tereny o funkcjach
uznanych za rzadkie i ginące. Zbiorowiska te wystę
dydaktycznych i rekreacyjnych.
p u ją - poza siedliskami naturalnymi, gdzie skała ma
Stosunkowo nowym zjawiskiem jest także ochrona
cierzysta zawiera minerały bogate w metale ciężkie
prawna wartości kulturow ych stworzonych przez
- także na siedliskach wtórnych: starych hałdach,
przemysł, w szczególności wartości krajobrazowych
czy wyrobiskach. W skład charakterystycznej kom
i architektoniczno-urbanistycznych. Coraz powszech
binacji gatunków wchodzą tu przede wszystkim me-
niejsza jest świadomość wartości starych obiektów
taloodporne ekotypy różnych, wielopostaciowych
poprzemysłowyeh. Zmiana stosunku otoczenia spo
gatunków (M ATUSZKIEW ICZ 2001). Badania nad
łecznego do nich, nadanie im wartości historycznej lub
ekologią, fizjologią, strukturą genetyczną populacji
estetycznej znalazły wyraz w systemach prawnych
roślin tolerujących wysokie stężenia metali ciężkich
i wiele obiektów objęto ochroną konserwatorską (GA
w podłożu m ają obok znaczenia poznawczego także
SIDŁO 1998).
walor aplikacyjny. Zdolność niektórych gatunków
REKULTYWACJA PRZYRODNICZA
roślin do pobierania z gleby i gromadzenia w tkankach
Przykład angielski
zanieczyszczeń - hyperakumulacja - wykorzystywa
W m iastach zachodnioeuropejskich nie tylko
na bywa w tzw. fitoremediacji (BROOKS 1998, JĘD-
zmierza się do powiększenia i wzbogacenia terenów
RZEJCZYK i in. 2002). Z nietypowym, chemicznym
otwartych poprzez budowę nowych terenów zieleni
składem podłoża związane są także inne ekologiczne
urządzonej (parków, zieleńców, terenów sportowych),
grupy roślin: wapieniolubne, dolomitowe, miedziowe,
prowadzenie zadrzewień i zalesień, ale także poprzez
żelazowe, które przystosowane są do życia w specyficz
przywracanie wartości przyrodniczej i użytkowej
nych warunkach, pełniąc tym samym rolę gatunków
obszarom zdewastowanym. Mieszczą się tu trzy różne
wskaźnikowych.
sfery działań:
Pozostawienie w krajobrazie części nieużytków
pogórniczych, w tym tych reprezentujących przykłady
siedlisk wyspecjalizowanych, ma istotne znaczenie
naukowe. Tereny te są „poligonem doświadczalnym”
• rekultywacja (habitat restoration),
• przenoszenie flory i fauny na nowo przygotowany
profil (habitat transportation),
• kreowanie (kształtowanie) siedlisk i odpowiada-
N A T U R A S IL E S IA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
jących im zbiorowisk roślinnych de novo (habitat
z nawiezioną warstw ą gleby, dodatkiem nawozów
creation).
i wprowadzoną. Agrostis castellana. Pomyślne wyni
N a coraz większą skalę prowadzi się zwłaszcza
ki uzyskano także podczas eksperymentalnego za
eksperymentalne kształtowanie siedlisk i związanej
drzew ienia hałdy pogórniczej w rejonie Newport
z nimi roślinności o cechach naturalnych i półnatu-
(południow a W alia). N a pow ierzchnie badawcze
ralnych. Na terenach zdewastowanych tworzone są od
wprowadzono nasiona drzew i krzewów (Acer cam
podstaw warunki siedliskowe, a następnie wprowa
pestre, Alnus glutinosa, Betula péndula, Crataegus
dzana odpowiadająca tym warunkom roślinność (wo
monogyna, Corylus avellana, Fagus sylvatica, Fraxi-
dna, bagienna, łąkowa, wrzosowiskowa, leśna). Zabie
nus excelsior, Quercus robur, Rosa canina, Sarotham-
gi te m ają na celu wzbogacenie lokalnej flory i fauny
nus scoparius, Sorbus aucupariá) oraz, jako przed-
i przyczynienie się do wzrostu jej bioróżnorodności
plon, nasiona łubinu (Lupinus arboreus, L. perennis)
(TOKARSKA-GUZIK 1996c).
lub jęczm ienia (Hordeum), który utrwalał podłoże
Kreowanie siedlisk i poprawa warunków siedli
w pierwszym roku eksperymentu. Koszt tak zapro
skowych przekształconych w wyniku działalności
jektowanej rekultywacji był o 30% niższy w porów
człowieka stała się ju ż przedmiotem odrębnych stu
naniu z tradycyjnym wysadzaniem drzew.
diów. GILBERT i ANDERSON (1998) w swojej
Jednym z ciekawych przykładów rekultywacji
książce pt. „Habitat Creation and Repair” nie tylko po
z wykorzystaniem lokalnych zasobów roślin jest ob
rządkuj ą dotychczasową wiedzę i osiągnięcia w tym
szar dawnej kopalni rudy ołowiu Snail Beach Mine
zakresie, opisują specyfikę działań i etapy tworzenia
(West-Midlands, Anglia). Część obszaru pokrytego
siedlisk, ale także podejm ują rozważania natury ety
przez odpady poeksploatacyjne (z dużą zawartością
cznej. W przytaczanej pozycji zawarta jest także bo
ołowiu) pozostawiono spontanicznej sukcesji roślin
gata literatura przedmiotu.
ności, która zachodzi tu od kilkudziesięciu lat. Inny
Rekultywacja obszarów przeobrażonych działal
fragment obszaru zrekultywowano w kierunku rol
nością człowieka (nieużytków porolnych i poprze
niczym , stosując metody unieruchom ienia metali
mysłowych) zmierza głównie w kierunku kreowania
ciężkich w podłożu. Obecnie funkcjonuje on jako
i odbudowy zbiorowisk roślinnych o charakterze pół-
pastwisko! Pozostały teren zagospodarowano przy
naturalnym: wrzosowisk i lasów (PUTW AIN 1995).
rodniczo, kreując zbiorowisko roślinne typu murawy
Działania mające na celu odbudowę wrzosowisk tak
kserotermicznej wraz z interesującymi gatunkami
charakterystycznych w krajobrazie Wysp Brytyjskich
roślin, tworzącymi barwne kompozycje, nie wyma
popierane są przez programy rządowe. Próbę odbu
gającymi intensywnych zabiegów pielęgnacyjnych
dowy wrzosowisk podjęto także na terenach dawnych
(ROSTAŃSKI 2001).
kopalni odkrywkowych i kamieniołomów. Sponta
Ze w zględu na ograniczoną liczbę obszarów
niczna sukcesja na tego typu nieużytkach przebiega
0 zachowanych naturalnych i półnaturalnych walo
bardzo wolno, około 70 lat, kiedy to dochodzi do
rach, a także zmiany siedliskowe dokonane na dużych
częściowego pokrycia terenu roślinnością (z udziałem
powierzchniach, nie pozwalające na ich spontaniczną
wrzosu i kilku gatunków traw). Przeprowadzony eks
renaturalizację, w granicach Black Country zastoso
peryment miał wskazać najefektywniejsze sposoby
wano metody „renaturalizacji technicznej” (PAWLA
przyspieszenia sukcesji (PUTWAIN 1988). W ierz
CZYK, JERM ACZEK 1995). Prowadzone ekspery
chnią warstwę gleby (25-70 mm), pochodzącą z do
menty polegają na tworzeniu warunków siedliskowych
brze zachowanego wrzosowiska, przeniesiono bez
1 kreowaniu odpowiadających im zbiorowisk roślin
pośrednio na teren nieużytku na wcześniej przygo
nych od podstaw (habitat creation - przedmiot kur
towane podłoże z nawiezioną 100 mm warstwę próch
sowy dla studentów W ydziału Nauk Stosowanych
nicy. Tak przygotowane powierzchnie poddano róż
Uniwersytetu w Wolverhampton). Projekty badawcze
nym typom uprawy i użytkowania: wprowadzając
prowadzone są przez pracowników naukowych Uni
nawozy (0, 100, 300 kg/ha), nasiona traw dla utr
wersytetu w Wolverhampton we współpracy z władza
walenia podłoża (Agrostis castellana, Lolium tenuifo-
mi lokalnymi. Obejmują one „kreowanie” i utrzymy
lium, powierzchnia bez nasion traw), wypas (kucyki,
wanie zbiorowisk leśnych i zaroślowych, bogatych
owce, bydło, bez wypasu). N a powierzchni kontrolnej
florystycznie łąk, zbiorowisk roślinności bagiennej
(bez nawozów i traw), po 7 latach trwania ekspery
(COHN, MILLETT 1995; JONES i in. 1995; ATKIN
mentu odnotowano bardzo słaby rozwój roślinności.
SON i in. 1995). Podstawą powodzenia eksperymen
Bardzo dobre wyniki uzyskano na powierzchniach
tu jest właściwe rozpoznanie warunków siedliskowych
NA TURA S IL E S IA E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
i dobór odpowiadającego im typu roślinności. Istotna
jektów zgłaszały samorządy, przedsiębiorstwa, orga
jest także znajomość składu i struktury „kreowanego”
nizacje i grupy mieszkańców. Ich skala była zróż
zbiorowiska.
nicowana, od małych - obejmujących przebudowę
Metodyka kreowania lasków miejskich (woodland
pojedynczego budynku - do budowy osiedli, parku
creation) polega w pierwszym etapie na gęstym w y
przemysłowego, rekultywacji wielkich hałd odpadów
sadzeniu drzew (w odległości nie przekraczającej
poprodukcyjnych czy założenia parku kraj obrazowego
1 m). Następnie wprowadza się rodzime gatunki runa
(GASIDŁO 1998).
leśnego w postaci mieszanki nasion zmieszanej z pia
W śród interesujących przykładów zagospoda
skiem (m.in.: Betónica officinalis, Brachypodium syl-
row ania terenów poprzem ysłow ych w Zagłębiu
vaticum, Galeobdolon luteum, H iacyntoides non-
Ruhry wymienić można Park Krajobrazowy w Duis
scrip ta, Millium effusum, Primula veris, Silene dioica).
burgu (Landschaftspark Duisburg-Meiderich). Jest to
Stosowane są także m etody kom binowane, kiedy
dość duży teren poprzemysłowy (dawnych zakładów
część roślin wprowadzana jest w postaci nasion, część
metalurgicznych Thyssen-Krupp), wykorzystywany
wysadzana. Do m ieszanek nie używa się gatunków
obecnie jako muzeum techniki (z wielkim piecem
indykacyjnych, czyli roślin charakterystycznych dla na
jako punktem widokowym), zespół sal koncertowo-
turalnych lasów (tzw. ancient woodland).
wystawowych oraz jako park rekreacyjno-eduka-
Popularne i przynoszące szybki efekt są próby
cyjny. Celem funkcjonowania tego obiektu jest m.in.
kreowania łąk. Aktualnie w sprzedaży znajdują się
utrzym anie charakteru przem ysłow ego obiektu,
specjalnie przygotow ane m ieszanki nasion (łąka
a nawet wzmocnienie funkcji - krajobraz przemy
kwietna, murawa kserotermiczna, itp.), które wysiewa
słowy. Interesującym wydaje się uzupełnienie kom
się w ilości 30 kg/ha. Na wykreowanej łące należy
ponowanej zieleni ozdobnej z fragmentami roślinności
prowadzić odpowiedni typ użytkowania: koszenie
ruderalnej, porastającej część ocalałych nieużytków,
(wczesne lato) lub wypas (jesień). Sukcesem zakoń
w w yniku sukcesji spontanicznej (ROSTAŃSKI
czył się eksperyment założenia bogatej florystycznie
2000a).
łąki na nieużytku w Wolverhampton. Materiał, w po
Jednym z projektów cząstkowych - odpowiada
staci świeżo skoszonego siana, pobrano z łąki kośnej
jących przedmiotowi tego artykułu - był ekspery
z rejonu Shropshire (tereny rolnicze, położone poza
ment rekultywacji zwałów pogómiczych przy użyciu
granicami aglomeracji) i rozrzucono na uprzednio
składników rodzimej flory (JOCHIMSEN 2001a, b).
przygotowanym terenie (fragment dawnego kamie
N a odpowiednio przygotowane profile wysiano mie
niołomu piaskowca, nieużytek, nieużytkowane past
szankę nasion roślin tworzących spontanicznie zbio
wisko). W następnym roku na powierzchniach domi
rowiska chwastów ruderalnych (z przewagą roślin
nowała kłosów ka w ełnista Holcus lanatus, której
dwuliściennych). D obór gatunków roślin zastoso
towarzyszyły takie gatunki, jak: Lolium perenne,
wanych w mieszance poprzedziły badania roślin
Cynosurus cristatus, Leucanthemum vulgare, Tri
ności na 32 spontanicznie skolonizowanych zwałach
folium dubium. W kolejnych latach wykreowane łąki
oraz kilkuletni okres testowania przydatności posz
były coraz bogatsze, pojawiły się: Rhinantus minor,
czególnych, wytypowanych gatunków. W rezultacie
Ranunculus acris, Achillea millefolium, Hvpocheris
otrzymano mieszankę 49 gatunków roślin związanych
radicata, Plantago lanceolata.
z grupą zespołów roślinnych z rzędu Dauco-Melilo-
Przykład niemiecki
tion. Eksperyment trwał kilkanaście lat, a jego efek
Powszechnie znanym, kom pleksowym projek
tem jest wykształcona zwarta pokrywa roślinna. Skład
tem przekształcenia terenów przem ysłow ych jest
i struktura „wykreowanych” przez człowieka, ale
Internationale Bauausstellung Emscher Park w Za
z uwzględnieniem reguł ekologicznych, zbiorowisk
głębiu Ruhry. Program obejm uje kilka głównych
roślinnych zmieniały się w czasie. Ze zbiorowiska
celów strategicznych, jak: odnowa terenów zielonych
ustępowały przede wszystkim gatunki jednoroczne,
Parku Krajobrazowego Emscher, poprawa stanu sa
na rzecz wieloletnich (większość gatunków ustępu
nitarnego rzeki Emscher, zagospodarowanie strefy
jących utrzymywała swój udział w banku nasion).
kanału Ren-Heme, ochrona zabytków przemysłu jako
Istotnym wynikiem badań jest konkluzja, iż w rozwoju
dziedzictwa kultury, stworzenie przestrzeni pracy
trwałej pokryw y roślinnej na zw ałach poprzem y
w parku, wprowadzenie nowych form mieszkań, w y
słowych nie jest ważny stopień pokrycia terenu przez
budowanie nowych urządzeń socjalnych, kulturowych
poszczególne gatunki, ale ich liczba i zróżnicowanie
i sportowych. Propozycje realizacji konkretnych pro
(tu: właściwie dobrany skład). Autorka ocenia projekt
© Cenlnwt Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
N A TU R A S IL E S IA E SU PERJO RIS, S U P L E M E N T (2001)
- z perspektywy 12 lat jego trwania - jako sukces,
się (w tym na dużą skalę) gatunki obce (MACIAK
biorąc pod uwagę wysokie zróżnicowanie florysty-
1999).
Do częściej stosowanych należą następujące gatun
czne, stopień pokrycia zwałów pokrywą roślinną oraz
ilość wytworzonej biomasy. Jest zdania, iż ze wzglę
ki:
du na osiągnięty, trwały (w sensie ekologicznym)
- drzewiaste: Quercus rubra, Robinia pseudo-
efekt tego sposobu rekultywacji, najbardziej wskazaną
acacia, Padus serótina, Acer negundo, Cerasus maha-
metodą zagospodarowania nieużytków poprzemys-
leb, Aesculus hippocastanum, Salix acutifolia, Rosa
łowych powinno być „naśladowanie” spontanicznej
rugosa, Caragana arborescens, Eleagnus angusti-
sukcesji.
folia, Populus robusta, P. serótina, P. euroameri-
Przykład polski
cana, P. simoni,
Najbardziej znanym, przeprowadzonym dotych
- zielne: M edicago sativa, Lupinus luteus, L.
czas, regionalnym programem, którego znaczna część
polyphyllus, Helianthus tuberosus, Reynoutria ja p ó
obejmowała przekształcenie terenów poprzemysło-
nica oraz wiele gatunków i odmian traw.
wych, było utworzenie Leśnego Pasa Ochronnego
Wiele z wymienionych gatunków, sprowadzonych
GOP (GASIDŁO 1998). Jednym z celów tego pro
do Europy i Polski jako rośliny ozdobne lub użytkowe
gramu było zagospodarowanie nieczynnych wyro
„zbiegło” z uprawy (proces ten nadal postępuje),
bisk popiaskowych i innych terenów poprzemysło-
wchodząc trwale w skład miejscowej flory. Następ
wych leżących na terenie Pasa. W ramach tego pro
stwa tego zjawiska okazały się poważne. Niektórzy
gramu zrealizowano przekształcenia wyrobisk po
z tych „obcych przybyszów” okazali się niezwykle
piaskow ych w ośrodki w ypoczynku niedzielnego
ekspansywni i dominują obecnie na rozległych prze
w Czechowicach, Pławniowie, Chechle i Pogorii.
strzeniach, zdobytych kosztem gatunków m iejs
Innym projektem, również o znaczeniu regional
cowych (KORNAŚ 1996), wkraczając początkowo do
nym, było wybudowanie w samym centrum konur-
zbiorowisk ruderalnych, a część z nich także i do
bacji katow ickiej W ojew ódzkiego Parku Kultury
zbiorowisk o charakterze półnaturalnym i natural
i Wypoczynku. Budowę Parku rozpoczęto w 1952
nym. Znaczenie przyrodnicze m ają ponadto procesy
roku, na obszarze 600 hektarów terenów zdewas
ewolucyjne, które w nowej ojczyźnie doprowadziły
towanych, hałd, wysypisk, zapadlisk i biedaszybów.
niejednokrotnie do powstania nowych gatunków, czy
W 50. rocznicę swego istnienia, Park stanowi pokaź
mieszańców - np. powstanie gatunku trawy Sparti-
nych rozmiarów „w yspę” w śród terenów intensy
na anglica ze skrzyżowania sprowadzonej z Amery
wnie zabudowanych, jest miejscem rekreacji i wypo
ki Północnej S. alternifolia z rodzimą w Anglii S. stric-
czynku mieszkańców całego regionu. Jednocześnie
ta, lub opisanego w ostatnich latach w Europie mieszańca
pełni istotną funkcję ekologiczną w konurbacji kato
Reynoutria x bohémica powstałego ze skrzyżowania
wickiej : klimatotwórczą, hydrologiczną i biotyczną.
R. japónica z R. sachalinensis - gatunków, sprowa
Stanowi też ważny element projektowanego systemu
dzonych do Europy z Azji, których naturalne zasię
obszarów chronionych regionu górnośląskiego (SZCZE
gi geograficzne są rozłączne (FOJCIK, TOKARSKA -
PAŃSKA 2001).
-GUZIK 2000), czy też mieszańca lucerny pośredniej
W warunkach polskich sposób rekultywacji i za
Medicago ^ varia powstałego ze skrzyżowania się
gospodarowania terenów pogórniczych uzależniony
uprawianego i stosowanego w rekultywacjach gatunku
jest przede wszystkim od rodzaju nieużytku, projek
lucerny siewnej M. sativa z jej „dzikim” krewnym,
towanego docelowego przeznaczenia obszaru i wzglę
lucerną sierpowatą M. falcata.
dów finansowych. Rekultywacja przebiega z reguły
Konsekwencje przyrodnicze wywołane inwazja
w kilku etapach i obejmuje odtworzenie gleby metodą
mi biologicznymi powinny być brane pod uwagę we
techniczną lub biologiczną oraz zagospodarowanie
właściwym doborze materiału roślinnego stosowanego
docelowe. W poszczególnych etapach stosowane są
w rekultywacji. W yniki badań nad migracjami ga
różne rozwiązania, m. in. wprowadzanie odpowied
tunków dostarczają pewnych ogólnych prawidłowoś
nich gatunków roślin jako przedplon.
ci (KORNAŚ 1996), w oparciu o które można przyjąć
Dobór gatunków roślin do rekultywacji
iż:
Podstawową pulę gatunków preferowanych do
wprowadzania na różne typy nieużytków górniczych
a* nie należy stosować gatunków pochodzących
z obszarów o podobnych klimatach,
stanowią gatunki rodzime, często jednak nie miejs
- ograniczyć stosowanie gatunków cechujących
cowego pochodzenia. W wielu przypadkach stosuje
się właściwościami biologicznymi zwiększającymi
N A TU R A S1L E S/A E S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
ekspansywność (właściwości te skupiają się szczegól
pratensis. Rzadziej reprezentowane są obce gatunki
nie w niektórych rodzinach np. astrowatych - złożo
traw, np. Echinochloa crus-gali, Eragrostis minor.
nych (Asteraceae = Compositae), traw (Poaceae =
Trawy są tą grupą roślin, która jest preferowana w za
Graminae), kapustowatych - krzyżowych (Brassica-
biegach rekultywacyjnych. Z reguły jednak stosowane
ceae = Cruciferae) czy kom osowatych (Chenopo-
są gatunki i odmiany uprawiane, niemiejscowego
diaceae).
pochodzenia. W pierwszych etapach rekultywacji
Zagospodarowanie nieużytków poprzemysłowych
biologicznej zastosowanie mieszanek traw wiąże się
z wykorzystaniem lokalnych zasobów genowych
z ponoszeniem dodatkowych nakładów na wytwo
Wieloletnia egzystencja w krajobrazie nieużytków
rzenie zwartej darni i jej utrzymanie. Wyniki badań
poprzemysłowych sprzyja spontanicznym procesom
prowadzonych na zwałach pogórniczych w Zagłębiu
tworzenia pokrywy roślinnej, które w efekcie m ogą
Ruhry sugerują, iż najlepsze efekty daje wprowadzanie
stać się „atrakcyjnym i” przyrodniczo miejscami -
traw jako domieszki w materiale siewnym, który two
enklawami „dzikiego życia” w obszarach zurbani
rzą głównie nasiona wieloletnich roślin dwuliścien
zowanych. Badania spontanicznej szaty roślinnej te
nych (JOCHIMSEN 2 0 0 lb).
renów poprzemysłowych wykazują, że we florze tych
Pierwsze próby rekultywacji terenów pogómi-
obszarów dom inują rodzime gatunki roślin, stano
czych z wykorzystaniem lokalnych zasobów geno
wiące ponad 70% jej składu ogólnego. Antropofity -
wych podjęto w ostatnich latach na terenie wojewó
gatunki obcego pochodzenia -- stanowią mniej, niż
dztwa śląskiego. Zasadą podstawową ich realizacji jest
30% (ROSTAŃSKI 2001).
budowa zieleni z wykorzystaniem aktualnie prze
Do gatunków najpospolitszych, występujących
biegającej sukcesji roślin. Metoda ta polega na zakła
w większości siedlisk poprzemysłowych należą ro
daniu centrów dyspersji mających stanowić źródło
śliny łąkowe (np. Achillea millefolium, Agropyron
nasion dla sukcesji. Centra te kształtowane są w for
repens, Trifolium repens, Poa compressa, Arrhena-
mie wielkoprzestrzennych wzorów w terenie. Sta
therum elatius), rośliny siedlisk ruderalnych (Calama-
now ią rodzaj instalacji artystycznych w przestrzeni,
grostis epigejos, D aucus carota, Tanacetum vulgare
określanych jako „landart”. Podstawowy dla nich
i Agrostis stolonifera) oraz lekkonasienne gatunki drze
dobór stanowią rośliny, które w sposób spontaniczny
wiaste: Betulapendilla, Populus tremula, Salix caprea.
rozsiewają się na okolicznych terenach o zbliżonych
Największą liczbę gatunków obserwuje się na star
warunkach siedliskowych. Dobór uzupełniający sta
szych zwałach pogórniczych. Najliczniej występują
nowią tu głównie drzewa o małych wymaganiach,
tu trwałe gatunki wieloletnie oraz jednoroczne (ROS
które m ają stanow ić rodzaj dom inant i punktów
TAŃSKI 1991; PATRZAŁEK, ROSTAŃSKI 1995).
orientacyjnych (ROSTAŃSKI K. M. 2001). Dla par
Odpowiednie zabiegi rekultywacyjne m ogą wzbo
ków, których zieleń jest kształtowana w oparciu o lo
gacać skład gatunkowy tych siedlisk.
kalne zasoby genowe, autor przyjął nazwę „parków
Skład i bogactwo gatunkowe spontanicznej flory
naturalnej sukcesji”. Zasadniczą funkcją proponowaną
terenów poprzemysłowych nie zależy od wielkości
dla tych obszarów jest rekreacja rowerowa i eduka
obiektów, a raczej od lokalnych źródeł diaspor, czyli
cja przez zabawę. Głównym walorem projektowanych
od bogactwa flory w ich otoczeniu (ROSTAŃSKI
parków jest stosunkowo niski koszt ich realizacji i wy
2001). Analiza spektrum wybranych wskaźników
soka odporność na wandalizm.
ekologicznych wykazuje, że w składzie spontanicznej
PROBLEMY
flory terenów poprzem ysłowych dom inują wiatro-
ORGANIZACYJNO-PRAW NE I SPOŁECZNE
siewne, światłolubne i ekspansywne gatunki roślin.
PRZEKSZTAŁCEŃ TERENÓW
Istotną grupą roślin, zasiedlającą spontanicznie
tereny pogómicze są trawy (ROSTAŃSKI 2000 a, c;
POGÓRNICZYCH
Potrzeba zagospodarowania nieużytków pogór
WOŹNIAK, ROSTAŃSKI 2000). Do ważnych, ze
niczych, będących efektem procesów technologicz
względu na rolę i udział w zbiorowiskach roślinnych
nych, nabrała nowego znaczenia w świetle zmian
terenów poprzemysłowych, należą rodzime gatunki
restrukturyzacyjnych górnictwa. Obok terenów zde
traw, takie jak: Agropyron repens, Calamagrostis
wastowanych i zdegradowanych w wyniku prowa
epigejos, Ćorynephorus canescens, Digitaria ischa-
dzonej eksploatacji, pojaw iły się tereny dawnych
emum, Festuca arundinacea, Festuca ovina, F. rubra,
obiektów przemysłowych także wymagające zagospo
Holcus lanatus, Lolium perenne, Phragmites aus
darowania, tym bardziej, iż wiele z nich zlokalizo
tralis, Poa annua, P. compressa, P. palustris i P.
wanych jest na terenach zurbanizowanych. Skalę
& Cenirum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
N A T U R A S IL E S IA E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
tego problemu można ocenić analizując plany miast.
nego problemu, modyfikowana w zależności od jego
Tereny zaznaczone obecnie jako przemysłowe staną
specyfiki.
się, a niektóre ju ż są terenami poprzemysłowymi.
Przedstawione tu propozycje przyrodniczego za
W niektórych przypadkach tereny przemysłowe i po-
gospodarowania terenów poprzemysłowych wyma
przemysłowe stanowią dużą część obszaru zurbani
gają stosowania analogicznych procedur. Nie zawsze
zowanego. Najwyraźniej widać to w miastach gór
teren kwalifikuje się do tego typu zagospodarowania
niczych oraz zdominowanych przez ciężki przemysł
- istotna jest tu analiza jego ewentualnego wpływu na
przetwórczy. Skala problemu wynika nie tylko z wiel
otoczenie (może stanowić zagrożenie dla ludzi, śro
kości tych terenów, ale także innych ich specyficznych
dowiska). Ten sposób zagospodarowania, choć naj
cech (np. zanieczyszczenia), a także z lokalizacji
częściej opłacalny ze względów ekonomicznych, nie
w potencjalnie wartościowych miejscach: centrach
zawsze znajduje akceptację opinii społecznej. Dość
m iejskich, w zdłuż arterii kom unikacyjnych, nad
często tereny te nadal postrzega się jako bezwartoś
brzegami otwartych wód (GASIDŁO 1998).
ciowe nieużytki, a nawet miejsca kryminogenne. Bar
Celem przekształcania terenów poprzemysłowych,
dzo ważne jest w tym wypadku „przekształcenie”
jak twierdzi cytowany powyżej autor, nie jest przy
świadomości społecznej poprzez właściwie prowa
wracanie dawnej struktury przyrodniczej lub antro
dzoną edukację ekologiczną, ukierunkowaną na zrozu
pogenicznej, lecz kształtowanie nowego układu fun
mienie potrzeby utrzymania lokalnej bioróżnorod-
kcjonalno-przestrzennego, nowego stanu równowagi
ności oraz bezpośredni udział społeczności we wszystkich
pomiędzy obszarem a jego otoczeniem. Twierdzenie
etapach procesu przekształceń.
to dotyczy także elementów przyrodniczych układu.
PODSUMOW ANIE
Ten sam autor, analizując główne problemy przek
W ochronie i rekultywacji gruntów godną uwagi
ształceń terenów poprzem ysłow ych, zestaw ia je
jest metoda przyrodnicza wykorzystująca procesy
w trzech grupach: przyrodniczej, technicznej i społe
naturalne, które w szczególnych przypadkach mogą
cznej. We wszystkich wymienionych grupach nie
być przyspieszane przez człowieka. Istotne znaczenie
zbędne jest wdrożenie procedur, dla których punktem
m ają tu ponadto względy ekonomiczne, gdyż utrzy
wyjścia jest zdefiniowanie problemu i ocena zakre
manie takich obszarów nie jest kosztowne i sprowadza
su niezbędnych działań.
się z reguły do ograniczenia ingerencji człowieka
Przekształcenie określonego terenu, zgodnie z kon
(pozostawienie fragmentów obszarów jako niedostęp
cepcją zrównoważonego rozwoju, powinno być poj
nych lub trudnodostępnych) i okresowego sprzątania.
mowane jako spektrum działań prow adzących od
W akcjach tych już teraz często uczestniczy młodzież
tegoż zdefiniowanego problemu i oceny jego rangi
szkolna i społeczność lokalna. Obok wartości przy
(skali) poprzez wskazanie możliwych rozwiązań do
rodniczej i pełnionej funkcji społecznej obszary te
konkretnych działań, których efektem ma być za
posiadają także wartość kulturową, będąc dokumen
łożony na wstępie rodzaj zagospodarowania terenu.
tem dawnej działalności przemysłowej (TOKARSKA-
We wszystkich tych etapach biorą udział różni „ak
-GUZIK 2000). Część terenów poprzemysłowych
torzy”, jak np. instytucje państwowe, samorządowe,
charakteryzujących się specyficznym i warunkami
organizacje pozarządowe, naukowcy, eksperci, kon
siedliskowymi staje się miejscem egzystencji swo
sultanci, społeczność lokalna. Osiągnięcie finalnego
istych biocenoz, nierzadko unikatowych, stanowiąc
efektu nie oznacza „porzucenia” przekształconego
wraz z zabytkami kultury przemysłowej dziedzictwo
obszaru (wiele działań rekultywacyjnych kończyło się
regionalne, dla których należy utworzyć narzędzia
właśnie na tym etapie, a z rozwiązaniem ewentualnych
prawne, umożliwiające ich zachowanie i ochronę dla
przyszłości.
niepowodzeń musiał uporać się kolejny właściciel ob
szaru). Integralną częścią procesu jest dalszy moni
toring i ocena efektywności podjętych działań. Etapy
Przyrodnicze zagospodarowanie terenów pogórniczych, powinno być realizowane w drodze:
prowadzące do rozpoznania problemu, oceny ryzyka,
• ochrony wartości przyrodniczych (chronione
ewentualnych zagrożeń, uwzględnienia odpowied
powinny być zarówno same procesy sukcesji spon
nich regulacji praw nych, w ym agań politycznych
tanicznej, jak i tereny z wykształconą specyficzną
i społecznych szczegółowo przeanalizowało wielu
roślinnością),
autorów (G A SID ŁO 1998, H A RR IS i in. 1995,
• ochrony przed zainwestowaniem lub zmianą
KOZŁOW SKI 1993, POBORSKI 1988). M ogą one
sposobu zagospodarowania (często dawne nieużytki
posłużyć jako „matryca” dla rozwiązywania konkret
poprzem ysłowe opanow ują pospolite zbiorowiska
NATUFH S1LESIAE SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
roślinne, lecz ich wartość przyrodnicza - wzrost bioróżnorodności, walory krajobrazowe i społeczna edukacja, rekreacja, tereny otwarte, szczególnie na te
renach miejsko-przemysłowych, jest wysoka),
• rekultywacji przyrodniczej (polegającej przede
wszystkim na przyspieszaniu spontanicznych pro
cesów regeneracji i stosowaniu rodzimego materiału
roślinnego miejscowego pochodzenia).
Przyrodnicze zagospodarowanie nieużytków pogórniczych poprzedzać powinno rozpoznanie istnie
jących walorów przyrodniczych (inwentaryzacja i walo
ryzacja) oraz wnikliwa, wieloaspektowa ocena moż
liwości i ograniczeń tego typu przekształcenia. Przyję
ty kierunek zagospodarowania nie powinien kończyć
się na etapie poddania pod ochronę, czy przekazaniem
terenu do użytkowania. Optymalne rozwiązanie po
winno objąć działania długofalowe:
• strategię ochrony poszczególnych typów roślin
ności, z wykorzystaniem ochrony biernej i czynnej,
• określenie możliwości użytkowania terenu,
• stały monitoring.
PODZIĘKOW ANIA
Autorzy pragną podziękow ać Prof. I.C. Truemanowi, Dr E.V. Cohn z Uniwersytetu w W olver
hampton, Prof. P. Putwain z Uniwersytetu w Liver
pool (Anglia) oraz Prof. M. Jochimsen z Uniwersytetu
w Essen za umożliwienie zapoznania się z prow a
dzonymi przez Nich eksperymentami i udostępnienie
niepublikowanych materiałów.
PIŚM IENNICTW O
Atkinson M. D., Trueman I. C., Millett P., Jones G. H.,
Besenyei L. 1995. The use o f hay strewing to create species-rich
grasslands (ii). Monitoring the vegetation and the seed bank. Land
Contamination & Reclamation, 3(2): 108-110.
Bejćek V. P., TyrnerP. 1980. Primary succession and species
diversity o f avian communities on spoil banks after surface min
ing o f lignite in the Most Basin (NW Bohemia). Folia Zoologica,
Brno, 29: 67-17.
Box J. 1993. Conservation or greening ? The challenge o f postindustrial landscapes. British Wildlife, 4(5): 273-279.
Box J. 1999. Nature conservation and post-industrial land
scapes. Industrial Archeology Review, 21(2): 137-146.
Brooks R. (Ed.) 1998. Plants that hyperaccumulate heavy
metals. CAB International, New York, pp. 360.
Cabala S., Sypień B. 1987. R ozwój szaty roślinnej na
wybranych zwałowiskach kopalń węgla kamiennego GOP. Arch.
Ochr. Środ., 3-4: 169-184.
Celiński F., Czylok A. 1996. Paradoksy antropopresji. Przy
roda Górnego Śląska, 3: 4-5. Centrum Dziedzictwa Przyrody
Górnego Śląska, Katowice.
CieszkoJ., Kucharczyk M. 1997. Nieczynne piaskownie jako
wtórne siedliska występowania widłaczka torfowego Lycopodiella inundąta (L.) Hołub, s.: 50-60. W: Wika S. (Red.) Roślinność
obszarów piaszczystych. WBiOŚ UŚ, ZJPK, Katowice-Dąbrowa
Górnicza.
Cohn V. J., Millett P. 1995. Problems o f the implementation
and management o f urban woodland habitat creation schemes. Land
Contamination & Reclamation, 3(2): 89-92.
Cohn V. J., Rostański A., Tokarska-Guzik B., Trueman I.C.,
Woźniak G. 2001. Theflora and vegetation o f an old solvay process
tip in Jaworzno (Upper Silesia, Poland). Acta Soc. Bot. Pol,
70(1): 47-60.
CzylokA. 1997. Pionierskie zbiorowiska ze skrzypem pstrym
Equisetum variegatum Schleich, w wyrobiskach po eksploatacji
piasku, s.: 61-66. W: Wika S. (Red.) Roślinność obszarów piasz
czystych. WBiOŚ UŚ, ZJPK, Katowice-Dąbrowa Górnicza.
Dobrzańska J. 1955. Badania florystyczno-ekologiczne nad
roślinnością galmanową okolic Bolesławia i Olkusza. Acta Soc. Bot.
Pol. 24(2): 357-408.
Du lewski J., Wtorek L. 2000. Problemy przywracania wartoś
ci użytkowych gruntom zdegradowanym działalnością górniczą.
Inżynieria ekologiczna. Nr 1. Ochrona i rekultywacja gruntów: 1422. Wyd. Ekoinżynieria, Lublin.
Filipiak P., Krawczyński W. 1996. Tajemnice hałd. Przyroda
Górnego Śląska, 3: 3. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego
Śląska, Katowice.
Fojcik B., Tokarska-Guzik B. 2000. Reynoutria x bohemica
(Polygonaceae) - nowy takson we florze Polski. Fragm. flor.
geobot., ser. Polonica, 7: 63-71.
Gasidło K. 1998. Problemy przekształceń terenów poprzemysłowych. Architektura. Zesz. Nauk. Politechniki Śl. z. 37, ss. 202.
Gilbert O. L., Anderson P. 1998. Habitat creation and repair.
Oxford University Press, Oxford-New York-Tokyo, pp. 288.
Greenwood E. F., Gemmell R. P. 1978. Derelict industrial land
as a habitat fo r rare plants in S. Lancs, (v.c.59) and W. Lancs.
(v.c.60). Watsonia, 12: 33-40.
Greszta J., Morawski S. 1972. Rekultywacja nieużytków po
przemy słowy ch. PWRiL, Warszawa, ss. 264.
Grodzińska K., Korzeniak U., Szarek-Lukaszewska G. Godzik
B. 2001. Colonization o f zinc mine spoils in Southern Poland - pre
liminary studies on vegetation, seed rain and seed bank. Fragm.
flor. geobot., 45 (2000), 1-2: 123-145.
Harris M. R., Herberts. M., Smith M. A. 1995. Site investiga
tion and assessment, p.: 87-164. In: Remedial Treatment o f Conta
minated Land. CIRIA, London, vol. 3. 243 pp.
Holak E., Kania E., Wrona A. 1996. Rzadkie i chronione
gatunki roślin naczyniowych w wybranych antropogenicznych
zbiornikach wodnych położonych w obrębie Bytomia, Jaworzna,
Czei'wionki-Leszczyn, Zabrza i Knurowa, s.: 353-366. Mat. kon
ferencji naukowej,, Gospodarka terenami zniszczonymi działalnoś
cią człowieka ”. PAN, IPIŚ, Zabrze.
IBA '99. Dahlheimer A., Radomski S., Danne S., Wubbeling
B. (Eds.) 1999. Internationale Bauausstellung Emscher Park,
Essen.
Jefferson R.G. 1984. Quarries and wildlife conservation in the
Yorkshire Wolds, England. Biol. Conserv., 29: 363-380.
Jędrzejczyk M., Rostański A., Małkowski E. 2002. Accumula
tion o f zinc and lead in selected taxa from genus Viola L. Acta Biol.
Crac. (in press).
Jochimsen M. E. A. 1987. Vegetation development on mine
spoil heaps —a contribution to the improvement o f derelict land
based on natural succession, p.: 245-252. In: Vegetation Ecolo
gy and Creation o f New Environments. Proc. Inter. Syrnp. Tokyo
1984, Tokai Univ. Press.
Jochimsen M. E. A. 1991. Vegetationsökologische Gesichts
punkte zur Begrünung von Bergematerial, s.: 155-162. W: Wiggering H., Kerth M. (Eds.) Bergehalden im Ruhrgebiet. Bean
spruchung und Veränderung eines industriellen Ballungsraumes.
Vieweg, Braunschweig- Wiesbaden.
Jochimsen M. E. A. 1996. Reclamation o f colliery mine spoil
founded on natural succession. Water, Air, and Soil Pollution, 91:
99-108.
Jochimsen M. E. A. 2001a. Vegetation development and
species assemblages in a long-term reclamation project on mine
spoil. Ecological Engineering, 17(2-3): 187-198.
Jochimsen M. E. A. 2001b. Reclamation degraded sites by eco
logical means, p.: 541-549. In: Green 3.The exploitation o f natural
resources and the consequences. Thomas Telford, London.
Jochimsen M. E. A., Hartung J., Fischer I. 1995. Spontane und
künstliche Begrunungder Abraumhalden des Stein- und Braun
kohlenbergbaus. Ber. d. Rienh.- Tüxen-Ges., 7: 69-88.
Johnson M. S. 1978. Land reclamation and the botanical si
gnificance o f some f ormer mining and manufacturing sites in
Britain. Environ. Conserv., 5: 223-228.
Jones G. H., Trueman I. C., Millett P. 1995. The use o f hay
strewing to create species-rich grasslands (i). General principles
and hay strewing versus seed mixes. Land Contamination & Recla
mation, 3(2): 104-107.
Kornaś J. 1996. Pięć wieków wymiany flo r synantropijnych
między Starym i Nowym Światem. Wiad. bot., 40(1): 11-19.
Kozłowski S. 1993. Ekorozwój w gminie. Mat. informacyjne
do przygotowania ekorozwoju gminy. Wyd. Ekonomia i Środowisko,
Białystok- Warszawa, ss. 220.
Krzaklewski W. 1990. Rekultywacja terenów pogórniczych.
CPBP, z. 18. Wyd. SGGW, Warszawa, ss. 1-80.
Lampars ka-Wi eland M. 1996. Historia zapisana w krajobra
zie. Przyroda Górnego Śląska, 3: 14. Centrum Dziedzictwa Przy
rody Górnego Śląska, Katowice.
Lipiński A. 2000. Elementy prawa ochrony środowiska. Kan
tor Wydawniczy, Zakamycze, ss. 253.
MaciakF. 1999. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyd. II.
Wyd SGGW, Warszawa, ss. 348.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss. 537.
Nowicki M. 1993. Strategia ekorozwoju Polski. Agencja
Reklam owo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa, ss. 182.
Patrzałek A., Rostański A. 1992. Procesy glebotwórcze i zmia
ny roślinności na skarpie rekultywowanego biologicznie zwałowiska
odpadów po kopalnictwie węgla kamiennego. Arch. Ochr. Środ.,
3-4: 157-168.
Pawlaczyk P., Jermaczek A. 1995. Renaturalizacja technicz
na, s.: 171-177. W: Pawlaczyk P., Jermaczek A. Poradnik lokalnej
ochrony przyrody. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świe
bodzin.
Poborski P. 1998. Definicja problemu i proces decyzyjny
oparty o analizę ryzyka. W: Problemy terenów zanieczyszczonych
w Europie Środkowej i Wschodniej. Mat. Forum Dyskusyjnego. Risk
Abatement Center fo r Central and Eastern Europe, Katowice.
Prach K., Pyśek P. 1999. How do species dominating in suc
cession differ from others ? Journal o f Vegetation Science, 10: 383392.
Prach K., Pyśek P., Smilauer P. 1999. Prediction o f vegeta
tion succession in human-disturbed habitats using an expert sys
tem. Restoration Ecology, 7(1): 15-23.
Podbielkowski Z. 1960. Zarastanie dołów potorfowych. Monogr. Bot., 10(1): 1-144.
Putwain P. 1988. Heathland restoration: a handbook o f tech
niques. Environmental advisory unit, Univ. o f Liverpool, British
Gas, Southampton, pp. 160.
Putwain P. 1995. Evaluation o f the effectiveness o f heathland
and woodland habitat creation in development mitigation. Land
Contamination & Reclamation, 3(2): 153.
RichlingA., Solon J. 1996. Ekologia krajobrazu. PWN, War
szawa, ss. 226.
Rostański A. 1991. Spontaniczna sukcesja roślinności na wy
branych zwałach poprzemysłowych w województwie katowickim.
Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na
obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 3: 35-38.
WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec.
Rostański A. 1996. Hałdy przemysłowe —uciążliwy, a zarazem
interesujący element krajobrazu Górnego Śląska. Przegląd Przy
rodniczy, 7(3-4): 259-262.
Rostański A. 1997a. Rośliny naczyniowe terenów o wysokim
stopniu skażenia metalami ciężkimi. Acta Biol. Siles., 30(47): 5685.
Rostańs/d A. 1997b. Flora spontaniczna hałd Górnego Śląska.
Arch. Ochr. Środ, 23(3-4): 159-165.
Rostański A. 1998. Anthropophytes and apophytes in colo
nization process on the post-industrial heaps in Upper Silesia
Region. Phytocoenosis, 10(9): 199-202.
Rostański A. 2000a. Rekultywacja i zagospodarowanie nie
użytków poprzemysłowych - rozwiązania alternatywne. Inżynieria
ekologiczna. Nr 1. Ochrona i rekultywacja gruntów: 81-86. Wyd.
Ekoinżynieria, Lublin.
Rostański A. 2000b. Podsumowanie badań flory terenów
poprzemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biol.
Siles., 35(52): 131-154.
Rostański A. 2000c. Trawy spontanicznie zasiedlające nieużytki
poprzemysłowe w aglomeracji katowickiej. Łąkarstwo w Polsce,
3: 141-150.
Rostański A. 2001. Rola lokalnych zasobów genowych w za
gospodarowaniu nieużytków poprzemysłowych, s.: 163-172. W:
Materiały Sympozjum Warsztaty 2000 nt. Zagrożeń naturalnych
w górnictwie. Wieliczka 29 maja - 1 czerwca 2001. „Druk-Rol”,
Kraków.
Rostański A., Trueman I. 2001. A comparison o f the sponta
neous floras o f coal mine heaps in two European industrial regions
NA TURA S1LES1AE SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
- Upper Silesia (Southern Poland) and the Black Country (UK),
p.: 561-566. In: Green 3. The exploitation o f natural resources and
the consequences. Thomas Telford, London.
Rostański A., Woźniak G. 2001. The development o f vegeta
tion on industrial wastelands in Upper Silesia (Poland) and the Ruhr
Region (Germany), p.: 259-269. In: Jackowiak B., Żukowski W.
(Eds.) “Mechanisms o f Anthropogenic Changes o f the Plant
Cover”. Dept, o f Plant Taxonomy, U.A.M. Poznań.
Rostański K., Tokarska-Guzik B., Kania E. 1994. Flora
naczyniowa obrzeży wybranych zalewisk pogórniczych na terenie
Bytomia, Jaworzna i Knurowa. Acta Biol. Siles., 25(42): 7-19.
Rostański K. M. 2001. Zieleń parkowa jako wynik naturalnej
sukcesji, s.: 173-187. W: Materiały Sympozjum Warsztaty 2000 nt.
Zagrożeń naturalnych w górnictwie. Wieliczka 29 maja - 1 czer
wca 2001. ,,Druk-Rol”, Kraków.
Szafer W. 1977. Flora galmanowa, s: 110. W: Szafer W.,
Zarzycki K. Szata roślinna Polski. T.II. PWN, Warszawa.
Szczepańska J. 2001. Funkcje ekologiczne WPKiW. WPKiW
jako element ekologicznego systemu obszarów chronionych regionu.
W: A. Rostański (Red.) ,, Znaczenie ifunkcje Wojewódzkiego Parku
Kultury i Wypoczynku w Chorzowie w aspekcie ekologiczno-przy
rodniczym. WPKiW, Chorzów - Katowice (maszynopis).
Szwedo J., Woźniak G., Kubajak A., Wyparło H., Rak W.
1995. Ścieżki dydaktyczne po terenach rekultywowanych Kopalni
Piasku ,,Szczakow a” S. A. Propozycja zajęć dydaktycznych
z ekologii i odbudowy zdegradowanego środowiska. Wyd. Planta,
Krzeszowice, ss. 72.
The Black Country Nature Conservation Strategy. 1994. Eng
lish Nature, Sandwell West Midlands, Dudly Metropolitan Borough,
Walsall Metropolitan Borough Council, Wolverhampton Metro
politan Borough Council, ss. 40 (+ 132 ss. Technical Appendix).
Tokarska-Guzik B. 1991. Hałda huty szkła w Jaworznie-Szczakowejjako ostoja zanikających gatunków w obrębie miasta. Kształ
towanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obsza
rach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 3: 39-42. WBiOŚ,
WNoZ UŚ, Katowice - Sosnowiec.
Tokarska-Guzik B. 1996a. Możliwości przyrodniczego zagospo
darowania nieużytków miejskich i poprzemysłowych na przykładzie
Aglomeracji Katowickiej, s: 285-288. W: Mat. konferencji naukowej
,, Gospodarka terenami zniszczonymi działalnością człowieka "'.
PAN, IPIŚ, Zabrze.
Tokarska-Guzik B. 1996b. Rola hałd zasadowych w utrzyma
niu lokalnej bioróżnor odnoś ci. Przegląd Przyrodniczy, 7(3-4):
261-266.
Tokarska-Guzik B. 1996c. Kształtowanie i ochrona szaty ro
ślinnej i b a j obrazu Anglii. Przegląd Przyrodniczy, 7(3-4): 273-280.
Tokarska-Guzik B. 2000. Przyrodnicze zagospodarowanie
nieużytków miejsko-przemysłowych na przykładzie centrów gór
niczych Europy. Inżynieria ekologiczna. Nr 1. Ochrona i rekul
tywacja gruntów: 72-80. Wyd. Ekoinżynieria, Lublin.
Tokarska-Guzik B. 2001. Przyrodnicze zagospodarowanie
terenów pogórniczych, s.: 209-222. W: Materiały Sympozjum
Warsztaty 2000 nt. Zagrożeń naturalnych w górnictwie. Wielicz
ka 29 maja - 1 czerwca 2001. ,,Druk-Rol”, Kraków.
Tokarska-Guzik, Rostański A. 1996. Rola zatopisk (zalewisk)
pogórniczych w renaturalizacji przemysłowego krajobrazu Górnego
Śląska. Przegląd Przyrodniczy, 7(3-4): 267-272.
Tokarska-Guzik B., Rostański A., KlotzF. 1991. Roślinność
hałdy pocynkowej w Katowicach-Wełnowcu. Acta Biol. Siles.,
19(36): 94-102.
Tokarska-Guzik B. Rostański A., Woźniak G. 2000. Sustain
able development o f urban and post-industrial areas in pho
tographs. Some examples. W: Cohn E. i in. Sustainable develop
ment o f Industrial and urban areas. Student manual. Wyd. Uniw.
Śląskiego, Katowice, ss. 140.
Trueman I. C., Cohn E. V. J., Tokarska-Guzik B., Rostański
A., Woźniak G. 2001. Calcareous waste slurry as wildlife habitat
in England and Poland, p.: 527-534. In: Green 3. The exploitation
o f natural resources and the consequences. Thomas Telford, Lon
don.
Wierzbicka M., Rostański A. 2002. Microevolutionaiy changes
in the ecotypes o f calamine waste heap vegetation near Olkusz,
Poland. Acta Biol. Crac. (in press).
Wika S., Sendek A. 1993: Sukcesja swoistej roślinności na
hałdzie hutniczej w Siemianowicach Śląskich. Kształtowanie
środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach
uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 9: 23-30. WBiOŚ, WNoZ
UŚ, Katowice - Sosnowiec.
Woźniak G. 1998. Prima/y succession on the sedimentation
pools o f coal mines in Upper Silesia (Poland). Phytocoenosis,
10(9): 189-198.
Woźniak G., Kompala A. 2000. Rola procesów naturalnych
w rekultywacji nieużytków poprzemysłowych. Inżynieria ekologi
czna. Nr 1. Ochrona i rekultywacja gruntów: 87-93. Wyd. Ekoinżynieria, Lublin.
Woźniak G., Kompala A. 2001. Ekologiczny potencjał nie
użytków poprzemysłowych jako podstawa ich biologicznej rege
neracji, s.: 223-233. W: Materiały Sympozjum Warsztaty 2000 nt.
wca 2001. „Druk-Rol”, Kraków.
Woźniak G., Rostański A. 2000. Rola traw w spontanicznej
sukcesji roślinnej na osadnikach ziemnych wód kopalnianych na
Górnym Śląsku. Łąkarstwo w Polsce, 3: 159-168.
Zalewski A. 1886. Zapiski roślinnicze z Królestwa Polskiego
i Karpat. Spraw. Kom. Fizjogr. PA U, 20 (45): 171-190. Kraków.
PROSPECTS AND LIMITATIONS
OF NATURAL MANAGEMENT
OF POST-INDUSTRIAL AREAS
BARBARA TOKARSKA-GUZIK
ADAM ROSTAŃSKI
University o f Silesia
Faculty o f Biology and Environmental Protection
Department of Plant Systematics
Jagiellońska 28, PL - 40 - 032 Katowice
(received 15 November 2001,
accepted 14 D ecember 2001)
Reviewer: Ryszard Ciepał
ABSTRACT
The paper presents opportunities and means of
management o f post-industrial wastelands by using
natural processes. It includes a review o f literature on
this subject and cites examples of solutions applied in
countries of W estern Europe and in Poland.
KEYWORDS: post-industrial areas, land recla
mation, habitat creation, natural management, p ro
tection
SUMMARY
One o f the most burning economic problems of
are preferred, although they usually have low effica
cy due to the transitoriness o f applied, often very
costly, measures. The results o f observations on eco
logical succession are less often used in land recla
mation activities for directional guidance o f coloni
sation processes. Frequently, however, economical
considerations cause these areas to be left unmanaged
for spontaneous spread o f vegetation over them.
The paper presents opportunities and means of
management o f post-industrial wastelands by using
natural processes. It includes a review o f literature on
this subject and cites examples of solutions applied in
countries o f W estern Europe and in Poland. Among
others, methods of restoration o f natural and utilita
rian value to devastated areas in England are men
tioned, regarding three different spheres o f activity:
land reclam ation (habitat restoration); transfer of
flora and fauna to a newly prepared profile (habitat
transportation); de novo creation (formation) o f habi
tats and corresponding plant communities (habitat
creation). Special attention was paid to the perspec
tives o f management o f post-industrial wastelands
by using natural processes which can be accelerated
by man on the basis o f local gene resources.
Natural management of post-mining areas should
be performed through: protection o f valuable natural
features (protection should be ensured both for the
spontaneous succession processes themselves and
for territories with particular vegetation already for
med), protection from investment or change o f man
ner o f m anagem ent (often form er post-industrial
wastelands are colonised by common plant commu
nities, but their natural value - increase of biodiver
sity, landscape values and social value - education,
recreation, open ground, especially in urban industrial
areas, is high), natural recultivation (consisting pri
marily o f acceleration o f spontaneous regeneration
processes and application o f native plant material of
local origin).
Poland is the execution of structural reconstruction and
modernisation o f industry inherited from the former
political system. Land which has been degraded by
industry and mining o f mineral resources constitutes
currently the major economical problem due to its
rapid increase during the preceding years. Depending
on the physico-chemical and biochemical characte
ristics of the land scheduled for reclamation, these
areas are subjected to various methods o f technolo
gical and biological recultivation. In many cases tech
niques o f quick “covering such areas with greenery”
*
■
-
,4 . .
.
N a tu ra S ilesia e Superioris, S u p le m e n t (2001): 19 - 31.
© C en tru m D zie d zic tw a P rzyro d y G órnego Śląska, K a to w ice
ISBN 83-90691 0^4-3
ZRÓŻNICOWANIE FLORY NACZYNIOWEJ
ZWAŁOWISK POGÓRNICZYCH
ZLOKALIZOWANYCH NA TERENACH LEŚNYCH
AGLOMERACJI KATOWICKIEJ
ANDRZEJ PASIERBIŃSKI, ADAM ROSTAŃSKI
ABSTRAKT
Praca prezentuje wyniki badań florystycznych prowadzonych na dwóch, różniących się
wiekiem i zajmowaną powierzchnią, zwałowiskach pogórniczych, zlokalizowanych na terenach
leśnych aglomeracji katowickiej. N a obydwu zwałowiskach stwierdzono łączne występowanie
149 gatunków roślin naczyniowych, z których tylko 35 było wspólnych dla obydwu obiektów.
We florze obydwu obiektów dominują rodzime, wieloletnie gatunki ruderalne i łąkowe, w więk
szości światłolubne, preferujące siedliska średnio wilgotne i umiarkowanie ciepłolubne. Dość
dużą grupę stanowią gatunki eurytermiczne o szerokim spektrum tolerancji wobec zasobnoś
ci i pH gleby. Stwierdzono różnice w składzie gatunkowym flory na stokach i wierzchowinach
zwałowisk, uzależnione od stopnia zaawansowania procesu sukcesji.
SŁOWA KLUCZOW E: zwałowiska pogórnicze, spontaniczna flo ra naczyniowa, tereny
leśne, sukcesja roślinności, aglomeracja katowicka
STRESZCZENIE
Obiektem badań florystycznych były dwa, różniące się wiekiem i zajmowaną powierzch
nią, zwałowiska pogórnicze zlokalizowane na terenach leśnych aglomeracji katowickiej. Celem
niniejszych badań było porównanie składu flory dwóch różnych pod względem zaawansowa
nia procesów sukcesji zwałowisk. Florę badanych obiektów przeanalizowano pod kątem składu
gatunkowego, udziału grup geograficzno-historycznych, form życiowych oraz wybranych
czynników ekologicznych. Na obydwu zwałowiskach stwierdzono łączne występowanie 149
gatunków roślin naczyniowych, z których 35 było wspólnych dla obydwu obiektów. Dominującą
grupą w florze zwałowisk są apofity (74,4 - 88,5%), z grup form życiowych w ujęciu Raunkiaera najliczniejsze są hemikryptofity, w śród grup ekologiczno-siedliskowych dom inują
gatunki ruderalne i łąkowe. Pod względem wymagań siedliskowych większość flory zwałowisk
stanowią gatunki światłolubne, preferujące siedliska średnio wilgotne i umiarkowanie ciepłolub
ne, choć dużą grupę stanowią też gatunki eurytermiczne. Badana flora wykazuje szerokie
spektrum tolerancji wobec zasobności i pH gleby. Flora zwałowiska reprezentującego bardziej
zaawansowane stadia sukcesji charakteryzuje się większym udziałem apofitów przy równoczes
nym spadku udziału kenofitów i archeofitów. Jednocześnie maleje udział gatunków ruderal-
Zróżnicowanie flory naczyniowej zwałowisk pogómiczych
nych na korzyść gatunków leśnych i łąkowych oraz hemikryptofitów i terofitów na korzyść
fanerofitów i chamefitów.
WSTĘP
wiedzy o mechanizmach i przebiegu sukcesji.
Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) należy do
Celem niniejszej pracy je st określenie ekolo
tych obszarów naszego kraju, w których antropo
gicznego charakteru flory oraz porównanie różnych
geniczne przekształcenia środowiska zaznaczają się
stadiów sukcesji na dwóch zwałowiskach zlokali
najwyraźniej w krajobrazie. Liczne wypiętrzenia tzw.
zowanych na terenach leśnych aglomeracji katowi
karbonu produktyw nego w rejonie K atow ic oraz
ckiej.
rosnące zapotrzebowanie na węgiel kamienny pod
CHARAKTERYSTYKA
koniec XIX i na początku XX wieku przyczyniły się
BADANYCH OBIEKTÓW
do intensywnego rozwoju przemysłu wydobywczego
Obiektami badań były dwa zwałowiska pogór-
na tym terenie (MACIAK 1996). Wydobycie i obrób
nicze, zlokalizowane na terenach leśnych aglomeracji
ka kopalin nieodłącznie wiąże się produkcją znacz
katowickiej, w dolinie rzeki Kłodnicy. Dolina ta od
nych ilości odpadów w postaci skały płonnej i ma
północy otoczona jest Wzgórzami Kochłowickimi, od
teriału popłuczkowego (PATRZAŁEK 2000). N aj
południa i południowego zachodu Garbem Miko-
częściej gromadzone są one w postaci zwałowisk,
łowskim a od wschodu Płaskowyżem Murckowskim
będących w krajobrazie niepożądanymi i trudnymi do
(SZAFLARSKI 1976). Badany teren leży w mezore-
zagospodarowania obiektami. Zarówno same pro
gionie W yżyny Katowickiej, należącej do makrore
cesy związane z wydobyciem, jak i późniejsze skła
gionu Wyżyny Śląskiej, podprowincji Wyżyny Ślą-
dowanie odpadów spowodowało na terenach GOP
sko-Krakowskiej, prowincji W yżyny Małopolskiej
(KONDRACKI 1991).
zmiany w arunków hydrograficznych oraz w łaści
wości fizycznych i chemicznych gleby, co pociągnęło
Obydwa obiekty są typowymi zwałowiskami cen
za sobą zmiany w szacie roślinnej regionu. Na tere
tralnymi (zlokalizowanym i poza terenem zakładu
nach porośniętych niegdyś przez puszczę występuje
przemysłowego, który produkuje odpady), o stromych,
dziś mozaika roślinności synantropijnej, półnaturalnej
niewysokich zboczach i płaskiej, zniwelowanej wierz
i naturalnej.
Od kilkudziesięciu lat trw ają próby zagospo
darowania zwałowisk pogóm iczych w celu popra
chowinie. Powstały one na skutek składowania mate
riału o podobnych właściwościach fizycznych i che
micznych.
wienia ich walorów przyrodniczych i estetycznych.
Pierwsze z nich - zwałowisko „Panewniki” o po
Stosuje się tu zabiegi rekultyw acyjne, polegające
wierzchni 118,4 ha - zlokalizowane jest na połud
między innymi na wprowadzeniu gatunków odpor
niowy zachód od dzielnicy Panewniki oraz na połu
nych na trudne w arunki glebowe i wodne (PAT
dniowy wschód od dzielnicy Halemba, w widłach
RZAŁEK, ROSTAŃSKI 1992; ROSTAŃSKI 1991).
rzek Kłodnicy i Jamnej. Przez zwałowisko przebie
Drugim czynnikiem mającym znaczenie w odtwa
gają granice miast: Katowic, Rudy Śląskiej i Miko
rzaniu szaty roślinnej na zwałowiskach jest sukces
łowa. Powstało ono na skutek składowania mate
ja spontaniczna (KUCZYŃSKA i in. 1984; PAT
riałów odpadowych przez K.W.K. „Halemba”. Zwa
RZAŁEK, ROSTAŃSKI 1992; ROSTAŃSKI 1991,
łowanie tutaj trwa nadal, a jego zakończenie prze
1997). Obecnie, z perspektywy kilkudziesięciu lat,
widziane jest na rok 2005. M ateriałem zwałowanym
m ożem y oceniać efekty i znaczenie obydwu tych
jest łupek karboński i popiół. Aktualnie większość
procesów, a także porównywać je z wczesnymi faza
powierzchni zwałowiska pokryta jest spontaniczną
mi sukcesji na młodszych zwałowiskach. Od pewnego
roślinnością o charakterze zielnym, natomiast cen
czasu flora i roślinność zwałowisk poprzemysłowyeh
tralna część wierzchowiny całkowicie pozbawiona jest
staje się przedm iotem coraz w iększego zaintere
roślinności.
sowania zarówno w kraju, jak i za granicą (CABAŁA,
Zwałowisko „Borowa W ieś” leży na terenie mia
JARZĄBEK 1999; KUCZYŃSKA i in. 1984; PA
sta Mikołowa, na północ od Borowej Wsi i na zachód
TRZAŁEK, ROSTAŃSKI 1992; ROSTAŃSKI 1991,
od dzielnicy Rudy Śląskiej-Halemba, w widłach rzek
1997, 2000; R O S T A Ń S K I, T R U E M A N 2001;
Kłodnicy i Promnej. W latach 1952-1977 było miej
SANGER 1981). W yniki tych badań pozw olą za
scem składowania odpadów pochodzących z K.W.K.
pewne na rozwiązanie problemu optymalnego zagos
„Bielszowice”. Obiekt zajmuje teren o powierzchni
podarowania hałd, jak również m ogą być źródłem
64,2 ha. M ateriałem zwałowanym jest łupek kar-
N A TU R A S IL E S 1 A E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Zróżnicowanie flory naczyniowej zwałowisk pogórniczych
boński, częściowo zwietrzały, przemieszany z mułem,
ANALIZA SKŁADU FLORY
miałem węglowym oraz piaskowcem. Aktualnie cały
W wyniku przeprowadzonych badań na terenie
obiekt, z wyjątkiem stromych zboczy, jest pokryty
obydwu obiektów zidentyfikowano 149 gatunków
roślinnością o charakterze leśnym, gdzie dominującym
roślin naczyniowych (tab. 1, zamieszczona na końcu
gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula pen-
artykułu). Z tej liczby, 35 gatunków roślin naczy
dula).
niowych jest wspólnych dla obydwu zwałowisk.
N a zwałowisku „Panewniki” stwierdzono wys
M ETODYKA BADAŃ
Badania obejm ow ały kartow anie całości flory
tępowanie 89 gatunków roślin naczyniowych na
obydwu zwałowisk. W analizie potraktowano od
leżących do 30 rodzin, w tym 82 gatunki na wierz
dzielnie florę wierzchowiny i zboczy każdego zwa
chowinie i 54 gatunki na zboczach. Najliczniej re
łowiska. Obserwacje terenowe prowadzono w latach
prezentowane rodziny to: Asteraceae - 22%, Poaceae
1998-1999, w miesiącach od IV do X. Florę obydwu
- 12,8%, Rosaceae - 7%, Salicaceae - 5,8%. Każda
zwałowisk przeanalizowano pod względem:
- składu gatunkowego,
z pozostałych rodzin stanowiła mniej, niż 5% składu
flory zwałowiska.
- udziału grup geograficzno-historycznych (FRANK,
Na zwałowisku „Borowa W ieś” stwierdzono wys
KLOTZ 1990; SUDNIK-W ÓJCIKOW SKA, KOŹ-
tępowanie 95 gatunków roślin naczyniowych na
NIEW SKA 1988; M IREK i in. 1995),
leżących do 26 rodzin, w tym 87 gatunków na wierz
• udziału form życiowych (ELLENBERG i in. 1992),
• udziału grup ekologiczno siedliskowych (ELLEN
chowinie i 43 gatunki na zboczach. Najliczniej repre
zentowane rodziny to: Asteraceae - 20,5%, Poaceae
- 10,2%, Fabaceae - 10,2%, Caryophyllaceae - 7,7%,
BERG i in. 1992),
• strategii życiowych gatunków wg Grime'a (GRIME
Rosaceae - 5,1%, Scrophulariaceae - 5,1%. Każda
z pozostałych rodzin reprezentowanych we florze
1979; FRANK, KLOTZ 1990),
• wskaźnika tolerancji świetlnej (ELLENBERG i in.
zwałowiska stanowiła mniej, niż 5% jej składu.
Dom inującą grupą są gatunki rodzime (apofity),
1992),
• wskaźnika tolerancji termicznej (ELLENBERG i in.
stanowiące od 74,4% do 88,5% flory zwałowisk (ryc.
1), spośród form życiowych w ujęciu Raunkiaera
1992),
• wskaźnika wymagań względem wilgotności podłoża
najliczniejsze są hemikryptofity (ryc. 2), natomiast
pod względem ekologiczno-siedliskowym przeważają
(ELLENBERG i in. 1992),
• wskaźnika preferencji względem zasobności gleby
(ELLENBERG i in. 1992),
• wskaźnika preferencji pH podłoża (ELLENBERG
gatunki ruderalne, a w następnej kolejności gatunki
łąkowe (ryc. 3).
Pod w zględem w ym agań siedliskowych więk
i in. 1992).
szość flory badanych zwałowisk stanowią gatunki
Z analiz wyłączono gatunki nasadzone, które nie
światłolubne (ryc. 4), preferujące siedliska średnio
rozprzestrzeniają się na terenach zwałowisk. N a
wilgotne i umiarkowanie ciepłolubne (ryc. 5), choć
zewnictwo roślin przyjęto według „Krytycznej listy
dużą grupę stanow ią też gatunki euryterm iczne
roślin naczyniowych Polski” (M IREK i in. 1995).
(ryc. 6). Flora zwałowisk wykazała natomiast szerokie
1 0 0 ,0 %
10 0 ,0 %
-
□ wierzchowina (plateau)
9 0 ,0 % -
H zbocza (slopes)
8 0 ,0 % -
n zbocza (slopes)
80 ,0 %
7 0 ,0 %
7 0 ,0 %
6 0 ,0 % -
6 0 ,0 %
5 0 ,0 % -
5 0 ,0 %
4 0 ,0 % -
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
3 0 ,0 %
2 0 ,0 %
-
20 ,0 %
1 0 ,0 %
-
10,0%
0 ,0 % -
0 ,0 % -
A
Cl wierzchowina (plateau)
9 0 ,0 %
APOFITY
(APOPHYTES)
ARCHEOFITY
(ARCHEOPHYTES)
KENOFITY
(KENOPHYTES)
B
APOFITY
(APOPHYTES)
ARCHEOFITY
(ARCHEOPHYTES)
KENOFITY
(KENOPHYTES)
Ryc. 1. Grupy geograficzno-historyczne. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś”.
Fig. 1. Geographical-historical groups. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap.
3 Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
100 , 0 %
9 0 ,0%
80 ,0 %
l i wierzchowina (plateau)
7 0 ,0%
H zbocza (slopes)
6 0 ,0%
50 ,0 %
4 0 ,0%
3 0 ,0%
2 0 ,0 %
10,0 %
0 ,0 %
A
HYDROFITY
CHAMEFITY
GEOFITY
(HYDROPHYTES
(CHAMEPHYTES)
(GEOPHYTES)
HEMIKRYPTOFITY
(HEMICRVPTOPHYTES)
FANEROFITY
(PHANEROPHYTES)
TEROFITY
(THEROPHYTES)
Ryc. 2. Formy życiowe Raunkiaera. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś”.
Fig. 2. Raunkiaer's life forms. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap.
Ryc. 3. Grupy ekologiczno - siedliskowe. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś”. W - gatunki wodne, WN - gatun
ki nadwodne i błotne, TR - gatunki torfowiskowe, S - gatunki solniskowe, SG - gatunki segetalne, RD - gatunki ruderalne, NS - gatunki
naskalne, LK - gatunki łąkowe, P - gatunki muraw kwaśnych, MP - gatunki muraw piaszczyskowych, MK - gatunki muraw kserotermicznych,
O - gatunki okrajkowe, B - gatunki borowe, L - gatunki lasów liściastych.
Fig. 3. Ecological groups. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap. W - aquatic, WN - mud, TR - peat, S - saline, SG - segetal,
RD - ruderal, NS - rocks, LK - meadows, P - acid grasslands, MP - sandy grasslands, MK - xerothermic grasslands, O - shrub edges, B
- coniferous woodland, L - deciduous woodland.
NA TURA SIL E S1A E SU PERJO RJS, S U P L E M E N T (2001)
Andrzej Pasierb iński, Adam Rostański
1 00 , 0 %
9 0 ,0 %
U wierzchowina (plateau)
8 0 ,0 %
H zbocza (slopes)
7 0 ,0 %
6 0 ,0 %
5 0 ,0 %
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
2 0 ,0 %
1 0 ,0 %
m ii
0 ,0 %
B
Rye. 4. Tolerancja świetlna. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś”. 1 - gatunki skrajnie cieniolubne, 9 - gatunki
skrajnie swiatłolubne, N - gatunki euryfotyczne.
Fig. 4. Light indicator value. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wies” heap. 1 - species which grow in shaded sites , 9 - species which
prefer full light, N - indifferent species.
spektrum tolerancji wobec pH gleby i ilości zawartych
w niej nutrientów (ryc. 7, 8).
jak i podobieństwa.
Różnice pomiędzy florami badanych obiektów
Analiza flory zwałowisk pod względem strategii
pod względem wskaźników ekologicznych są nie
życiowych wykazała, że najliczniej reprezentowane
wielkie, choć niektóre z nich zwracają uwagę. We flo
są gatunki o strategii C, czyli gatunki o dużych zdolno
rze zwałowiska ,3orow a Wieś”, które reprezentuje bar
ściach konkurencyjnych. Ich udział na wierzchowi
dziej zaawansowane stadium sukcesji, udział apofitów
nach badanych zw ałow isk w aha się w granicach
jest nieco wyższy niż we florze zwałowiska „Panewni
36,3%-43,4%, natom iast na zboczach stanowią one
ki” . O ile różnice te na zboczach zwałowisk wynoszą
około 50% flory. K olejną grupą zaznaczającą swoją
zaledwie około 5,5%, o tyle na wierzchowinach ró
obecność są gatunki o strategii CSR, których zdolności
żnica sięga około 14%. Udział archeofitów we florze
konkurencyjne ograniczone są w równym stopniu
młodszego zwałowiska „Panewniki” jest wyższy, niż
przez stres i zaburzenia. Gatunki wykazujące pozos
we florze zwałowiska „Borowa W ieś”.
tałe strategie (S, R, CS, SR, CR) są mniej licznie
W śród form życiow ych w ujęciu Raunkiaera,
reprezentow ane, a ich udział we florze badanych
najliczniej reprezentowaną grupę we florze obydwu
zwałowisk w aha się od zera do kilkunastu procent
zwałowisk stanowią hemikryptofity. Inne formy ży
(lyc. 9).
PODOBIEŃSTW A I RÓŻNICE
ciowe również zaznaczają sw oją obecność, różniąc
swym udziałem flory badanych obiektów. Zwałowisko
POM IĘDZY FLORĄ
„Panewniki” wyróżnia się większym udziałem tero-
BADANYCH OBIEKTÓW
Fakt, iż obydwa badane obiekty są zwałowiska
mi pogómiczymi zbudowanymi z materiału o podob
fitów, których udział we florze zwałowiska „Borowa
W ieś” wyraźnie maleje na rzecz chamefitów na zbo
czach i fanerofitów na wierzchowinie.
nych właściwościach fizyko-chemicznych, aczkol
Analizując stosunki ilościowe pomiędzy grupami
wiek znajdującymi się w dwóch różnych stadiach
ekologiczno-siedliskow ym i we florach badanych
sukcesji, pow oduje, że w w ynikach analiz składu
obiektów warto zwrócić uwagę na spadek udziału
flory tychże zwałowisk ujawniają się zarówno różnice
gatunków ruderalnych na wierzchowinie starszego
100 ,0 %
-
LI wierzchowina (plateau)
9 0 ,0 % -
l i zbocza (slopes)
8 0 ,0 % 7 0 ,0 % 6 0 ,0 % 5 0 ,0 % 4 0 ,0 % 3 0 ,0 % ■
20,0% -j
1 0 ,0 % 0 ,0 % -
. i—i i
n
i h
IWhii
A
10
100 ,0 %
11
12
Ü wierzchowina (plateau)
9 0 ,0 %
H zbocza (slopes)
8 0 ,0 %
7 0 ,0 %
6 0 ,0 %
5 0 ,0 %
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
2 0 ,0 % 1 0 ,0 % -
0 ,0 % •
l i
JLIb
rm
10
B
11
12
Ryc. 5. Tolerancja na wilgotność. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś” . 1 - gatunki skrajnie sucholubne, 12 gatunki wodne, N - gatunki o szerokim spektrum tolerancji na wilgotność podłoża.
Fig. 5. Moisure indicator value. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap. 1 - species of dry habitats, 12 - aquatic species, N indifferent species.
1 0 0 ,0 % 90,0% -
] wierzchowina (plateau)
8 0 ,0% -
Szbocza (slopes)
7 0 ,0% 6 0 ,0% 5 0 ,0% 4 0 ,0% 3 0 ,0% -
20 ,0 % 1 0 ,0 % 0,0% -
j ___ i...;;i
A
1 0 0 ,0 %
9 0 ,0% 8 0 ,0% -
■ wierzchowina (plateau)
■ zbocza (slopes)
7 0 ,0% 6 0 ,0 % 5 0 ,0 % 4 0 ,0 % 3 0 ,0 % 2 0 ,0 % 1 0 ,0 %
0,0 % -
B
Ryc. 6. Tolerancja termiczna. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś”. 1 - gatunki skrajnie zimnolubne, 9 gatunki skrajnie ciepłolubne, N - gatunki eurytermiczne.
Fig. 6. Temperature indicator value. A - “Panewniki heap, B - “Borowa Wieś” heap. 1 - species o f cold habitats, 9 - species of warm
habitats, N - indifferent species.
N ATU RA S IL E S IA E SU PERJO RJS, S U P L E M E N T (2001)
1 0 0 ,0 %
9 0 ,0 %
H wierzchowina (plateau)
8 0 ,0 %
ii zbocza (slopes)
7 0 ,0 %
6 0 ,0 %
5 0 ,0 %
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
2 0 ,0 %
1 0 ,0 %
0 ,0 %
A
1 0 0 .0 %
9 0 .0 %
g w ierzchow ina (plateau)
8 0 .0 %
H zbocza (slopes)
7 0 .0 %
6 0 .0 %
5 0 .0 %
4 0 .0 %
3 0 .0 %
2 0 .0 %
1 0 .0 %
. O
0.0%
n
B
Ryc. 7. Tolerancja gatunków na pH gleby. A - zwałowisko „Panewniki”, B —zwałowisko „Borowa Wieś”. 1 —gatunki kwasolubne, 9 gatunki zasadolubne, N - gatunki o szerokim spektrum tolerancji na pH podłoża.
Fig. 7. Reaction indicator value. A —“Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap. 1 —species of acid habitats, 9 - species of alkaline
habitats, N - indifferent species.
1 0 0 ,0 %
9 0 ,0 %
U wierzchowina (plateau)
8 0 ,0 %
ü zbocza (slopes)
7 0 ,0 %
60,0%
5 0 ,0 %
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
2 0 ,0 %
1 0 ,0 %
0 ,0 %
_E L I
I I I
1 1
A
1 00,0 %
90,0%
11 wierzchowina (plateau)
8 0 ,0 %
■ zbocza (slopes)
7 0 ,0 %
6 0 ,0 %
5 0 ,0 %
4 0 ,0 %
3 0 ,0 %
20 ,0 %
1 0 ,0 %
0 ,0 %
B
1
N
Ryc. 8. Wymagania flory wobec zasobności gleby. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wieś” . 1 - gatunki gleb
ubogich w azot, 9 - gatunki gleb bogatych w azot, N - gatunki o szerokim spektrum tolerancji wobec zasobności gleby.
Fig. 8. Nitrogen indicator value. A - "Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap. 1 - species of nutrient-poor conditions, 9 - species of
nutrient-rich conditions, N —indifferent species.
N A T U R A SIL E S1A E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
R
3,7%
S
WIERZCHOWINA (PLATEAU)
WIERZCHOWINA (PLATEAU)
c
1,9%
ZBOCZA (SLOPES)
ZBOCZA (SLOPES)
B
A
Ryc. 9. Strategie życiowe Grime'a. A - zwałowisko „Panewniki”, B - zwałowisko „Borowa Wies”.
Fig. 9. Grime’s ecological strategies. A - “Panewniki” heap, B - “Borowa Wieś” heap.
zwałowiska „Borowa W ieś” w stosunku do zwało
natomiast na wierzchowinie ich liczba wynosi 82.
wiska „Panew niki”, reprezentującego początkowe
Podobne stosunki ilościowe zaobserwowano we florze
stadia sukcesji. W raz ze spadkiem udziału gatunków
zwałowiska „Borowa Wieś”. Ogólna liczba gatunków
ruderalnych obserwuje się wzrost udziału gatunków
występujących na terenie tego zwałowiska wynosi 95,
leśnych, głównie na wierzchowinie.
z czego 87 gatunków stwierdzono na wierzchowinie,
Pod względem strategii życiowych większe róż
nice stw ierdzono pom iędzy floram i w ierzchow in
a 43 na zboczach.
DYSKUSJA W YNIKÓW
obydwu zwałowisk, podczas gdy różnice na zboczach
Przedstawione dane florystyczne potwierdzają
są nieznaczne. Flora wierzchowiny zwałowiska „Bo
wyniki uzyskane w trakcie badań prowadzonych na
rowa Wieś”, reprezentującego bardziej zaawansowane
podobnych obiektach przez innych autorów (CA-
stadium sukcesji, charakteryzuje się większym udzia
BAŁA, JARZĄBEK 1999; ROSTAŃSKI 1991, 1997,
łem strategów typu C, podczas gdy udział strategów
2000; ROSTAŃSKI, TRUEMAN 2001; SANGER
typu CSR, CR i CS jest mniejszy w porównaniu z florą
1995). Z analizy flory obydwu obiektów wynika, że
zwałowiska „Panewniki”.
dostrzegalne różnice pojawiają się głównie w składzie
Pod względem tolerancji na światło, temperaturę,
gatunkowym oraz udziale procentowym grup geo-
wilgotność, pH gleby i jej zasobność flory poszcze
graficzno-historycznych, form życiowych, grup eko-
gólnych obiektów nie wykazywały większych różnic.
logiczno-siedliskowych i strategiach życiowych ga
Warto zwrócić uwagę na znaczne różnice w skła
tunków. Natomiast wskaźniki ekologiczne, takie jak
dzie gatunkowym flory badanych zwałowisk. Na 149
tolerancja świetlna, tolerancja termiczna oraz wyma
gatunków roślin naczyniow ych występujących na
gania względem wilgotności podłoża, pH gleby i za
obydwu obiektach, zaledwie 35 gatunków jest dla
wartości nutrientów w podłożu wydają się nie wykazy
nich wspólnych. R ów nież zauw ażalne są różnice
wać znacznych różnic zarówno pomiędzy obiektami,
w liczbie gatunków występujących na wierzchowinach
jak i pomiędzy wierzchowinami i zboczami hałd.
i na zboczach obydw u obiektów. Z 89 gatunków
Zwałowisko „Borowa W ieś”, na którym spon
występujących na całym zwałowisku „Panewniki”, na
taniczna sukcesja postępuje od ponad dwudziestu lat,
jego zboczach stwierdzono obecność 54 gatunków,
w porównaniu do wciąż usypywanego zwałowiska
N A TU R A S1LE SIA E S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
„Panewniki”, charakteryzuje się wyższym udziałem
podobieństwo składu flor obu obiektów:
procentowym apofitów oraz niskim udziałem ga
- dom inującą grupą roślin we florze badanych
tunków obcych, w szczególności archeofitów. Obser
obiektów są gatunki rodzime,
wuje się tu również niższy udział gatunków ruderal-
- najliczniej reprezentowaną grupą ekologiczno-
nych, choć pozostają one nadal dominującą grupą
siedliskową są gatunki ruderalne, a w dalszej
ekologiczno-siedliskową. Natomiast zaobserwowano
tu wyższy udział gatunków leśnych, w szczególnoś
ci na wierzchowinie zwałowiska. Również mniejszy
kolejności gatunki łąkowe,
- najliczniej reprezentow aną form ą życiową są
hemikryptofity,
udział we florze zwałowiska „Borowa W ieś” m ają
- pod względem wymagań siedliskowych więk
hemikryptofity i terofity, natomiast fanerofity są licz
szość flory obu zw ałow isk stanow ią gatunki
niej reprezentowane, niż we florze zwałowiska „Pa
światłolubne, preferujące siedliska średnio wilgo
newniki”. W yniki te w dużej mierze zgodne są z wy
tne i umiarkowanie ciepłolubne,
nikami badań przeprowadzonych na podobnych obie
- we florach badanych zwałowisk stwierdzono
ktach zarówno w kraju, jak i za granicą (CABAŁA,
duże zróżnicowanie pod względem preferencji
JARZĄBEK 1999; ROSTAŃSKI 1991, 1997,2000;
gatunków wobec pH gleby i obecności nutrien-
ROSTAŃSKI, TRUEM AN 2001; SANGER 1995).
tów.
Analiza rozkładu gatunków flory zwałowisk pod
3. We florze zwałowiska reprezentuj ącego później sze
względem strategii życiowych wykazała liczniejszy
stadium sukcesji, stwierdzono wyższy udział łą
udział gatunków reprezentujących strategię życiową
kowych i leśnych gatunków rodzimych (apofitów),
typu C na zwałowisku „Borowa W ieś”, niż na zwa
chamefitów i fanerofitów oraz strategów typu C,
łowisku „Panewniki”. W raz ze wzrostem liczby stra
a niższy udział obcych gatunków ruderalnych
tegów typu C maleje odpowiednio udział gatunków
i segetalnych, hemikryptofitów i terofitów oraz stra
pozostałych typów strategii. W ynik analizy udziału
tegów typu CSR, w porównaniu do flory młodszego
gatunków określonych strategii życiowych we florach
zwałowiska „Panewniki”.
badanych obiektów potwierdzają wyniki podobnych
4. Różnice pom iędzy badanym i obiektam i (m.in.
analiz przeprowadzonych na innych zwałowiskach
skład gatunkowy flory oraz udział w niej posz
z terenu GOP-u (ROSTAŃSKI 1991, 1997, 2000),
czególnych grup geograficzno-historycznych, form
natomiast pojaw iają się rozbieżności przy porówna
życiowych, grap ekologiczno-siedliskowych oraz
niu z wynikami badań przeprowadzonych w Wielkiej
strategii życiowych) są znacznie większe we florze
Brytami (ROSTAŃSKI, TRUEM AN 2001).
wierzchowin, niż zboczy badanych obiektów.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wszys
5. Brak jest pomiędzy florami obydwu zwałowisk
tkie wyżej wymienione różnice pomiędzy badanymi
znaczących różnic w preferencjach gatunków
obiektami w znacznie mniejszym stopniu zaznaczają
względem światła, temperatury, wilgotności, pH
się na zboczach zwałowisk, niż na ich wierzchowi
gleby i jej zasobności.
nach. Oprócz czynników ekologicznych, pod kątem
PODZIĘKOW ANIA
których analizowana była flora, być może m ają duże
A utorzy dziękują pracow nikom N adleśnictwa
znaczenie również inne czynniki ograniczające wege
K atow ice, na którego obszarze zlokalizow ane są
tację roślin. Do takich czynników można zaliczyć
badane obiekty, za życzliwość i okazaną pomoc w tra
strome nachylenie zboczy, osypujący się, słabo zwią
kcie prowadzonych badań terenowych.
zany materiał podłoża lub ciemne zabarwienie pod
łoża, silnie akumulujące ciepło. Wszystkie te czynniki
PIŚM IENNICTW O
przyczyniają się do słabszego pokrycia powierzchni
zboczy przez roślinność oraz do uboższego jej składu
gatunkowego.
W NIOSKI
1. Spośród 149 gatunków roślin naczyniowych stwier
dzonych w sumie na terenie obydwu zwałowisk
pogórniczych zlokalizowanych na terenach leś
nych, zaledwie 35 jest dla nich wspólnych.
2. W oparciu o analizy zróżnicowania flory naczy
niowej badanych obiektów stwierdzono pewne
Cabala S., Jarząbek Z. 1999. Szata roślinna zwałowisk poprze
mysłowych Chorzowa, cz.: I: Analiza flory. Arch. Ochr. Środ., 4:
133-153.
CabałaS., Jarząbek Z. 1999. Szata roślinna zwałowisk poprze
mysłowych Chorzowa, cz.: III: Roślinność zaroślowa i leśna. Arch.
Ochr. Srod., 4: 119-129.
Ellenberg H., Weber H. E., Diill R., Wirth V., Werner W.,
Paulißen D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa.
Scripta Geobotanica, 18:1-258. Universität Göttingen, Göttingen.
Frank D., Klotz S. 1990. Biologisch-Ökologische daten zur
florader DDR. Martin Luther Universität. Halle - Wittenberg Wis
senschaftliche Beiträge. Halle (Saale), ss. 103.
Grime J. P. 1979. Plant strategies and Vegetation processes.
John Wiley & Sons, Chichester, pp. 218.
Kondracki J. 1991. Typologia i regionalizacja środowiska
przyrodniczego, s.: 560-603. W: StarkelL. (Red.) Geografia Pol
ski - Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa, ss. 670.
Kuczyńska I., Pender K , Ryszka-Jarosz A. 1984. Roślinność
wybranych hałd kopalni węgla kamiennego,, Victoria ” w Wałbrzy
chu. Acta Univ. Wratisl. No 553, Prace bot., 27: 35-60.
MaciakF. 1996. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyda
wnictwo SGGW, Warszawa, ss. 348.
Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M. 1995. Vascu
lar plants o f Poland a checklist. Polish Botanical Studies. No 15,
Kraków, ss. 308.
Patrzałek A. 2000. Udział i roła roślinności spontanicznej
w tworzeniu zbiorowisk z wysiewanymi odmianami traw na grun
cie z odpadowej karbońskiej masy skalnej. Fragm. flor. geobot.,
ser. Polonica, 7: 1-20.
3-4: 157-168.
branych zwałach poprzemysłowyeh w województwie katowickim.
WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice —Sosnowiec.
Rostański A. 1997. Flora spontaniczna hałd Górnego Śląska.
Arch. Ochr. Środ., 3-4: 159-165.
Rostański A. 2000. Podsumowanie badań floiy terenówpoprzemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biol. Siles., 35
(52): 131-154.
Sanger H. 1995. Flora and vegetation on dumps o f uranium
mining in the southern part o f the former GDR. Acta Soc. Bot. Pol.,
64(4): 409-418.
SendekA. 1981. Analiza antropogenicznych przemian w sza
cie roślinnej GOP. Prace Nauk. UŚ N r 457, Katowice, ss. 120.
Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słownik termi
nów z zah-esu synantropizacji szaty roślinnej. Wyd. Uniw. Warszaw
skiego, Warszawa, ss. 93.
SzaflarskiJ. 1976. Środowisko geograficzne Katowic, s.: 8-53.
W: Długoborski W. (Red.) Katowice i ich dzieje i kultura na tle
regionu. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
analyzed with regard to the geographical-historical and
ecological diversity o f species composition, the par
ticipation of geographical-historical groups, life forms
as well as selected ecological factors. On the two
spoil heaps, a total o f 148 species o f vascular plants
were found to grow, o f which only 36 occurred on
both sites. The dominant taxa in the flora o f both
sites are native, perennial species o f meadows and ruderal habitats, mostly heliophilous, preferring habi
tats o f average humidity and slightly thermophilous.
A relatively large group is formed by eurythermie
species with a broad tolerance spectrum towards soil
fertility and pH. Differences were recorded in the
species composition on the slopes and on the apical
surface o f the heaps, with relation to the stage of
advancement o f the succession process.
K E Y WORDS: mining spoil heaps, spontaneous
vascular flora, woodlands, succession o f vegetation,
Katowice agglomeration
SUMMARY
Two m ining spoil heaps differing in age and
ground surface, found in woodland areas of the Kato
wice agglomeration, were an object o f floristic inves
tigations. The aim of the current studies was to com
pare the com position o f flora o f two spoil heaps
differing in the advancement o f succession process
es. The flora o f investigated sites was analyzed with
regard to the species composition, participation of geo
graphical-historical groups, life forms as well as
selected ecological factors. On the two spoil heaps, a
total o f 148 species o f vascular plants were found to
THE DIVERSITY OF VASCULAR FLORA
OF MINING SPOIL HEAPS
FOUND IN WOODLAND AREAS
OF THE KATOWICE AGGLOMERATION
grow , o f w hich only 36 occurred on both sites.
Apophytes dominate in the flora of spoil heaps (74.488.5%), among the life form groups according to
Raunkiaer the most numerous are the hemicryptophytes, whereas among ecological-habitat groups
ANDRZEJ PASIERBIŃSKI, ADAM ROSTAŃSKI
ruderal and meadow species predominate. With regard
to habitat requirements, the majority of spoil heap flora
are heliophilous species which prefer habitats o f ave
Department o f Plant Systematics
rage humidity, slightly thermophilous, though a large
Jagiellońska 28, PL 40 - 032 Katowice
group is also formed by eurythermie species. The
(received 15 November,
investigated flora shows a broad tolerance spectrum
accepted 14 December 2001)
towards soil fertility and pH. Flora o f the heap which
represents more advanced stages o f succession is
characterized by a higher participation o f apophytes
with a concomitant decrease in participation of keno-
ABSTRACT
The paper presents results o f floristic studies car
phytes and archeophytes. Simultaneously, the par
ticipation o f ruderal species decreases in favour of fo
ried out on two m ining spoil heaps, differing in age
rest and meadow species, and the participation of
and ground surface, found in woodland areas o f the
hemiciyptophytes and therophytes decreases in favour
Katowice agglomeration. The investigated flora was
of phanerophytes and chamaephytes.
N A TU RA S1LESIAE S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Tabela 1. Wykaz gatuków roślin naczyniowych występujących na badanych obiektach.
Tabic 1. List of vascular flora of the investigated objects.
Gatunek
Species
L.p.
No
Zwałowisko „Panewniki”
“Panewniki” heap
Zwałowisko „Borowa Wieś”
“Borowa Wieś” heap
1.
A ch illea m ilefolium L.
+
2.
A g ro stis canina L.
+
3.
A g ro stis c apillaris L.
+
+
4.
A grostis sto lo n ifera L.
+
+
5.
A lism a p la n ta g o -a q u a tica L.
+
6.
A in u s g lu tin o sa (L .) G A E R T N .
7.
A in u s incana (L.) M O E N C H
8.
A lo p e cu ru s aequalis SO B O L .
+
+
A nthoxanthum odoratum L.
+
10.
A rctium m inus (H IL L ) B E R N H .
+
11.
A ren a ria serp yllifo lia L.
+
12.
A rtem isia vulgaris L.
+
+
B etula p en d u la R O T H
+
+
9.
13.
+
14.
B idens fr o n d o s a L.
15.
B rom us sterilis L.
+
16.
C alam agrostis epigejos (L.) R O T H
+
+
17.
C alluna vulgaris{L .) H U L L
+
+
18.
C alystegia sep iu m (L.) R. BR.
+
19.
C ardam inopsis arenosa (L .) H A Y E K
+
20.
C ardam inopsis h a lle rii (L..) H A Y E K
+
21.
Care.x hirta I...
+
22.
C entaurea ja c e a L.
+
23.
C entaurea o xylepis (W IM M . & G R A B .) H A Y E K
+
24.
C entaurea p h iy g ia L.
+
25.
C entaurium erythraea R A F N
+
26.
C erastium arvense L. s. s.
+
27.
C erastium holosteides FR. em. H Y L.
+
28.
C haenorhinum m in u s (L.) L A N G E
+
29.
C ham aenerion a ngustifolium (L.) SCO P.
+
30.
C ham aenerion p a lu stre SCO P.
+
31.
C helidonium m aius L.
+
32
C ichorium intybus L.
+
33.
C irsium arvense (I..) SCO P.
+
34.
C irsium vulgare (SAV1) TEN .
+
35.
C onyza ca n a d en sis (L.) C R O N Q U IS T
+
36.
C orynephorus ca n escen s (L .) P. B E A U V .
+
+
37.
C rataegus m o n ogyna JA C Q .
+
+
38.
C repis biennis L.
+
39.
D aucus carota L.
+
40.
D e scham psia c aespitosa (L .) P. B E A U V .
+
+
ipł-Tl
41.
D e sc h a m p s ia ß e x u o s a (L.) TRIN .
42.
D ia n th u s d eltoides L.
43.
E ch in o ch lo a crus-gali (L .) P. B E A U V .
+
44.
E chium vulgare L.
+
45.
E leo ch a ris ovata (R O T H ) R O E M . & SC H U L T.
+
46.
E pilobium p a rv iflo ru m SC H R EB .
-
47.
E quisetum a rvense L.
+
48.
F.rigeron ann u u s (L.) PERS.
49.
E rysim um c heiranthoides L.
50.
E upatorium cannabinum L.
+
1
+
+
+
+
N A T U R A S IL E S IA E S U P E R IO R 1 S , S U P L E M E N T (2001)
Tab. 1. - ciąg dalszy.
Tab. 1 continuation.
Gatunek
Species
L.p.
No
51.
E u p h o rb ia h elioscopia L.
+
52.
E u p h ra sia rostkoviana H A Y N E
+
53.
F estu ca g igantea (L.) V IL L .
54.
F estuca ovina L.
+
+
+
55.
F estuca rubra L. s. s.
+
56.
F ra n g id a alnus M IL L .
+
57.
F ra xin u s p e n sy lv a n ic a M A R S H A L L
+
58.
G aleopsis a ngustifolia (E H R H .) H O FFM .
59.
G a le o p sisp u b e sc e n s B E S S E R
60.
G alium a parine L.
iaikluM
+
61.
G alium m ollugo L.
+
+
62.
G eum Lirbanum L.
+
63.
G lyceria flu ita n s (L.) R. BR.
+
64.
H iera ciu m lachenali C. C. G M EL .
65.
H ieracium laevigatum W ILL D .
+
66.
H ieracium p iio sella L.
ttf {
67.
H ieracium sab a u d u m L.
68.
H ieracium um bellatum L.
+
69.
H olcus lanatus J...
+
70.
H u m u lu s lup u lu s I..
+
+
71.
H ypericum p e rfo ra tu m L.
72.
J a sio n e m o ntana L.
f
+
+
73.
Ju n cu s tenuis W IL L D .
74.
Lari.x decidua M IL L .
75.
L a th yru s silvestris L.
-
76
L eonto don hisp id u s L.
+
+
+
+
+
77.
Linaria vulgaris L.
+
78.
L otus corn icu la tu s L.
jg
+
79.
L upinus p o lyp h y llu s L IN D L .
+
+
80.
L uzula m u ltiß o ra (R E T Z .) LEJ.
+
81.
í.ycopus e uropaeus L.
+
82.
L ysim achia vulgaris L.
+
83.
M a trica ria m a ritim a subsp. inodora L.
+
84.
M e d ic a g o lupulina L.
85.
M ela m p yru m sylvaticum L.
86
M e la n d riu m album (M IL L .) G R A C K E
87.
M elilo tu s alba M E D IK .
« 1 ® S;
+
+
88.
M oech rin g ia trinervia (L.) C L A IR V .
89.
M o linia caerulea (L.) M O E N C H
+
90.
M ycelis m uralis (L .) D U M O R T
+
+
+
91.
M yosoton aquaticum (I..) M O E N C H
92.
O enothera biennis L. s. s.
93.
O enothera p seu d o c h ic a g in e n sis R O S T A N S K I
+
94.
O rthila se c u n d a (L.) H O U S E
+
95.
O xalis stric ta L.
96.
P a ris quad rifo lia L.
+
97.
P h yso ca rp u s o p ulifolius (L .) M A X IM .
+
98.
P ic ris hiera cio id es L.
99.
P in u s sy lve stris L.
100.
P lantago lanceolata L.
N A TU R A S IL E S 1 A E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
+
i
■ rJtófe
+
+
Tab. 1. - ciąg dalszy.
Tab. 1. —continuation.
Gatunek
Species
L.p.
No
101.
P lantago m a io r L.
+
+
102.
P oa annua L.
+
+
103.
P oa n e m o ra lis L.
+
104.
P oa trivialis L.
+
105.
P olygom im aviculare L.
+
106.
P olygonum p e rsic a ria L.
+
+
107.
P opulus sim o n ii C A R R .
108.
P opulus trém ula L.
109.
P o tenlilla a nserina L.
+
+
+
1 10.
P otentilla erecta (L .) R A E U S C H .
+
111.
P o tentilla norveg ica L.
+
+
112.
P leridium a quilinum (L .) K U H N
113.
P u cinella d istans (JA C Q .) PA RL.
+
114.
P yroia m in o r L.
115.
Q uercus ro b u r L.
+
116.
R a nunculus acris L. s. s.
+
117.
R eseda lutea L.
+
118.
R ey n o u tria ja p ó n ic a H O U T T .
+
119.
R osa rugosa T H U N B .
+
120.
R ubus ca esiu s L.
1
(i-i
+
121.
R ubus p lic a lu s W E IH E & N E E S
-
122.
R ubus sp ren g elii W E IH E
+
123.
Salix aurita L.
124.
Sa lix caprea L.
125.
Sa lix d a sycla d o s W IM M .
126.
Salix p e n ta n d ra L.
127.
Salix p u rp u re a L.
128.
Sclera n th u s annuus L.
129.
Sclera n th u s p e re n n is L.
130.
S enecio fu c h s ii C. C. GM EL.
S iä.'?'
+
+
+
+
+
+
+
ÎÂ-pW*
131.
Senecio ja c o b e a L.
+
132.
S enecio viscosus L.
+
133.
Solidago ca n a d en sis L.
134.
Solid a g o g ig a n tea A IT O N
+
135.
Sonchus oleraceus L.
+
136.
S o rb u s aucuparia L. em. HEDL.
+
137.
Tanacetum vulgare L.
+
138.
Thym us p u le g io id e s L.
+
139.
Torilis ja p ó n ic a (H O U T T .) D C.
140.
Trifolium a rven se L.
+
141.
Trifolium a ureum P O L L IC H
+
142.
Trifolium dubium SIBTH .
+
143.
Trifolium p ra te n se L.
+
144.
Vaccinum vitis-idaea L.
145.
Verbascum p h lo m o id e s L.
+
146.
Verbascum thapsus L.
+
+
+
+
+
147.
V erónica c ham aedrys L.
148.
Viola arvensis M U R R A Y
+
149.
Viola trico lo r L. s. s.
+
+
N A T U R A S IL E S IA E S U P E R IO R IS , S U P L E M E N T (2001)
'
■
Natura Silesiae Superioris, Suplement (2001'): 33 - 43.
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice
ISBN 83-906910-4-3
FLORA NACZYNIOWA TERENÓW SILNIE SKAŻONYCH
CYNKIEM I OŁOWIEM
NA PRZYKŁADZIE ZWAŁOWISK POPRZEMYSŁOWYCH
ZGH „ORZEŁ BIAŁY” S. A. W BYTOMIU
ADAM ROSTAŃSKI, DOMINIK KAPA
ABSTRAKT
Praca prezentuje wyniki badań florystycznych prowadzonych na obszarze terenów zwałowisk
poeksploatacyjnych Zakładów Górniczo-Hutniczych „Orzeł Biały” w Piekarach Śląskich, spe
cjalizujących się w produkcji wyrobów cynkowo-ołwiowych.
N a badanych zwałowiskach stwierdzono występowanie 103 gatunków roślin naczyniowych,
reprezentujących 33 rodziny, wśród których dom inująświatłolubne i ekspansywne gatunki ruderalne i łąkowe. M niejszy udział m ają rośliny siedlisk murawowych oraz leśno-zaroślowych.
Stwierdzono wyraźny wpływ specyficznego siedliska o pochodzeniu antropogenicznym na florę
zwałowisk, jak m.in. ubożenie i apofityzacja flory, zmniejszony udział fanerofitów i chamefitów oraz zwiększony udział światłolubnych gatunków ekspansywnych.
SŁOWA KLUCZOWE: zwałowiska pokutnicze, spontaniczna flo ra naczyniowa, sukcesja
roślinności
STRESZCZENIE
Praca prezentuje wyniki badań florystycznych prowadzonych na obszarze terenów
zwałowisk poeksploatacyjnych Zakładów Górniczo-Hutniczych „Orzeł Biały” w Piekarach
Śląskich, specjalizujących się w produkcji wyrobów cynkowo-ołowiowych.
Badaniami objęto obszar czterech zwałowisk Zakładu Górniczo-Hutniczego „Orzeł Biały”
S.A. o łącznej powierzchni ok. 35 hektarów. W trakcie badań, obejmujących dwa sezony wege
tacyjne (1999 i 2000), na każdym z obiektów odnotowywano występowanie gatunków roślin wraz
z ich liczebnością na stanowisku. Skład flor poszczególnych obiektów analizowano pod kątem
przynależności do grup ekologicznych i grup geograficzno-historycznych. Dla każdego gatunku
określono formę życiową wg klasyfikacji Raunkiaera, stopień ekspansywności gatunku oraz wartoś
ci wskaźnika świetlnego, temperatury, wilgotności i trofizmu. Określono także częstotliwość
wystąpień gatunków na każdym z obiektów. N a zwałowiskach ZGH „Orzeł Biały” stwierdzono
występowanie 103 gatunków roślin naczyniowych, reprezentujących 33 rodziny. We florze
wszystkich zwałowisk dominuj ąśw iatłolubne i ekspansywne gatunki ruderalne i łąkowe, nieco
mniejszy udział m ają rośliny siedlisk murawowych oraz leśno-zaroślowych. Stwierdzono wy
raźny wpływ specyficznego siedliska o pochodzeniu antropogenicznym na florę zwałowisk. Zaob-
Flora naczyniowa terenów silnie skażonych cynkiem i ołowiem
serwowano m. in. ubożenie i apofityzację flory, zmniejszony udział fanerofitów i chamefitów
oraz zwiększony udział światłolubnych gatunków ekspansywnych.
WSTĘP
Pierwsza połowa XVI w. to bardzo intensywny roz
Zwałowiska poprzemysłowe, będące wynikiem
wój górnictwa rud, nie mający w przeszłości, a może
działalności kopalń i hut, stanowią nieodłączny ele
i nawet w przyszłości, podobnego zasięgu terytorial
ment krajobrazu Górnego Śląska. Masa składowanych
nego. Rozwój górnictwa w rejonie Bytomia (Bobrek,
odpadów w województwie Śląskim (ROCZNIK STA
Piekary Śląskie, Dąbrówka, Szarlej) następuje po
TYSTYCZNY 1999) szacowana jest na 724 833,7
roku 1542 (MAJORCZYK 1985, MOLENDA 1963).
tys. ton (w tym odpady górnictwa i kopalnictwa -
W rezultacie prowadzonej działalności wydoby
616 165 tys. ton).
wczej i przetwórczej wiele naturalnych form rzeźby
Zwałowiska cynkowo-ołowiowe, ze względu na
terenu na obszarze Bytomia i w jego okolicy uległo
dużą toksyczność i negatywny wpływ na zdrowie
daleko idącemu przeobrażeniu lub zatarciu. Pojawiły
ludzi, stanowią dość istotny problem przem ysłowe
się znaczne rozm iaram i form y rzeźby antropoge
go regionu Górnego Śląska. Mimo niekorzystnych
nicznej. Do najbardziej rozpowszechnionych form
w arunków siedliskow ych (stosunkow o duże za
przeobrażenia terenu należą hałdy (zwały) różnego
wartości metali ciężkich, takich jak ołów, kadm czy
pochodzenia (m.in. cynkowo-ołowiowe, węglowe)
cynk oraz brak substancji odżywczych i warstwy
(DŁUGOBORSKI 1979).
próchniczej gleby), na tego typu obiektach rozwija się
LOKALIZACJA OBIEKTÓW BADAŃ
roślinność będąca wynikiem spontanicznej sukcesji.
Badaniam i objęto obszar czterech zw ałowisk
Jednym z uciążliwszych emitorów ołowiu i cynku,
Zakładu Górniczo-Hutniczego „Orzeł Biały” S. A.
funkcjonującym do lat 90. XX wieku, był Zakład
o łącznej powierzchni ok. 35 hektarów. Trzy z nich
Górniczo-Hutniczy „Orzeł Biały” w Piekarach Śląskich
zlokalizowane są w Bytomiu, a jedno w Piekarach
i Bytomiu (województwo śląskie). Wcześniej prowa
Śląskich (ryc. 1):
dzone już były tu badania ekologiczne i flory styczne
Zwałowisko H I - Piekary Śląskie-Brzeziny, wzdłuż
przez SKRZYPEK (1986) oraz ROSTAŃSKIEGO
ulicy Roździeńskiego, po wschodniej stronie za
(1997). Dotyczyły one jednak innych obiektów.
Celem prezentowanej pracy jest określenie - na
podstawie składu flory naczyniowej - stopnia zaawan
kładu „W aryński”,
Zwałowisko H2 - Bytom, u wylotu ulicy Siemiano
wickiej w kierunku na Sosnowiec,
sowania sukcesji spontanicznej na różnych pod wzglę
Zwałowisko H3 - Bytom, wzdłuż ulicy Siemiano
dem budowy i składu chemicznego zwałowiskach
w ickiej, na południow y-w schód od dawnego
ZGH „Orzeł Biały”, charakteryzujących się zróżni
cowanym stopniem toksyczności podłoża.
TEREN BADAŃ
Terytorium Bytomia rozciąga się na północnym
zakładu „M archlewski”,
Zwałowisko H4 —Bytom, wzdłuż ulicy Siemiano
wickiej, po południowej stronie dawnego zakładu
„Marchlewski” (za torami kolejowymi).
skraju Górnośląskiej Niecki Węglowej oraz w po-
CHARAKTERYSTYKA
łudniow o-zachodnim rejonie w ystępow ania złóż
SKŁADOW ANYCH ODPADÓW
kruszców metali nieżelaznych, ciągnących się od Tar
Odpady powstałe w wyniku eksploatacji złóż rud
nowskich Gór po Olkusz i Chrzanów (PIW OW A
nych, a następnie ich wzbogacania mokrego względ
RSKI, ŻEG LICK I 1977). Z dolom itam i kruszco-
nie ogniowego lub produkcji ciepła technologiczno
nośnymi wiąże się występowanie rud cynku i ołowiu
grzewczego i przerobu złomu akumulatorowego, są
oraz innych metali towarzyszących.
pod względem spektograficznym mieszaniną różnych
Najstarsze wzmianki o górnictwie i hutnictwie
związków chemicznych i pierwiastków metalicznych
na ziemiach śląskich spotkać możemy u historyka
(np. ołów, cynk) względnie niemetalicznych. Wys
rzymskiego Tacyta (I i II w.), jednak bezpośrednie
tępują w postaci szlamów, piasków, rumoszu dolomi-
informacje o eksploatacji górniczej na tych ziemiach
towo-wapiennego, żużli hutniczych i kotłowych (UP
pochodzą dopiero z pierwszej połow y XII w. Na
R O SZC ZO N A D O K U M EN TA C JA ... 1986). Ich
całym obszarze w ystępow ały stosunkow o płytko
charakterystykę przedstawiono w tabeli 1.
zalegające rudy bogate w cynk i ołów, głównie utle
M ETODYKA BADAŃ
nione, w których znajdowano metaliczne bryły gale
W trakcie badań, obejmujących dwa sezony wege
ny, o znacznej domieszce srebra (MOLENDA 1963).
tacyjne (1999 i 2000), na każdym z obiektów odno
N A T U R A SILE S1A E SU PERIO R1S, S U P L E M E N T (2001)
Rye. 1. Lokalizacja zwałowisk. HI - H4 - badane obiekty.
Fig. 1. Localisation of the spoil heaps. HI - H4 - investigated objects.
Tabela 1. Charakterystyka badanych zwałowisk (na podstawie UPROSZCZONEJ DOKUMENTACJI zwałowisk ZGH „Orzeł Biały”, 1986).
Table 1. Characteristic of the spoil material (after UPROSZCZONA DOKUMENTACJA... 1986).
Objekt
Object
Rodzaj odpadu
Sort of wastes
Powierz Średnia Kubatura
chnia
wysokość Volume
Mean high (Capacity)
Area
[m3 x 101]
[m]
[ha]
Masa
Mass
[Gg]
Zn
[%]
Pb
[%]
Wiek
Age
[lata —years]
Hl
Ż użel z p iec ó w p rzew ałow ych
- m ieszan in a okruchów
d o lom itow ych spieków żużla
16
20
3330
5000
2,1
0,2
1926-79
H2
O ven cinder, dolom ite
and iron m ixture
3,7
12
330
500
2,3
0,3
1926-44
H3
D robno zm ielo n a m ieszanina
do lo m itó w i iłów
4
15
747
1129
2,2
0,4
1982-86
H4
D olo m ite and soil
10
16,5
1300
1950
2,9
1,1
1926-70
towywano występowanie gatunków roślin wraz z ich
W celu określenia podobieństwa między badany
liczebnością na stanowisku. Skład flor poszczególnych
mi obiektami, zastosowano analizę skupień na pod
obiektów analizowano pod kątem przynależności do
stawie wartości wskaźników ekologicznych posz
grup ekologicznych i grup geograficzno-historycznych
czególnych flor. W obliczeniach zastosowano Pakiet
(ELLENBERG i in. 1992, KORNAŚ, MEDWECKA-
Tytan (BATKO, MORACZEW SKI 1986).
KORNAŚ 1986; SUDNIK-W ÓJCIKOW SKA, KO-
Nomenklaturę łacińską oparto na podstawie „Kry
ŹNIEWSKA 1988). Dla każdego gatunku określono
tycznej listy roślin naczyniowych Polski” (MIREK
formę życiow ą wg klasyfikacji Raunkiaera oraz sto
i in. 1995).
pień ekspansywności gatunku (ZARZYCKI 1984).
WYNIKI
Wartości wskaźnika świetlnego, temperatury, wilgo
N a zwałowiskach ZGH „Orzeł Biały” stwierdzo
tności i trofizmu podano w dziesięciostopniowej skali
no występowanie 103 gatunków roślin naczyniowych,
wg ELLENBERGA i in. (1992). Określono także
reprezentujących 33 rodziny (tab. 2)*. Najliczniejsze
częstotliwość wystąpień gatunków na każdym z obiek
rodziny to: Asteraceae - 26 gatunków, Fabaceae - 11
tów według przyjętej skali: + - pojedyncze wystąpie
gatunków, Poaceae - 10 gatunków. 16 rodzin repre
nie, 1 - 2 do 4 notowania, 2 - 5 do 10 notowań; 3 11 do 20; 4 - 2 1 do 30; 5 - powyżej 30 notowań.
* Tabele 2-7 zamieszczono na ss. 40-43.
N A T U R A S1LES1AE SU PERJO RJS, S U P L E M E N T (2001)
zentowanych jest tylko przez jeden gatunek. Gatunka
ruderalnych do bardzo trudnych warunków siedlis
mi najczęściej występującymi na wszystkich zwało
kowych, które reprezentują zwałowiska cynkowo-
wiskach są: Betula pendula, Populus tremula, Calama-
ołowiowe, zaś gatunkami pionierskimi na tego typu
grostis epigejos, Cardaminopsis arenosa, Deschampsia
obiektach są: Cardaminopsis arenosa, Festuca ovina,
caespitosa, Poa pratensis, Reseda lutea.
Calamagrostis epigejos, Silene vulgaris, co obserwo
Największą liczbę gatunków zaobserwowano na
wano na podobnych siedliskach wcześniej (TOKARS-
zwałowisku H3 (72 gatunki), najmniej zaś na hałdzie
KA-GUZIK i in. 1991).
H2 (63 gatunki). We florze wszystkich badanych
Formy życiowe
zwałowisk dominują gatunki występujące rzadko (2)
i bardzo rzadko (1) (ryc. 2).*
zarówno we florze ogólnej, jak i we florach zesta
Grupy geograficzno-historyczne
wionych dla poszczególnych zwałowisk - zdecydo
Analiza składu geograficzno-historycznego flory
ogólnej wykazała, że spośród w yróżnionych grup
w dużej liczbie w ystępująterofity (24,27% we florze
dom inują gatunki rodzim ego pochodzenia - apofi-
ogólnej, co może świadczyć o małej stabilności i ru-
ty, stanow iące ok. 75% flory, natom iast gatunki
deralizacji tych siedlisk). N a uwagę zasługuje dość
znaczny, jak na warunki zwałów, udział geofitów
obcego pochodzenia stanow ią 25% (ryc. 3). W gru
Udział grup form życiowych roślin wykazuje -
w aną dom inację hem ikryptofitów (ryc. 5). Także
pie antropofitów archeofity stanowią 15,5%, a kenofi-
(powyżej 10%), świadczący o zaawansowaniu pro
ty —9,5%. Podobne tendencje obserwujemy we florze
cesów sukcesji na niektórych obiektach. Podobny
poszczególnych zwałowisk, gdzie apofity stanowią
wynik uzyskano badając wcześniej florę bezpośred
przeważający procent (72,2-84,4%). Archeofity wy
niego otoczenia emitorów ZGH „Orzeł Biały” (ROS
stępują najliczniej (20,6%) we florze zwałowiska
H2, natomiast najmniej ich występuje na obiekcie H4
TAŃSKI 1997), przy czym stwierdzono tam nieco
niższy udział hemikryptofitów.
(6,3%).
Wskaźniki ekologiczne
Podobne zjawisko - dominację gatunków rodzi
Analiza flory pod względem wskaźnika świetlnego
mych (apofitów) - zaobserwowano badając florę osa
(L) wykazała zdecydowaną dominację gatunków świa-
dników poflotacyjnych ZGH „Orzeł Biały” (SKRZY
tłolubnych (znaczny udział roślin o wartości wskaźni
PEK 1986). Stwierdzono tam udział ponad 75% ga
ka - 7, 8, 9). Równocześnie stwierdzono niewielki
tunków rodzimych. Także 10-letnie badania flory tere
udział gatunków cieniolubnych (wartości wskaźników
nów poprzemysłowych Górnego Śląska (ROSTAŃ
- 4 i 5) (tab. 3).
SKI 2000) oraz otoczenia emitorów cynku i ołowiu
Podobnie podział flory ze względu na wskaźnik
(ROSTAŃSKI 1997) wykazały dość zbieżne rezulta
temperatury (T) wykazuje dominację gatunków cie
ty - wyraźną dominację apofitów (ponad 70%). Jest
płolubnych (wartość wskaźnika - 6). Gatunków umiar
to zgodne z wcześniejszymi badaniami całości flory
kowanie ciepłolubnych (o wartości wskaźnika - 5) jest
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (SENDEK
znacznie mniej (tab. 4).
1984). W ysoki udział apofitów we florze badanych
Większość gatunków flory zwałowisk, ze wzglę
zwałowisk (76,2-84,4%) świadczyć może o sygnali
du na wskaźnik wilgotności (F), to rośliny umiar
zowanej wcześniej większej tolerancji gatunków
kowanie mezofilne (wartości wskaźnika - 4), stosun
rodzimych na wysoki poziom stężenia metali ciężkich
kowo duży udział mają gatunki mezofilne (o wartości
w glebie (ROSTAŃSKI 1997).
wskaźnika - 5). Pozostałe wartości wskaźników są
Grupy ekologiczne
reprezentowane przez znikomy procent gatunków
(tab. 5).
W składzie grup ekologicznych - zarówno we
florze ogólnej, ja k i we florach zestawionych dla
Analiza flory zwałowisk pod względem wskaźni
każdego ze zwałowisk - najliczniej reprezentowane
ka trofizmu (N) wykazała, iż w jej składzie dominują
są gatunki ruderalne (ryc. 4). Stosunkowo licznie
gatunki o niższych i średnich wymaganiach troficz
reprezentowane są także gatunki łąkowe oraz leśno-
nych (4-6), a rośliny o bardzo niskich (1-2) oraz bar
zaroślowe. Podobne obserwacje poczyniono w trak
dzo wysokich (9) wymaganiach troficznych stanowią
cie badań bezpośredniego otoczenia emitorów ZGH
niewielki procent (tab. 6).
„Orzeł Biały” (ROSTAŃSKI 1997). Zjawisko to spo
W składzie flory zwałowisk zdecydowaną prze
wodowane może być łatw iejszą adaptacją gatunków
wagę m ają gatunki silnie ekspansywne (+2) - 52,4%,
przy niewielkim udziale gatunków ustępujących -
* Ryciny 2-7 zamieszczono na ss. 39-40.
N A TU R A S1L ESIAE S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
ok. 4% (ryc. 6).
We florze badanych obiektów stwierdzono w ys
wanych obecnie tylko przez nieliczne okazy. Prawdo
tępowanie kilku gatunków o zwiększonej odpornoś
podobnym czynnikiem hamującym wzrost i rozwój
ci na zawartość metali ciężkich w glebie (za ZARZY
roślin, poza toksycznością podłoża, są duże wahania
CKIM 1984). Są to m.in.: Arrhenatherum elatius,
temperatury występujące w górnej warstwie gleby,
Chamaenerion angustifolium, Chamaenerion palus
a dość słabe zadam ienie może być spowodowane
tre, Cichorium intybus, Equisetum arvense, Festuca
przem ieszczaniem wierzchnich warstw zwałowisk
ovina, Lotus corniculatus, Scabiosa ochroleuca, Tu-
na skutek erozji wietrznej (STRZYSZCZ 1980).
ssilago farfara, Urtica dioica.
Analiza podobieństwa między obiektami (liczona
WNIOSKI
1. We florze wszystkich zwałowisk dominują świa-
metodą średniej więzi UPGM A, z zastosowaniem
tłolubne i ekspansywne gatunki ruderalne i łąkowe,
odległości Euklidesa, na podstawie wartości wska
nieco mniejszy udział m ają rośliny siedlisk mura-
źników ekologicznych poszczególnych flor) wykazała
grupowanie obiektów H I i H2 oraz H3 i H4 jako
wowych oraz leśno-zaroślowych.
2. Stwierdzono wyraźny wpływ specyficznego sie
dwuelementowych grup o znacznym podobieństwie.
dliska o pochodzeniu antropogenicznym na florę
OCENA PRÓB REKULTYW ACYJNYCH
zwałowisk. Zaobserwowano m. in. apofityzację
NA BADANYM TERENIE
flory, zmniejszony udział fanerofitów i chamefitów
Próby rekultywacyjne przeprowadzono na zwa
łowiskach H3 i H4. Projekt rekultywacji obejmował
dwa etapy (DOKUM ENTACJA.,. 1987):
oraz zwiększony udział światłolubnych gatun
ków ekspansywnych.
3. Z w iększony udział gatunków z grupy m uraw
1 etap - wykonanie rekultywacji szczegółowej pole
piaszczyskowych oraz z grupy nadwodnych i ba
gającej na biologicznym zabezpieczeniu wierz
giennych na zwałowiskach H3 i H4 w porówna
chowiny i zboczy zw ałow isk przed pyleniem
niu z obiektami H l i H2 wiąże się z różnym cha
oraz na w ytw orzeniu odpowiednich warunków
rakterem podłoża tych miejsc (skład chemiczny
siedliskowo-glebowych.
i struktura), oraz z bliskością zbiorników wodnych,
2 etap - zagospodarowanie poprzez wprowadzenie
znajdujących się w pobliżu zwałowisk H3 i H4.
gatunków traw, roślin motylkowych oraz gatun
4. Stopień pokrycia poszczególnych obiektów jest
ków drzewiastych w formie zwartych zadrzewień.
różny, przy czym zwiększone pokrycie na hałdach
Po przeprowadzonych badaniach w latach 1999-
H3 i H4 m iała w pływ praw dopodobnie rekul
2000 stwierdzono obecność jedynie 10 gatunków
tywacja tych obiektów.
(m.in. dąb czerw ony Quercus rubra oraz oliwnik
5. Różnice między obiektami na podstawie badanych
Elaeagnus angustifolia - występujące najliczniej)
biologicznych param etrów zw ałow isk zostały
z 25 w prow adzonych. W szystkie gatunki drzew
potwierdzone w analizie skupień.
i krzewów w ystępują z niską częstotliw ością (po
kilka osobników), jedynie brzoza B etulapéndula na
PIŚM IENNICTW O
obiekcie H4 zwiększa swoją częstotliwość wystąpień
do kilkudziesięciu. Także w dużej liczbie występują
nasadzane trawy Festuca ovina oraz - w mniejszej
ilości - Dactylis glomerata. Dodatkowo stwierdzono
obecność okazów gatunków pochodzących praw
dopodobnie z nieudokumentowanych nasadzeń, wys
tępujących na rekultyw ow anych obiektach. Są to:
Cornus sanguínea, Rhus typhina, Cornus sericea, Spiraea salicifolia, Rosa rugosa, Cerasus mahaleb, wys
tępujące pojedynczo. Ponadto na obiekcie H I, który
nie został objęty rekultywacją, stwierdzono pojedyn
cze stanow iska P hiladelphus grandiflorus, kilka
okazów Ulmus laevis oraz kilkanaście topoli berliń
skich (Populus berolinensis).
Rekultywację zwałowisk H3 i H4 można uznać
za nieudaną, gdyż stwierdzono niewielki procent ga
tunków roślin wcześniej tu nasadzonych, reprezento
Batko A., Moraczewski I. 1990. Tytan 87. Pakiet programów
realizujących analizą skupień. Uniwersytet Warszawski, Warsza
wa (maszynopis).
Długoborski W. 1979. Bytom - zarys rozwoju miasta. PWN,
Warszawa, Kraków, ss. 757.
Dokumentacja techniczno-kosztorysowa na rekultywacją szcze
gółową nieczynnych osadników odpadów poflotacyjnych należących
do Zakładu Górniczo-Hutniczego ,, Orzeł Biały”. Kraków - Katowi
ce, 1987 (maszynopis).
Ellenberg H., Weber H., DüllR., Wirth V, Werner W., Paulißen
D. 1992. Zeigwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobo
tánica, 18: 1-258. Universität Göttingen, Göttingen.
Kom aś J., Medwecka-Kornaś 1986. Geografia roślin. PWN,
Warszawa, ss. 528.
Majorczyk R. 1985. Historia górnictwa kruszcowego w rejonie
Bytomia. Bytom, [wydanie własne] ss. 99.
Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zajac M. 1995. Kryty
czna lista roślin naczyniowych Polski. Vascularplants ofPoland.
A checklist. Polish Botanical Studies, No. 15. Polish Academy o f
Sciences, Kraków, ss. 308.
Molenda D. 1963. Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląskokrakowskich do połowy X V I w. PWN, Instytut Historii Kultury
Materialnej, Wrocław - Warszawa - Kraków, ss. 420.
Piwowarski W., ŻeglickiJ. 1977. Charakterystyka rud cynku
i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim. Instytut Geologiczny,
N A TURA S1L E SIA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Warszawa.
ROCZNIK STATYSTYCZNY1999. Województwo Śląskie w 1998
r. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, ss. 519.
Rostański A. 1997. Rośliny naczyniowe terenów o wysokim
stopniu skażenia metalami ciężkimi. Acta Biol. Siles., 30 (47): 5682.
Rostański A. 2000. Podsumowanie badań flory terenów poprzemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biol. Siles., 35
(52): 131-154.
SendekA. 1984. Rośliny naczyniowe Górnośląskiego Okręgu
Przemysłowego. OTPN, PWN, Warszawa - Wrocław, ss. 140.
Skrzypek K. 1986. Sukcesja roślin na osadnikach poflota
cyjnych K G H ,, Orzeł Biały ” w Bytomiu. Praca magisterska, ma
szynopis. Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środo
wiska, Katowice.
Strzyszcz Z. 1980. Właściwości fizyczne i chemiczne odpadów
poflotacyjnych m d Pb i Zn w aspekcie ich biologicznej rekultywacji.
Arch. Ochr. Śród, 3-4: 19-51.
Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słownik z zakre
su synantropizacji szaty roślinnej. Wyd. Uniw. Warszawskiego,
Warszawa, ss. 93.
Tokarska-Guzik B., Rostański A., KlotzS. 1991. Roślinność hał
dy pocynkowej w Katowicach-Wełnowcu. Acta Biol. Siles., 19
(36): 94-101.
Uproszczona dokumentacja istniejących zwałowisk odpadów
przemysłowych ZG H ,, Orzeł Biały ”. 1986. ZGH „ Orzeł Biały ”, By
tom (maszynopis).
Zarzycki K. 1984. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin
naczyniowych Polski. PAN, Instytut Botaniki, Kraków, ss. 44.
influence o f the specific habitat of anthropogenic ori
gin on the spoil heap flora was recorded, including
among others impoverishment and apophytisation of
the flora, a decreased share o f phanerophytes and
chamaephytes as well as an increased share of helio
philous expansive species.
K E Y WORDS: post-sm eltery spoil heaps, spon
taneous vascular flora, succession o f vegetation
SUMMARY
The paper presents results of floristic investigations
conducted within the territory o f post-exploitation
spoil heaps o f the Mining and Smelting Works “Orzeł
Biały” in Piekary Śląskie which specialises in the
manufacturing o f zinc and lead products.
The investigations encompassed the territory of
four spoil heaps o f the M ining and Smelting Works
“Orzeł Biały” Ltd. with a total area o f ca. 35 hectares.
During surveys which took place during two vegeta
tion seasons (1999 and 2000) in each o f the study sites,
occurrence o f plant species was recorded together
VASCULAR FLORA OF AREAS
STRONGLY CONTAMINATED
WITH ZINC AND LEAD
- EXAMPLE OF POST-INDUSTRIAL
SPOIL HEAPS OF THE MINING
AND SMELTING WORKS
“ORZEŁ BIAŁY” LTD. IN BYTOM
with their numbers in each locality. The composition
ADAM ROSTAŃSKI, DOM INIK KAPA
temperature, humidity and trophism. The frequency
o f floras o f individual sites was analysed from the
point o f view o f relative frequency o f various eco
logical groups as well as geographical and historical
groups. For each species, the following characteris
tics were determined: life form according to the clas
sification of Raunkiaer, degree of expansiveness of the
species as well as indicator values o f insolation index,
o f occurrence o f the species on each o f the site was
also determined. On the spoil heaps o f the Mining and
D epartment o f Plant Systematics
Smelting Works “Orzeł Biały”, 103 species of vascular
plants were found to occur, belonging to 33 families.
(received 15 Novem ber 2001,
philous and expansive ruderal and meadow species,
while plants from grassland and forest or brushwood
The flora o f all spoil heaps is dominated by helio
habitats constitute a smaller proportion. A conspicu
ous influence o f the specific habitat o f anthropogenic
origin on the spoil heap flora was recorded. Among
ABSTRACT
others, the follow ing phenom ena w ere observed:
The paper presents results o f floristic investigations
impoverishment and apophytisation o f the flora, a
conducted within the territory o f post-exploitation
decreased share o f phanerophytes and chamaephytes
spoil heaps o f the Mining and Smelting Works “Orzeł
as well as an increased share o f heliophilous expan
Biały” in Piekary Śląskie which specialises in the
sive species.
manufacturing o f zinc and lead products.
On the investigated spoil heaps, 103 species of vas
cular plants were found to occur, which represented
33 families; heliophilous and expansive ruderal and
meadow species dominate among them. A more limi
ted participation o f plants from grassland and forest
or brushwood habitats can be noted. A conspicuous
N A TU R A S 1 L E S IA E S U P E R IO R IS , S U P L E M E N T (2001)
Ryc, 2. Częstość wystąpienia gatunków. + - pojedyncze wystąpienie, 1 - 2 do 4 notowania, 2 - 5 do 10 notowań, 3 - 1 1
do 20, 4 - 21 do 30, 5 - powyżej 30 notowań.
Fig, 2. Abundance of species. + - single occurrence, 1 - 2 to 4 records, 2 - 5 to 10, 3 - 11 to 20, 4 - 21 to 30, 5 - more
then 30 records.
Ryc. 3. Udział grup geograficzno-historycznych. Kn - kenofity,
Ap - apofity, Ar - archeofity.
Fig. 3. Participation of the geographical-historical groups. Kn kenophytes, Ap - apophytes, Ar - archeophytes.
Ryc. 4. Grupy ekologiczne flory. LK - gatunki łąkowe, LZ - gatunki leśne
i zaroślowe, MK - gatunki muraw kserotermicznych, MP - gatunki
muraw piaszczyskowych, NW - gatunki nadwodne i błotne, RD gatunki ruderalne, SG - gatunki segetalne.
Fig. 4. Ecological groups. LK - meadows, LZ - forests and shrubs, MK
- xerothermic grasslands, MP - sandy grasslands, NW - mud, RD - ruderał, SG - segetal.
Ryc. 5. Udział grup form życiowych. C - chamefity, G - geofity,
H - hemikryptofity, MN - megafanerofity, T - terofity.
Fig. 5. Participation of life forms. C - chamephytes, G - geophytes,
H - hemicryptophytes, MN - megafanerophytes, T - therophytes.
Ryc. 6. Wskaźnik ekspansywności gatunków (wartości za Zarzy
ckim 1984).
Fig. 6. Indicator of species expansion (values after Zarzycki 1984).
5 Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
N A T U R A SIL ES1AE SU PERJO RJS, S U P L E M E N T (2001)
Fig. 7. Similarity between investigated objects based on cluster analysis. HI - FI4 - investigated objects.
Tabela 2. Wykaz flory badanych zwałowisk.
Table 2. List of vascular flora of the investigated objects.
Gatunek
Species
L p.
No
Rodzina
Family
Częstość wystąpień - Abundance
HI
H2
1
1
1
1
H3
H4
1.
A c e r p la ta n o id e s L.
A ceraceae
2.
A ch ille a m illefolium L.
A steraceae
3.
A eg o p o d iu m p o d a g ra ria L
A piaceae
4.
A n g elica sylvestris
5.
A rrhenatherum eliatus (L.) P. B EA U V .
6.
A rtem isia vulgaris
7.
A ste r novi-b elg ii L.
A steraceae
8.
B allota n ig ra L.
L am iaceae
5
9.
B etu la p e n d u la R O T H .
B etulaceae
5
10.
B id en s tripartita L.
A steraceae
11.
B ra ssica napus L.
B rassicaceae
3
12.
B rom us inerm is L E Y SS.
Poaceae
4
4
5
5
13.
C alam agrostis epigejos L.
Poaceae
5
5
5
5
14.
C alystegia sep iu m
C onvolvulaceae
3
2
2
2
15.
C am panula rapu n cu lo id es L
C am panulaceae
3
1
16.
C apselia bursa -p a sto ris (L.) M E D IK .
B rassicaceae
1
1
1
1
17.
C ardam inopsis arenosa (L .) H A Y E K
B rassicaceae
5
5
5
5
18.
C arduus a c anthoides L.
A steraceae
+
* '+
C yperaceae
5
A steraceae
1
L.
ex J. PR E S L & C. PR E SL
L.
L.
1
A piaceae
P o aceae
4
4
5
5
A steraceae
1
1
2
2
1
1
5
5
1
1
5
19.
C arex spica ta H U D S.
20.
C entaurea cyanus
21.
C entaurea ja c e a L.
A steraceae
4
22.
C entaurea sc a b io sa L.
A steraceae
+
23.
C ham aenerion a ngustifolium (L.) SCO P.
O nagraceae
5
4
2
2
24.
C ham aenerion p a lu stre SCO P.
O nagraceae
2
2
1
1
25.
C ham om illa su a veo len s (P U S H ) R Y D B .
1
1
L.
= M atricaria discoidea DC.
A steraceae
26.
C ichorium intybus L.
A steraceae
4
1
1
1
3
2
2
+
+
+
27.
C irsium a rvense (L .) SCO P.
A steraceae
3
2
2
2
28.
C onvolvulus arvensis L.
C onvolvulaceae
3
2
2
1
29.
C oronilla varia L.
F abaceae
1
1
30.
C repis biennis L.
A steraceae
4
4
3
3
31.
D a ctyl is g lo m e ra ta L.
Poaceae
5
5
5
5
32.
D aucus carola L
A piaceae
3
3
1
1
33.
D escham psia caespitosa (L .) P. BEA U V .
P oaceae
5
5
5
5
34.
E ch in o cystis lobata (F. M IC H X .) T O R R & A. G R A Y
C ucurbitaceae
35.
E chium vulgare L.
B oraginaceae
1
1
N A TU R A SIL ES1AE SU P ERIO RJS, S U P L E M E N T (2001)
+
3
3
Tabela 2. - ciąg dalszy.
Table 2. - continuation.
Hl
H2
H3
H4
2
E quisetum a rvense L.
E quisetaceae
37.
E rigeon ac ris L.
A steraceae
38.
E risym ium c heiranthoides L.
B rassicaceae
39.
E u p a to riu m cannabinum L.
A steraceae
40.
E u p h o rb ia cyparissias L.
E uphorbiaceae
1
41.
E uphorbia h e lioscopia L.
E uphorbiaceae
1
42.
E uphrasia rostkoviana H A Y N E
Scrophulariaceae
3
1
43.
F estuca ovina L.
Poaceae
4
4
44.
F um aria o ffic in a lis L.
F um ariaceae
45.
G alinsoga p a rv iflo ra CA V .
A steraceae
46.
G alium m ollugo L.
R ubiaceae
2
47.
G allium verum L.
R ubiaceae
2
48.
H iera ciu m p ilo se lla L.
A steraceae
49.
H ieracium sab a u d u m L.
A steraceae
2
2
1
1
50.
H o lc u s lanatus L.
Poaceae
4
4
4
4
51.
H ypericum p e rfo ra tu m L.
H y pericaceae
4
2
2
1
1
1
36.
2
1
1
1
3
3
2
4
4
5
5
+
3
3
52.
H yp o ch o eris radicata L.
A steraceae
53.
Inula conyza D C.
A steraceae
54.
L a m iu m album L.
L am iaceae
55.
Leu ca n th em u m vulgare L A M .
A steraceae
2
4
3
2
3
+
2
L in a ria v ulgaris L.
S crophul ariaceae
57.
L o tu s corn icu la tu s L.
F abaceae
3
1
58.
M a trica ria m aritim a L. ssp. inodora (L .) D O ST A L .
A steraceae
1
2
59.
M ed ica g o fa lc a ta L.
F abaceae
1
60.
M ed ica g o lupulina L.
Fabaceae
1
1
4
4
1
1
1
1
56.
2
61.
M elandrium album (M IL L .) G A R C K E
C aryophyllaceae
4
4
62.
M elilo tu s alba M E D IK
F abaceae
2
2
63.
M yo so tis a rven sis (L.) H IL L
B oraginaceae
+
64.
O donites se ró tin a (L A M .) R C H B .
Scrophulariaceae
1
65.
O enothera rubricaulis K L E B .
O nagraceae
4
2
2
2
66.
P a p a ve r rhoeas L.
P apaveraceae
3
2
1
1
67.
P astinaca sativa L.
A piaceae
68.
P hleum p ra te n se L.
Poaceae
2
2
3
3
69.
P h ra g m ites australis (C A V .) T R IN . ex STEL’D
Poaceac
3
4
5
4
2
2
2
4
70.
P icris hiera cio id es L.
A steraceae
2
71.
Pinus sy lvestris L.
Pinaceae
2
72.
P lantago lanceolata L.
P lantaginaceae
1
1
1
1
73.
P o a p ra te n sis L.
Poaceae
5
5
5
5
74.
P o lyg o n u m a viculare L.
P olygonaceae
75.
P olyg o n u m la pathifolium L.
P olygonaceae
76.
P o p u lu s trém ula L.
Salicaccae
77.
P otentilla anserin a L.
R osaccae
78.
R anunculus acris L.
R anunculaceac
79.
R a nunculus repens L.
R anunculaceae
80.
R esed a lutea L.
R esedaceae
5
81.
R eyn o u tria ja p ó n ic a H O U T T .
P olygonaceae
2
3
2
4
2
82.
R o b in ia p se u d o a c a cia L. *
F abaceae
2
83.
R o sa ca n in a L.
R osaceae
1
84.
R u b u s caesius L.
R osaceae
2
85.
R u b u s p lic a tu s W E IH E & N E E S
R osaceae
86.
Salix caprea L.
S alicaceae
1
87.
Scabiosa o chroleuca L.
D ipsacaceae
1
4
1
4
4
1
1
2
2
2
2
5
5
5
1
2
2
1
1
1
2
2
N A T U R A S IL E S IA E S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Tabela 2. - ciąg dalszy.
HI
H2
H3
H4
4
3
5
5
1
1
4
88.
S ilen e v ulgaris (M O E N C H ) G A R C K E
C aryophyllaceae
89.
S isym b riu m loeselii L.
B rassicaceae
90.
S o lidago c a nadiensis L.
A steraceae
91.
Solidago virgaurea L.
A steraceae
92.
T anacetum vulgare L.
A steraceae
93.
Thym us serp yllu m L. em. F R
L am ieceae
94.
Trifolium p ra te n se L.
F abaceae
95.
Trifolium repens L. *
F abaceae
1
1
2
2
96.
T ussilago fa r fa r a L.
A steraceae
5
4
5
4
97.
U rtica dioica L.
U rticaceae
1
1
2
1
98.
Valeriana o fficinalis L.
V alerianaceae
99.
V erbascum thapsus L.
Scrophulariaceae
100.
Vicia a ngustifolia L.
Fabaceae
1
1
101.
Vicia cracca L.
F abaceae
1
2
102.
Vicia h irsuta (L.) S. F. G R A Y
F abaceae
1
1
103.
Viola arven sis M U R R A Y
V iolaceae
+
3
3
4
1
1
1
3
1
2
2
2
1
3
1
* - gatunek nasadzany na obiektach H3 i H4, którego obecność stwierdzono na zwałach HI lub H2;
* - species introduced on the object H3 and H4, which is occurred spontaneously on the HI and H2.
Tabela 3. Udział gatunków reprezentujących poszczególne wartości wskaźnika świetlnego (L).
Table 3. Participation of species representing a particular values of the light indicator (L).
Zwałowisko - Spoil heap
[%]
[%]
Ogólnie
Totally
[%]
1,5
-
-
-
0,9
5
3
6,4
4,7
4,7
5,8
6
16,6
15,9
12,5
10,5
15,5
43,8
39,8
Wartość wskaźnika
Indicator value
4
HI
H2
H3
H4
¡%:
[%]
36,4
41,26
38,9
8
28,8
20,6
26,9
25
25,3
9
Brak wartości wskaźnika
Lack of indicator value
9
12,7
11,1
10,9
8,7
4,6
3,8
6,9
4,7
3,9
Tabela 4. Udział gatunków reprezentujących poszczególne wartości wskaźnika temperatury (T).
Table 4. Participation of species representing a particular values of the temperature indicator (T).
Indicator value
HI
H2
H3
H4
Ogólnie
Totally
[%]
[%]
[*]
[%]
[%]
5
15,2
20,6
18
18,8
17,8
6
39,4
34,9
37,5
34,7
40,8
7
3
1,9
1,4
1,6
8
1,5
-
-
42,4
42,9
44,4
N A T U R A S J L E S IA E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
1,9
0,9
45,3
38,8
Tabela 5. Udział gatunków reprezentujących poszczególne wartości wskaźnika wilgotności (F).
Table 5. Participation of species representing a particular values of the moisture indicator (F).
Indicator value
Hl
H2
H3
H4
B
[%]
[%]
[%1
Ogólnie
Totally
[%]
2
-
-
-
1,6
0,9
3
7,8
6,4
9,7
9,4
7,8
4
30,3
30,2
25
21,9
28,2
5
18,2
19
19,5
20,3
19,4
6
12,1
17,5
15.3
17,2
11,7
7
4,6
3,2
5,6
6,3
3,8
8
1,5
3,2
-
1,7
3,9
9
-
-
1,4
1,7
1,9
10
-
1,6
1,4
1,7
0,9
25,6
19
22,2
18,6
21,4
Tabela 6. Udział gatunków reprezentujących poszczególne wartości wskaźnika trofizmu (N).
Table 6. Participation of species representing a particular values of the nitrogen indicator (N).
Indicator value
Ogólnie
Totally
[%]
[%]
m
n
fi
[%}
1
1,5
1,6
1,4
3,1
1,9
2
4,5
4,8
5,6
6,3
3,9
9,7
6,3
9,7
13,5
HI
H3
H4
3
6
7,9
4
16,6
17,7
11,1
14
5
10,6
11,1
9,7
12,5
9,7
6
15,2
12,7
12,5
10,9
11,7
12,5
10,9
13,6
11,1
9,4
11,7
7
12,1
12,7
8
7,6
9,5
9
3
4,8
4,2
4,7
3,9
22,7
17,5
22,2
21,9
20,4
Tabela 7. Udział gatunków reprezentujących poszczególne wartości wskaźnika ekspansywności.
Table 7. Participation of species representing a particular values of the expansion indicator.
Indicator value
u
HI
H2
H3
H4
Ogólnie
Totally
[%]
[%]
[%]
1%]
-2
1,5
-
-
-
-1
3
4,8
2,8
3,1
2,9
+1
9,1
11,1
8,3
6,3
9,7
+2
51,5
58,7
54,7
54,7
52,4
+3
19,7
17,5
20,8
20,3
15,5
15,2
7,9
13,9
15,6
18,5
0,9
N A TURA S IL E S IA E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
-
.
Natura Silesiae Superioris, Suplement (2001): 45 - 54.
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice
ISBN 83-906910-4-3
HAŁDA POCYNKOWA - SIEDLISKO
INTRODUKOWANYCH TAKSONÓW
VIOLA GUESTPHALICA NAUENB.
I VIOLA CALAMINARLA (GING.) LEJ.
MONIKA JĘDRZEJCZYK, ADAM ROSTAŃSKI
ABSTRAKT
Viola guestphalica NAUENB. i Viola calaminaria (GING.) LEJ. to gatunki galmanowe wys
tępujące na siedliskach ekstremalnych (o bardzo wysokich stężeniach metali ciężkich w pod
łożu) w Niemczech, Belgii i Holandii.
Przeprowadzono introdukcję fiołków galmanowych na teren hałdy pocynkowej w Katowi
cach-Wełnowcu. Badane taksony okazały się dobrymi akumulatorami, gromadziły wysokie dawki
metali, bez oznak toksycznego ich działania. Fiołki galmanowe są zatem ciekawym obiektem
badań ekologiczno-fizjologicznych.
SŁOWA KLUCZOWE: Viola calaminaria (Ging.)Lej., Viola guestphalica Nauenb., cynk, ołów,
kadm, introdukcja
STRESZCZENIE
Fiołki galmanowe — Viola calaminaria (GING.) LEJ. i Viola guestphalica NAUENB. nie
były do tej pory notowane z terenu Polski. Ich naturalne stanowiska znajdują się na terenie Nie
miec, Belgii (MEUSEL i in. 1978) i Holandii (VALENTINE i in. 1968, ERNST 1989). Zajmu
ją tam bardzo charakterystyczne siedliska - stare i nowsze hałdy odpadowe oraz brzegi dołów
ołowiowo-cynkowych. Ze względu na znaczną koncentrację metali ciężkich w podłożu, panują
tam bardzo specyficzne warunki.
Na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego znaczną powierzchnię zajmują uciążliwe
zwałowiska tworzone przez kopalnictwo rud metali nieżelaznych oraz produkcję metali: ołowiu,
cynku i cyny. Ze względu na toksyczność, spowodowaną dużym stężeniem metali ciężkich, tere
ny te są trudne do rekultywacji, wymagają oprócz zabiegów mechaniczno-chemicznych takiego
doboru roślin, które w warunkach stresowych mogłyby rosnąć, rozwijać się i tworzyć w przy
szłości trw ałą pokryw ę roślinną.
Do takich roślin z całą pew nością można zaliczyć fiołki galmanowe, które introdukowano
na hałdę pocynkow ą w Katowicach-Wełnowcu. O sukcesie introdukcji świadczy fakt, iż osob
niki populacji niemieckich i fiołków rosnących na katowickim zwałowisku wykazują duży stopień
podobieństwa (cechy generatywne i wegetatywne). Gatunki te są ciekawym obiektem badań eko
logiczno- fizjologicznych, są doskonałymi akumulatorami metali ciężkich: cynku, ołowiu i kadmu.
45
Hałda pocynkowa - siedlisko introdukowanych taksonów
N adają się do rekultywacji terenów zdegradowanych, obciążonych dużą daw ką metali. Viola
calaminaria i Viola guestphalica nie należą do gatunków ekspansywnych i nie stanowią
zagrożenia dla rodzimej flory, natomiast same są narażone na wyginięcie ze względu na zbyt
duże zainteresowanie działkowiczów i osób postronnych.
WSTĘP
wicach-W ełnowcu jako gatunków, które m ogą być
Intensywny rozwój działalności gospodarczej spo
wykorzystane w procesie rekultywacji terenów ob
wodował w niektórych regionach naszego kraju de
ciążonych m etalam i ciężkim i oraz określenie ich
gradację środowiska przyrodniczego. Skutki negaty
właściwości akumulacyjnych.
wnej działalności mają na ogół charakter długotrwały,
a często są nieodwracalne.
CHARAKTERYSTYKA TAKSONÓW
Przez długi czas uważano Viola calaminaria i V.
Istotnym problemem na terenie Górnośląskiego
guestphalica za ten sam gatunek. Było to spowo
Okręgu Przem ysłow ego jest nagrom adzenie zna
dowane zasiedlaniem specyficznych obszarów (tere
cznych ilości trudnych do zagospodarowania odpadów
nów galmanowych) oraz podobieństwem morfolo
poprzemysłowych. Zwały poprzemysłowe (hałdy) to
gicznym. Dlatego w starszej literaturze naukowej
już od ponad wieku nieodłączny element krajobrazu
znajdujemy oba gatunki pod w spólną nazwą Viola
Górnego Śląska. Najwidoczniejsze są zwały nadpo
calaminaria - fiołek cynkowy (LAMBINION, AU-
ziomowe, o różnej wysokości i kształcie. N a terenie
QUIER 1963; VALENTINE i in. 1968). N a terenie
śląskich miast hałdy, składowiska i wysypiska odpa
trzech państw: Niemiec, Belgii i Holandii znajdują się
dów przemysłowych uciążliwych dla środowiska zaj
nieliczne stanowiska występowania wyżej wspom
m ują dość znaczne obszary (np. w Katowicach 140
nianych taksonów. Ze względu na znaczną koncen
ha, w Gliwicach 230 ha, w law orznie - 300 ha, a w
trację metali ciężkich w podłożu, panują tam bardzo
Knurowie - ponad 307 ha (ROCZNIK STATYSTY
specyficzne warunki - a co za tym idzie - charakte
CZNY 1998).
rystyczne zbiorowiska roślinne. ERNST (1974) scha
Do najbardziej uciążliwych należą zwałowiska
rakteryzował i odpowiednio zaklasyfikował rośliny
tworzone przez kopalnictwo rud metali nieżelaznych
występujące na takich terenach; wyróżnił klasę Vio-
oraz produkcję metali: ołowiu, cynku i cyny. Ze wzglę
letea calaminariae w obrębie której znalazł się m.in.
du na toksyczność spowodowaną dużym stężeniem
rząd Violetalia calaminariae z niższymi jednostkami
fitosocjologicznymi (MEYER 1995).
metali ciężkich, tereny te są trudne do rekultywacji.
W ym agają - oprócz zabiegów mechaniczno-chemi
V. calaminaria nazywany jest żółtym fiołkiem
cznych - takiego doboru roślin, które w warunkach
cynkowym. lest to wieloletnia roślina, o wielkości 10-
stresowych mogłyby rosnąć, rozwijać się i tworzyć
-25 cm, silnie rozgałęziająca się tuż przy podstawie.
w przyszłości trw ałą pokrywę roślinną.
Posiada łodygi łukowato wstępujące lub nisko leżące
Aby osiągnąć ten cel, niezbędne jest wykorzys
(opierające się na sąsiednich roślinach), zakończone
tanie roślin tolerancyjnych na wysokie stężenia m e
pojedynczym intensyw nie zabarw ionym na żółto
tali ciężkich. W arunkiem właściwego doboru roślin
kwiatem o wielkości 18-30 mm. Kwiaty posiadają sto
jest znajomość form występowania metali ciężkich
sunkowo długą ostrogę (przeciętnie 4,5 mm), zmienną
oraz ich ilości w materiale zwałowanym. Do rekul
w kształcie i zgiętą krzywopatykowato w górę. Ostro
tywacji takich obiektów powinny być użyte rośliny
ga może być na końcu cienka lub buławkowata. Płatki
z gleb naturalnie zasobnych w metale ciężkie (ERNST,
korony daleko przekraczają listki kielicha. Na płatkach
IOOSSE VAN DAM M E 1989). Do tej grupy roślin
bocznych i dolnym w ystępuje rysunek w postaci
należą m.in. fiołki galmanowe: Viola calaminaria
czarnych, rozgałęzionych na końcach kreseczek (NA-
(GING.) LEI. [= V calaminaria] i Viola guestphalica
UENBURG 1986). Fiołek ten występuje w Niem
NAUENB. [= V. guestphalica] (WISSKIRCHEN,
czech niedaleko Aachen, Bad Münstereifel i Stol-
HAEUPLER 1998), występujące na terenie Niemiec,
berg (Breiniger Berg). W iększe populacje można
Belgii (MEUSEL i in. 1978) i Holandii (VALENTINE
jeszcze obserwować na terenie belgijskiego Plom
i in. 1968, ERNST 1990), gdzie zasiedlają obszary
bières, La Calamine (Hohnbachtal) oraz Sippenaeken.
o wysokiej zawartości cynku i ołowiu i doskonale ra
Natomiast w Holandii odnajdujemy go na obszarze
dzą sobie w tak ekstremalnych warunkach.
Epen. Siedliskami są stare i nowsze hałdy odpadowe
Celem pracy jest introdukcja i obserwacja fiołków
oraz brzegi dołów ołowiowo-cynkowych. Populacje
galmanowych na terenie hałdy pocynkowej w Kato
tego taksonu w okolicach A achen zostały objęte
N A TU R A S IL E S IA E S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
© Centrum Dziedzictwu Przyrody Górnego Śląska
ochroną (SENGHAS, SEYBOLD 1993; OBERDORFER 1994; ROTHM ALER 1996).
CHARAKTERYSTYKA ZW AŁOWISKA
Zwałowisko Zakładów M etalurgicznych „Sile
Natomiast V. guestphalica, określany jako west
sia” jest zlokalizowane w północnej części Katowic,
falski, fioletowy, bratek galmanowy lub galmanowy
w dzielnicy W ełnowiec - około 2 km od centrum
fiołek, może być nieco większy od poprzednio omó
miasta. Od południa graniczy z ulicą Konduktorską,
wionego, tzn. może osiągać rozmiary 10-25(40) cm,
od strony zachodniej przylega do huty, natomiast od
łodygi ma na ogół nisko leżące, pełzające, na końcu
strony północnej i wschodniej styka się z nieużytka
łukowate, zagięte ku górze. Roślina ta, podobnie jak
mi położonymi wzdłuż granicy dwóch miast: Kato
poprzednia, jest prawie nieowłosiona. Kwiaty są du
wic i Siemianowic Śląskich.
że, efektowne, wielkości około 22-39 mm, umiesz
Obecnie zwałowisko to zajmuje powierzchnię 25
czone na długiej szypułce. Działki kielicha są małe
ha, jego objętość to około 5 m ln m 3, a masa sięga 1,5
7-10 mm. Płatki korony daleko sięgająpoza kielich.
min ton (ROEDER 1995). Jest to zwał nadpoziomo
Barwa kwiatów jest zmienna, od koloru głęboko nie
wy, o charakterystycznej formie kopulasto-stołowej
bieskiego (niekiedy bladego) do czerwono-purpuro-
(forma odzwierciedla technikę usypywania hałdy).
wo-fioletowego. Znam ię jest intensywnie żółte. Na
Jego wysokość sięga 25 m (288-314 m n.p.m.), zbocza
bocznych i dolnym płatku występuje rysunek czar
są stosunkow o strom e, o nachyleniu 40-45°. Na
nych, rozgałęziających się kreseczek. Ostroga długa
skarpach w ystępują zagłębienia i rynny erozyjne
(4,3-8 mm), cienka lub buław kow ata, ustaw iona
(TOKARSKA-GUZIK i in. 1991). Teren hałdy został
prostopadle do szypułki kwiatowej (NAUENBURG
podzielony na obszary, różniące się czasem i techniką
1986). Takson ten jest określany jako lokalny endemit,
tworzenia, a co za tym idzie, zróżnicowaniem pH,
występuje na terenie Lichtenau-Blankenrode, połud
składu roślinnego oraz zawartości metali ciężkich
niowo-wschodniego Paderborn w Westfalii w dwóch
w podłożu (ryc. 1). Największa koncentracja metali jest
odrębnie zlokalizowanych populacjach. Obecnie tere
w starszych częściach hałdy, na terenach młodszych
ny te są określane jako Naturschutzgebietes (MEYER
-m niejsza. Struktura hałdy jest niejednorodna. Mate
1995, W ILHELM 1995).
riał zwałowany stanowią: żużel z pieców muflowych,
Zawartość ołowiu i cynku na terenach zasied
popiół, odpadki z pieców destylacyjnych i prażal
lanych przez oba taksony jest bardzo duża (ERNST
niczych, jak również cegieł szamotowych. Zawartość
1974, KIN ZEL 1992, SIM ON 1975, W ILHELM
metali ciężkich na terenie hałdy jest bardzo wysoka
1995). Jak podaje M EYER (1995) - na terenie Blan
(tab.l) i niejednolita. Wartości pH oscylują od obo
kenrode („Bleikühlen”) - średnia zawartość ołowiu
jętnego do lekko alkalicznego (6,9-7,7) (ROEDER
w „glebie” wynosi około 7%, a cynku 26%.
1995).
Ryc, 1. Topografia hałdy pocynkowej w Katowicach-Wełnowcu (wg Tokarska-Guzik i in. 1991) oraz rozmieszczenie intro
dukowanych fiołków. 1 - granica zwałowiska; 2 - granica miasta; 3 - linie kolejowe; 4 - drogi; 5 - skarpy; 6 - wysokość
n.p.m.; 7,8,9-c z a s od zakończenia zwałowania (7 - 30 lat, 8-4 0 -5 0 lat, 9 - ponad 60 lat); 1 0 - Viola guestphalicaŃauerib:,
11 - Viola calaminaria (Ging.)Lej.
Fig. 1. Topography of the zinc spoil heap in Katowice-Wełnowiec (after Tokarska-Guzik et al. 1991) and location o f intro
duced violet plant species. 1 - boundaries of the spoil heap; 2 - boundary of the city; 3 - railways; 4 - roads; 5 - slopes;
6 - altitude; 7,8,9 - parts of the heap with different time since finishing o f building (7 - 30 years, 8 - 40-50 years, 9 - over
60 years); 10 - Viola guestphalica Nauenb.; 11 - Viola calaminaria (Ging.)Lej.
N A T U R A S1L E S1A E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Tabela 1. Procentowy udział składników masy odpadowej (Roeder 1995).
Table 1. Percentage share of components of waste materials (Roeder 1995).
Skład masy odpadowej
Composition of wastes
S i0 2
Udział procentowy
Percentage
32%
a i2o
POCHODZENIE M ATERIAŁU
DO INTRODUKCJI
14%
3
Fe2 0 3
C aO
M gO
Zn
Pb
11,6%
8%
4%
3,5%
0,4%
M ETODYKA BADAN
Pom iary biom etryczne osobników introduko
Nasiona Viola calaminaria i Viola guestphalica
w anych gatunków prow adzone były zarówno na
zostały pobrane ze stanowisk naturalnego występo
materiale świeżym, jak i na okazach zielnikowych
wania w Niemczech. Nasiona pierwszego taksonu
(zasuszonych). W pobranych próbach glebowych
pochodzą z populacji rozwijającej się na terenie Brei-
oznaczono stężenie jonów wodorowych (pH) oraz
niger Berg niedaleko Aachen, natom iast drugiego -
zawartość metali ciężkich, takich ja k cynk, ołów
z okolic Blankenrode (JANAS i in. 2000). Materiał
i kadm. W celu określenia stężenia jonów wodoro
nasienny sprowadzono do Polski i zapoczątkowano
wych (pH w H2O) posłużono się metodą elektrome-
hodowlę. Sadzonki o rozm iarach kilkunastu cen
tryczną. Pozyskane do analizy próby roślinne pod
tymetrów przeniesiono wiosną 1996 roku na teren
dano procesow i m ineralizacji na mokro w piecu
zwałowiska w Katowicach-W ełnowcu i do ogródka
mikrofalowym (MILESTONE typ MLS 120 Mega),
w Sosnowcu-Ostrowach Górniczych.
glebę ługowano 10% roztworem kwasu azotowego
Na terenie zwałowiska powstało początkowo sześć
na zimno (OSTROWSKA i in. 1991), a następnie po
stanowisk fioletow ego fiołka westfalskiego i trzy
służono się m etodą płom ieniow ą i kuwetową spek
stanowiska żółtego fiołka cynkowego. Nierówna licz
trom etru absorbcji atom ow ej U NIK AM 939/959
ba stanowisk była spowodowana ograniczoną ilością
w celu określenia zawartości metali ciężkich w rośli
materiału introdukcyjnego, głównie Viola calami
nach i podłożu.
naria, której przyrost był nieco wolniejszy od Viola
WYNIKI
guestphalica. Fiołki wysadzono w postaci niewiel
Introdukowane na teren hałdy fiołki galmanowe
kich kęp (liczba pędów nadziemnych: 6-13) wraz
Viola guestphalica i Viola calaminaria doskonale
z glebą w której do tej pory rosły. Kolejnych wysadzeń
radziły sobie z ekstremalnymi warunkami panującymi
dokonano w 1998 i 2001* roku. Stanowiska intro
na zwałowisku w Katowicach-W ełnowcu. Na pod
dukowanych taksonów zlokalizowane są w różnych
stawie szczegółowych obserwacji, można przypusz
obszarach zwałowiska, część znajduje się na terenach
czać, iż introdukcja powiodła się. Rośliny były w do
starszego zwałowania (ponad 60 lat od zakończenia
brej kondycji - zielone, nie zaobserwowano chlo-
zwałowania) i dobrze porośniętych przez roślinność,
rotycznych zmian na liściach. Kwiaty były duże -
pozostałą część na terenach młodszych (około 30 lat
dobrze wykształcone, a pędy wykazywały znaczne
od zakończenia zwałowania) gdzie powoli wkraczają
przyrosty na długość - obserwowano wzrost liczby
poszczególne gatunki roślin odpornych na wysokie
pędów. Okazało się jednak, iż nie wszystkie zawią
stężenia metali. Powstałe na hałdzie stanowiska fioł
zywane torebki były dobrze wykształcone - część
ków galm anow ych są zróżnicow ane rów nież pod
nasion nie dojrzewała, głównie u żółtego fiołka cyn
kątem warunków hydrologicznych, ekspozycji i wy
kowego. Stopień kiełkowania nasion był stosunkowo
sokości na j akiej występuj ą (różnica wysokości wyno
niski. Wokół stanowisk obu gatunków fiołków można
si około 24 m). Od chwili introdukcji prowadzono
było zaobserwować duże ilości mrówek. Początkowo
szczegółowe pom iary m orfologiczne fiołków gal
Viola guestphalica i Viola calaminaria nie wykraczały
manowych zarówno w ogródku, ja k i na hałdzie.
poza glebę, z którą zostały wysadzone. Dopiero po
Część roślin z pierwotnej introdukcji (10 okazów)
roku zaczęły przerastać podłoże hałdy (gdzie stężenie
została wykorzystana w 1999 roku do analiz, w celu
metali ciężkich było bardzo wysokie, a odczyn gleby
określenia zdolności akumulacyjnych fiołków.
na ogół alkaliczny). Okres kwitnienia fiołków jest sto
sunkowo długi, aczkolwiek w porównaniu z hodowlą
* W roku 1999 Autorzy otrzymali zgodę Ministra Ochrony Śro
dowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa na introdukcję tych
gatunków dla celów eksperymentalnych.
N A TU R A S1LES1AE SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
ogrodową, fiołki te nieco później rozpoczynają kwit
nienie i wcześniej je kończą.
PORÓW NANIE OSOBNIKÓW ZE STANOW ISK
względem rodzaju podłoża. Na hałdzie występują
NATURALNEGO W YSTĘPOW ANIA
bardzo wysokie stężenia metali ciężkich (m.in. cynku,
I M IEISCA INTRODUKCII (HAŁDY)
ołowiu, kadmu) i niewielkie ilości substancji orga
Stanowiska naturalnego występowania fiołków
nicznych, dostępność makro- i mikroelementów jest
galmanowych i teren hałdy w Katowicach-Wełnowcu
ograniczona, pH podłoża jest zasadowe a ilość dostęp
są stanowiskami o podobnie ekstremalnych warunkach
nej wody jest stosunkowo mała. Różnice pomiędzy
- o dużym stężeniu metali ciężkich w podłożu. Doko
osobnikami z tych stanowisk są znaczne. Większość
nuj ąc obserw acji i badań biom etrycznych stwier
cech organów wegetatywnych, jak: wysokość rośliny,
dzono szereg podobieństw pom iędzy osobnikam i
minimalna długość międzywęźli, ilość kwiatów na
analizowanych taksonów zasiedlających tereny N ie
osobniku czy długość łatek przylistków wykazują
miec i nasadzone w Polsce.
u Viola guestphalica różnice od 60% do ponad 90%,
U Viola calaminaria, oprócz cech generatywnych
natomiast u Viola calaminaria różnice te są nieco
(m.in. długość, szerokość płatków korony, wielkość
mniejsze. M ożna również dostrzec różnice w zabar
ostrogi) istnieje szereg cech organów wegetatywnych,
wieniu niektórych części roślin oraz kształcie posz
jak: wysokość rośliny, m inimalna długość między-
czególnych elem entów analizow anych okazów.
węźli, długość łatek przylistków, długość liścia oraz
Oprócz cech w ykazujących duże różnice u osob
ilość kwiatów na osobniku, które w ykazują podo
ników taksonów zasiedlających odmienne siedliska,
bieństwo prawie w 100%.
występują też cechy niezmienne - są to cechy zwią
Istotne znaczenie m ają również takie cechy, jak:
zane z organami generatyw nym i. Do takich cech
długość szypułki kwiatowej, długość ogonka liścio
u Viola guestphalica należy m.in. długość działek
wego oraz ułożenie łodygi, jednakże nie wykazująone
kielicha oraz kształt i sposób zagięcia ostrogi. Z kolei
tak dużego stopnia podobieństwa jak wcześniej wspo
u Viola calaminaria - szerokość płatka bocznego
mniane. Niewielkie różnice występują pomiędzy nie
korony, długość ostrogi i zabarwienie gardzieli kwia
mieckimi a introdukowanymi na teren katowickiego
tów. Jak widać, duży wpływ na zróżnicowanie mor
zwałowiska osobnikami Viola calaminaria - głównie
fologiczne u badanych taksonów m ają warunki sie
w zabarwieniu ostrogi i kolorze łodygi.
dliskowe.
U Viola guestphalica ujawniają się nieznaczne
ZDOLNOŚĆ DO AKUM ULACJI
różnice - np. wysokość rośliny, czy długość między-
METALI CIĘŻKICH U VIOLA CALAMINARIA
węźli. Jednakże pozostałe analizowane cechy wska
I VIOLA GUESTPHALICA Z TERENU
zują na duże podobieństwo między badanymi popu
ZW AŁOW ISKA I KULTURY OGRODOWEJ
lacjami, głównie takich cech, jak: długość i szerokość
Do badania zdolności akumulacyjnych posłużyły
liścia, długość łatek przylistków, długość i szerokość
fiołki introdukowane na hałdę w Katowicach-Weł-
płatka dolnego korony kwiatu oraz ilość kwiatów na
nowcu oraz egzemplarze hodowane w ogródku. Ana
osobniku. Nieco niniejsze znaczenie m a wielkość
lizie poddano glebę oraz materiał roślinny, który po
korony kwiatu i długość ogonka liściowego.
dzielono na część nadziem ną i korzeń. Podłoże
Trzeba dodać, że osobniki ze stanowisk natural
z hałdy w zasadniczy sposób różniło się od gleby
nego występowania wykazują większą zmienność, niż
ogrodowej. Zawartość metali w glebie z obszaru zwa
osobniki introdukowane na teren hałdy pocynkowej.
łowiska była zróżnicowana, wielokrotnie przekraczała
Przykładem jest zabarwienie płatków korony u Viola
wartość oznaczoną w glebie ogrodowej; np. koncen
calaminaria. N a terenie Breiniger Berg można odna
tracja cynku, ołowiu w podłożu z hałdy była prawie
leźć osobniki o koronie żółtej z fioletowymi nabieg-
60-krotnie w iększa od k o ncentracji tych m etali
łościami, natomiast na terenie hałdy znajdują się oso
w glebie ogrodowej, natomiast kadmu - około 100-
bniki wyłącznie o żółtym zabarwieniu korony; podobnie
krotnie. Różnice w odczynie podłoża nie były aż tak
jest z kolorem ostrogi. Wysoki stopień podobieństwa
drastyczne i na terenie ogródka pH gleby wahało się
osobników z populacji niem ieckich i katowickich
w granicach 7,01-7,20, natomiast na terenie hałdy
świadczyć o udanym procesie wprowadzenia oma
od 6,88 do 7,65.
wianych taksonów na teren zwałowiska pocynkowego.
Podłoże z hałdy, na którym wzrastał Viola calami
Stosunkowo duże różnice ujawniły się przy porów
naria, zawierało średnio 4000 m g/kg s.m. cynku,
naniu osobników z terenu hałdy w Kato wicach-W eł
choć zdarzały się miejsca gdzie wartość ta dochodziła
nowcu i ogródka w Sosnowcu-Ostrowach Górniczych.
do około 6000 mg/kg s.m. W takich warunkach żółty
Oba stanowiska diametralnie różnią się od siebie pod
fiołek cynkowy gromadził duże ilości tego metalu
N A T U R A S1LES1AE SU P E R IO R JS, S U P L E M E N T (2001)
Hałda pocynkowa- siedlisko introdukowanych taksonów
w części nadziemnej, natomiast w korzeniu znacznie
nej, natomiast u fiołka westfalskiego zawartość ołowiu
mniej (ryc. 2). Podłoże związane z Viola guestpha
w korzeniach i częściach nadziemnych była porówny
lica zawierało jeszcze w iększą ilość Zn - średnio
walna i stosunkowo nieduża (około 2-3 mg/kg s.m.)
5500 m g/kg s.m ., jed n ak fiołek ten skum ulow ał
(ryc. 3).
w części nadziemnej 3-krotnie mniej, a w korzeniu 2-
Przy w ysokich stężeniach kadm u w podłożu
-krotnie mniej cynku, niż Viola calaminaria (ryc. 2).
u Viola calaminaria utrzymuje się tendencja do gro
Tendencja większej kumulacji cynku w części
m adzenia w tego m etalu w łodygach i liściach,
nadziemnej została zaburzona przy niskim stężeniu
a znacznie mniej jest go w korzeniach. U drugiego
tego pierwiastka w glebie (gleba ogrodowa). Zaistniała
z analizow anych gatunków przew aża kum ulacja
sytuacja odw rotna - organem kum ulującym duże
w części podziemnej. Stosunkowo niskie stężenie
ilości cynku stał się korzeń. Zaskakujące było to, iż
kadmu w glebie (około 100-krotnie mniejsze, niż na
koncentracja tego metalu w korzeniach obu gatunków
hałdzie) powoduje, iż organem kumulującym jest
i części nadziemnej Viola calaminaria była większa
korzeń, a zawartość tego m etalu w tkankach prze
niż w glebie (ryc. 2).
wyższa wartość oznaczoną w glebie (ryc. 4).
Podłoże z hałdy charakteryzowało się również
DYSKUSJA W YNIKÓW
bardzo dużą zaw artością ołowiu, sięgając średnio
Fiołki galmanowe - Viola calaminaria i Viola
2000-3000 mg/kg s.m. Przy takiej koncentracji tego
guestphalica - ze względu na zasiedlane przez nie te
metalu u Viola calaminaria organem kumulującym
reny należą do interesujących roślin. W ystępują one
największe ilości tego pierwiastka była część nadziem
na obszarach o bardzo wysokich stężeniach metali
na, natomiast u Viola guestphalica - korzenie. Ilość
ciężkich (głównie cynku i ołowiu), gdzie większość
ołowiu skumulowana w korzeniu przez fiołka west
falskiego była 5-krotnie większa, niż u żółtego fiołka
roślin nie może prawidłowo rozwijać się i rozmnażać.
Rośliny te doskonale przystosowały się do ekstremal
cynkowego (ryc. 3). N a glebie ogrodowej - przy sto
nych (ze względu na dużą toksyczność metali) wa
sunkowo niskiej koncentracji ołowiu w podłożu -
runków , dlatego stały się obiektem w ielu badań
tylko niewielka część Pb przedostała się do tkanek
i prac dotyczących roślin metalolubnych - o wysokiej
roślinnych. U fiołka cynkowego w korzeniu było oko
tolerancji na metale ciężkie.
ło 2-krotnie więcej tego metalu niż w części nadziem
SCHWICKERATH (1944) oszacował zawartość
8000
V calaminaria
V guestphalica
hałda
hałda
heap
heap
7000
6000
5000
O ) CD
EE
3
C
CO
4000
> - 03
3000
0O °O
Oc
^ N
V calaminaria
V guestphalica
2000
1000
ogród
ogród
garden
garden
0
CO
I
(/)
I
O
O
CC
O
O
(f)
1
cc
DC
I
Ryc. 2. Zawartość cynku w glebie i materiale roślinnym. Dane uśrednione ± SE (n = 3).
Fig. 2. Concentration o f zinc in soil and plants material. Date are means ± SE (n = 3). Shoots - the whole above-ground part of plant.
N A TU R A S IL E S IA E SU P E R JO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Zn i Pb w glebie na obszarze Breiniger Berg na 0,45-
dotyczące zawartości metali w podłożu i tkankach
4,22% cynku i 0,73-1,29% ołowiu. Rosnąca na tych
fiołków galmanowych. I tak ERNST (1974) donosi,
terenach Viola calaminaria zawierała 4,28% tlenku
iż na terenie Blankenrode zawartość Zn w podłożu
cynku w suchej masie roślin (SCHW ICKERATH
wynosi 90200 mg/kg, a zawartość ołowiu 2800 mg/kg.
1944). Późniejsze badania przyniosły nieco inne dane,
SIMON (1975,1978), badając tereny Plombiers i Brei-
5000
V calaminaria
4500
ĘĘ
hałda
hałda
heap
heap
4000
iń ~ó
CD CD
E.Ę,
3
C
V. guestphalica
3500
3000
S-9
O
CD
O +=
■E , CD
OO
CÜ £Z
2500
2000
nO ^03
2%
1500
O
C O
V guestphalica
V. calaminaria
iz
ogród
ogród
garden
garden
1000
............J L
500
...................................................................
0
cc
i
co
i
Ryc. 3. Zawartość ołowiu w glebie i materiale roślinnym. Dane uśrednione ± SE (n = 3).
Fig. 3. Concentration of lead in soil and plants material. Date are means ± SE (n = 3). Shoots - the whole above-ground part of plant.
180
V calaminaria
160
V guestphalica
hałda
hałda
heap
heap
140
120
100
E
“O
80
60
V calaminaria
V. guestphalica
40
ogród
ogród
garden
garden
20
0
CO
I
O
(/)
-C
C/D
I
cn
i
in
i
0
in
1
Ryc. 4. Zawartość kadmu w glebie i materiale roślinnym. Dane uśrednione ± SE (n = 3).
Fig. 4. Concentration of cadmium in soil and plants material. Date are means ± SE (n = 3). Shoots - the whole above-ground part of plant.
E>Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
N A T U R A S IL E S IA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
nig, określił stężenie Zn w glebie na 8010-29087
akumulatorami - ołów gromadzony jest w korzeniach,
m g/kg (Plom biers) i 41275 (Breinig). N atom iast
a tylko niew ielka część przedostaje się do części
zawartość Pb w ynosiła odpow iednio 3158-35833
nadziem nych (BURZYŃSKI 1987; MICHALAK,
mg/kg i 10269 mg/kg. Cechą różniącą te dwa sta
W IERZBICKA 1998; M AŁKOW SKI i in. 2002).
nowiska była duża zawartość węglanu wapnia w gle
Tak wysokie koncentracje metali ciężkich działają
bie na terenie Breinig, co wiązać można z podwyższe
w sposób toksyczny na większość roślin (KABA-
niem pH i zmniejszeniem toksyczności metali ciężkich
TA -PEN D IA S, PENDIA S 1993; M A RSCHN ER
w glebie (KABATA-PENDIAS, PENDIAS 1993;
1995; SAS-NOWOSIELSKA i in. 2000). U badanych
W IE R Z B IC K A 1995). N a terenie katow ickiego
taksonów m uszą sprawnie funkcjonować wszystkie
zwałowiska w podłożu oznaczono maksymalnie 6699
mechanizmy zabezpieczające je przed szkodliwym
mg/kg cynku i 4434 mg/kg ołowiu. Są to wartości sto
działaniem metali występujących w tak dużych stę
sunkowo niskie w porów naniu z danymi literatu
żeniach. Rośliny akumulujące metale ciężkie zwykle
rowymi, jednakże trzeba zwrócić uwagę na bardzo
charakteryzują się dużą tolerancją (WÓJCIK, TUK-
niew ielką ilość węglanu wapnia w analizowanym
ENDORF 1995; ROSTAŃSKI 1997). Pociąga to za
podłożu.
Badania roślin z Plom bier pod kątem akumulacji
wych mechanizmów detoksyfikujących metale. W ta
sobą konieczność uruchamiania wewnątrzkomórko
metali dostarczyły następujących wyników: w zbio
kich przypadkach „koszt” wytworzenia odporności
rowisku dobrze wykształconym - 51,8 m g/kg Pb,
jest często duży, co przejawia się słabszym tempem
1500 mg/kg Zn, 2,2 mg/kg Cd, natom iast w zbio
wzrostu i niższą produkcją biomasy u roślin toleran
rowiskach pionierskich - 117 mg/kg Pb, 2425 mg/kg
cyjnych (ERNST, JOOSSE VAN DAMME 1989;
Zn i 2,2 mg/kg Cd (wszystkie wartości są podawane
W ÓJCIK, TU KENDO RF 1995). T aką zależność
dla Viola calaminaria). N atom iast KINZEL (1992),
można zaobserwować przy porównaniu fiołków gal
który w swych badaniach zajmował się m.in. Viola
m anowych rosnących na terenie ogródka i hałdy
calaminaria - gatunkiem określanym jako indykator
terenów metalonośnych, bogatych w cynk - określa
(z pewnością duże znaczenie ma zasobność gleby, jed
nakże głów nym czynnikiem ograniczającym jest
zawartość cynku i ołowiu w liściach Viola calaminaria
bardzo w ysoka koncentracja m etali ciężkich na
odpowiednio: 581,8 mg/kg Zn i 39,4 mg/kg Pb w su
hałdzie).
chej masie. Badania prowadzone przez MEYER (1995)
N a podstawie dokonanych analiz, możliwe było
na terenie Blankenrode wykazały, że średnia zawar
określenie właściw ości introdukowanych fiołków
tość Zn u Viola guestphalica wynosiła 1608-2001
galmanowych, które okazują się być przydatne w pro
mg/kg s.m. Najwięcej tego metalu zawarte jest w liś
cesach rekultywacji. N a terenach zdegradowanych
ciach, a 4-krotnie mniej w łodydze i kwiatach. Nato
pełnią one rolę roślinności pionierskiej, inicjującej
miast nowsze dane literaturowe (BAKER, WALKER
procesy glebotwórcze oraz przeciwerozyjne, ograni
1989; BROOKS 1998) donoszą, że Viola calaminaria
czają wypłukiwanie składników (często toksycznych)
występująca na obszarze Niemiec należy do grupy
z gleb do wód gruntowych. M ogą być cennym ele
roślin zw anych hyperakum ulatoram i, które m ogą
mentem dekoracyjnym na rekultywowanych zwało
gromadzić w części nadziemnej więcej niż 10000
wiskach.
mg/kg Zn bez żadnych skutków toksycznego działania
W NIOSKI
tego metalu. Na podstawie badań własnych i dużej
1. N a podstawie szczegółowych obserwacji i pomia
części danych literaturowych nie stwierdzono tak wy
rów organów introdukow anych fiołków Viola
sokich koncentracji cynku u fiołków galmanowych. Naj
wyższa wartość cynku w części nadziemnej u Viola
calaminaria i Viola guestphalica, stwierdzono
duże podobieństwo pomiędzy osobnikami popu
calaminaria to 3260 mg/kg s.m., natomiast u Viola
lacji niemieckich i introdukowanymi na teren hałdy
guestphalica wartość ta jest niższa i wynosi 1038
pocynkowej w K atow icach-W ełnowcu. M ożna
m g/kg s.m. Jeżeli chodzi o kum ulację ołowiu, to
wnioskować, że introdukcja powiodła się.
u żółtego fiołka cynkowego w części nadziemnej
2. Analizowane gatunki są dobrymi akumulatorami
było maksymalnie 84,16 mg/kg, a u fiołka westfal
cynku, ołowiu i kadmu. W swych tkankach gro
skiego 175,3 mg/kg. Trzeba jednak pam iętać, iż
madziły wysokie stężenia metali bez widocznych
u Viola guestphalica organem, w którym oznaczono
oznak toksycznego ich działania.
największe ilości Pb (981,5 mg/kg), był korzeń. Takie
3. N a podstawie analizowanych właściwości można
zachowanie jest typowe dla roślin nie będących hyper-
stwierdzić, iż introdukowane gatunki fiołków gal-
N A TU R A S IL E S IA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
manowych są odporne na działanie metali ciężkich
i nadają się do rekultywacji terenów skażonych jako
organizmy pionierskie, przeciwdziałające erozji
i ograniczające wypłukiwanie toksycznych skład
ników do gleb gruntowych.
4. Na podstawie ciągłych obserwacji stwierdza się, iż
Viola calaminaria i Viola guestphalica nie należą
do gatunków ekspansywnych i nie stanowią zagro
żenia dla rodzimej flory, natom iast same są na
rażone na wyginięcie ze względu na zbyt duże
zainteresowanie działkowiczów i osób postron
nych.
PODZIĘKOW ANIA
Autorzy dziękują Panu prof. H. Bothe za udostęp
nienie materiału badawczego i cenne wskazówki, dr.
5. Sokołowi za wprowadzenie w świat fiołków galmanowych, dr. E. Małkowskiemu za cenne wskazów
ki metodyczne oraz dr. P. Krupie i m gr E. Donicy za
pomoc w przeprowadzeniu analiz chemicznych.
PIŚM IENNICTW O
Baker A., Walker P. 1989. Eco physiology o f metal uptake by
tolerant plants, p. : 155-178. In: Shaw A. (Ed.) Heavy metal toler
ance in plants: Evolutionary aspects. CRS Press, Boca Raton,
Florida.
Brooks R. 1998. Geobotany and Hyperaccumulators, p.: 5594. In: Brooks R. (Ed.) Plants that hyperaccumulate heavy metals.
CAB International, New York, pp. 360.
Burzyński M. 1987. The uptake and transpiration o f water and
the accumulation o f lead by plants growing on lead chloride solu
tions. Acta Soc. Bot. Pol., 56: 271-280.
Ernst W. 1974. Schwermetallvegetation der Erde. Gustav Fi
scher Verlag, Stuttgart, pp. 194.
Ernst W. 1990. Mine vegetation in Europe, p.: 21-35. In:
Shaw A. (Ed.) Heavy metal tolerance in plants: Evolutionary
aspects. CRC Press, Boca Raton, Florida.
Ernst W., Joosse-van Damme E. 1989. Zanieczyszczenie
środowiska substancjami mineralnymi. PWRiL, Warszawa, ss. 129, 178-209.
Janas L., Jędrzejczyk M., Rostański A., Sokół S. 2000. Fiołek
westfalski i fiołek cynkowy na hałdzie w Wełnowcu. Przyroda
Górnego Śląska, 19: 10. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego
Śląska, Katowice.
Kabata-Pendias A., Pendias H. 1993. Biogeochemia pier
wiastków śladowych. PWN, Warszawa, ss. 364.
KinzelH. 1992. Schwermetallpßanzen, s.: 451-472. In: Kinzel
H. (Ed.) Pßanzenökologie und Mineralstoffwechsel, 7. Verlag
Eugen Ulmer, Stuttgart.
Lambimon J., Auquier P. 1963. La flore et la vegetation des
terrains calaminaires de la Wallonie septentrionale et de la Rhé
nanie aixoise. Types chorologiques et groupes ecologicues. Natu
ra Mosana, 16(4): 113-131.
Małkowski E., Kita A., Galas W., Karcz W., Kuperberg J. M.
2002. Lead distribution in corn seedling (Zea mays L.) and its effect
on the gi'owth and the concentrations o f potassium and calcium.
Plant Growth Regul. (in press).
Marschner H. 1995. Mineral nutrition o f higher plants. Aca
demic Press Ltd., London, pp. 889.
Meyer J. 1995. Verteilung von Schwermetallen in Pflanzen und
im Boden des Naturschutzgebietes ,, Waldwiese im Wüschebachtal". Diplomarbeit (MSc), Univ. Münster, Münster.
Meusel H., Jäger E., Rauschert S., Weinert E. 1978. Verglei
chende Chorologie der zentraleuropäischen Flora. Bd. 2, Karten
Bd. 2. Fischer Verlag, Jena, ss. 421.
Michalak E., Wierzbicka M. 1998. Differences in lead tolerance
between Allium cepa plants developing from seeds and bulbs.
© Cenlnmi Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
Plant and Soil, 199: 251-260.
NauenburgJ. 1986. Untersuchungen zur Variabilität, Ökolo
gie und Systematik der Viola tricolor - Gruppe in Mitteleuropa.
PhD. dissertation, Univ. Göttingen, Göttingen.
Oberdörfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora.
Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, ss. 1050.
Ostrowska A., Gawliński S., Szczubiałka Z. 1991. Metody
analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Katalog. Instytut Ochrony
Środowiska, Warszawa, ss. 334.
Rocznik Statystyczny. 1998. GUS, Warszawa, ss. 691.
Roeder A. 1995. Ein Garten fü r Kattowitz. Nachnutzung von
Industriebrachen am Beispiel der Hohenlohe-Zinkhütte (Zakłady
Metalurgiczne Silesia) in Katowice-Wełnowiec. Diplomarbeit am
Lehrstuhl fü r Landschaftsarchitektur und Plannung der TU
München-Weihenstephan. Freising, pp. 59.
Rostański A. 1997. Zawartość metali ciężkich w glebie i rośli
nach z otoczenia niektórych emitorów zanieczyszczeń na Górnym
Śląsku. Arch. Ochr. Środ., 23(3-4): 181-189.
Rothmaler W. 1996. Exkursionsflora von Deutschland. Bd. 2.
Gefäßpflanzen: Grundband. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, ss.
640.
Sas-Nowosielska A., Kucharski R., Małkowski E., Nowosiel
ski O., Pogrzeba M. 2000. Zinc plant toxicity in process o f lead and
cadmiumphytoextraction. Ochr. Środ. i Zasób. Natur., 20: 35-39.
Schwickerath M. 1944. Das Hohe Venn und seine Rangebiete.
Fischer Verlag, Jena, ss. 172-178.
Senghas K., Seybold S. 1993. Schmeil Fitchen Flora von
Deutschland und angrenzender Länder. Quelle & Meyer Verlag,
Heidelberg - Wiesbaden, pp. 802.
Simon E. 1975. La dynamique de la vegetation de quelques sites
metalliferes dans les facteurs edaphiques. Bull. Soc. Roy. Bot.
Belg., 108: 237-286.
Simon E. 1978. Heavy metal in soils, vegetation development
and heavy metal tolerance in plant populations from metalliferous
areas. The New Phytologist, 81: 175-188.
Tokarska-Guzik B, Rostański A, Klotz S. 1991. Roślinność
hałdypocynkowej w Katowicach-Wełnowcu. Acta Biol. Siles., 19
(36): 94-102.
Valentine D., Merxmüller H., Schmidt A. 1968. Viola, p.: 270
-282. In: Tutin E. et al. (Eds.) Flora Europaea vol. 2. Cambridge
University Press, Cambridge, pp. 455.
Wilhelm M. 1995. Untersuchungen zur Ökologie von Viola
guestphalica Nauenb.: Vergesellschaftung und Struktur der Ve
getation. Diplomarbeit. (MSc), Univ. Münster, Münster.
Wisskirchen R., HaeuplerH. 1998. Standardliste der Farn- und
Blumenpflanzen Deutschlands. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart,
ss. 765.
Wójcik A., TukendorfA. 1995. Strategie unikania stresu w od
porności roślin na metale ciężkie. Wiad. bot., 39(3/4): 33-40.
ZINC SPOIL HEAP - A HABITAT
FOR INTRODUCED TAX A
VIOLA GUESTPHALICA NAUENB.
AND VIOLA CALAMINARIA (GING.) LEJ.
M ONIKA JĘDRZEJCZYK,
ADAM ROSTAŃSKI
Department o f Plant Systematics
(received 15 November 2001,
ABSTRACT
Viola guestphalica and Viola calaminaria live in
extreme habitats (on sites with very high concentra-
tions of heavy metals in the soil) in Germany, Belgium
and Holland. The calamine flowers were introduced
onto the zinc spoil heap in Katowice-W elnowiec.
The investigated taxa were proven to be good accu
mulators, they accum ulated high doses o f metals
w ithout any sym ptom s o f their toxic effect. The
calamine violets are an interesting object o f ecologi
cal and physiological research.
K E Y WORDS: Viola calam inaria (Ging.)Lej.,
Viola guestphalica Nauenb., zinc, lead, cadmium,
introduction
SUMMARY
Viola guestphalica Nauenb. and Viola calami
naria (Ging.) Lej. are calamine species hitherto not
reported from Poland. Their natural localities (in
extreme habitats - on sites with very high concen
trations of heavy metals in the soil) are found in Ger
many, Belgium and Holland. W ithin the territory of
Upper Silesian Industrial Region industrial activity led
to the appearance o f numerous spoil heaps, including
those derived from zinc ore mining activities. They
constitute a large environmental burden due to their
toxicity caused by a high concentration o f zinc, lead
and cadmium. Land reclamation on these sites requires
plant species that are resistant to the action o f the
above-mentioned metals.
The calamine flowers were introduced onto the
zinc spoil heap in Katowice-W elnowiec. The Polish
population o f violets shows only slight deviation in
biometrical characteristics in comparison with the
German populations, attesting to the success o f the
introduction. The investigated taxa were proven to be
good accumulators, they accumulated high doses of
metals without any symptoms o f their toxic effect. The
calamine violets are an interesting object o f ecologi
cal and physiological research while at the same time
forming a colourful feature on the grey spoil heaps o f
Silesia.
N a tu ra S ilesia e Superioris, S u p le m e n t (2001): 55 - 66.
fją
© C entrum D zie d zic tw a P rzy ro d y G órnego Śląska, K a to w ic e
I S B N 8 3 - 9 0 6 9 1 0 -4 -3
CHAMAENERIONPALUSTRE SCOP.
AS A FREQUENT APOPHYTE IN PLANT COMMUNITIES
OF POST-INDUSTRIAL WASTE SITES
GABRIELA WOŹNIAK*, ADAM ROSTAŃSKI**
*Department o f Geobotany and Nature Protection
**Department o f Plant Systematics, Faculty o f Biology and Environmental Protection
Jagiellońska 28, PL - 40 - 032 Katowice
('received 15 November 2001, accepted 14 December 2001)
ABSTRACT
Some o f the post-industrial wastes provide new unusual habitats, which can be colonised
in large num ber by such species like apophyte - Chamaenerionpalustre SCOP.
The paper shows the results o f floristic-phytosociological study on Chamaenerion palus
tre on selected post-industrial (coal mine) waste sites: heaps and sedimentation pools, and its
role in plant cover creation on these sites.
K E Y WORDS: post-industrial waste sites, plant communities, apophytysation, Chamaenerion palustre
SUMMARY
The industry sites regardless o f any reclamation carried out undergo natural processes
such as succession, which is the result o f ecology in its basic meaning - the interrelationship
between living organisms and their immediate habitat (e.g. post-industrial wastes). The biological
diversity (number o f species, and number o f plant assemblages and communities) reflects the
m icro-variety o f the specific habitat. Some o f the post-industrial wastes provide new unusual
habitats, which can be colonised by such species like apophyte - Chamaenerion palustre
SCOP.
The paper shows the results o f floristic-phytosociological study on Chamaenerion palus
tre on selected post-industrial (coalmine) waste sites: heaps and sedimentation pools, and its
role in plant cover creation on these sites. Apart from the distribution map of Chamaenerion
palustre and records of the observed expansion, the plant communities with remarkable and abun
dant participation o f Chamaenerion palustre were listed. The distribution o f this species in Poland
is shown in F ig .l.
The collected vegetation records all with abundant participation o f Chamaenerion palus
tre were divided into three phytosociological tables. The division was based on the physiog
nomy, plant species composition and the structure o f the vegetation patches. The pioneer
vegetation with Chamaenerion palustre as a dominant is presented in Table 1. The initial stage
is described by two subgroups o f releves. The first group can be characterised by the presence
o f such species as: M yricaria germanica, Chenopodium botrys, Chenopodium glaucum and
Chamaenerion palustre SCOP, as a frequent apophyte in plant communities
Diplotaxis muralis. The second group is distinguished by the presence o f such species as:
Oenothera biennis, Scleranthus annuus, Polygonum aviculare, Polygonum amphibium, Inula
conyza, Arenaria serpyllifolia and Chaenorhinum. minus. In the other group o f the investigated
patches, Chamaenerion palustre was accompanied by meadow species. The collected and
analysed vegetation records were divided into two groups. The first group can be indicated by
presence o f such meadow species as: Cerastium vulgatum, Holcus lanatus, Plantago lanceolata
and Leontodon hispidus. The second group can be indicated by more frequent participation of
species, considered as characteristic for the order Arrhentheretalia. The third group o f Cha
maenerion palustre rich vegetation patches, with a high participation o f ruderal species, is
presented in Table 3. The collected vegetation records were divided into three subgroups. The
first one was characterised by a frequent presence o f species such as Chamomilla suaveolens,
Triplerospermum inodorum, Stellaria media, Echinochloa crus-galli, Sonchus arvensis, Lepidium
ruderale and Conyza canadensis. The second distinguished subgroup o f releves is characterised
by species such as: Tanacetum vulgare, Cirsium vulgare, Artemisia vulgaris and Melandrium
album. The third subgroup (four releves) is a “typical one” without any indicating species.
INTRODUCTION
There is a need to collect a lot o f biological data
The industrial wastelands are the typical elements
in order to get the knowledge how to manage the
of the landscape of all the industrialised regions in
wasteland. For some sites it is possible to consider
Europe. On the one hand, industrial activity have
them as bare mineral land exposed to colonisation
changed or even destroyed the natural plant cover and
(similar to a site o f natural retreat o f glaciers). In
land relief but on the other hand new unusual habitats
such cases the biological potential is o f crucial impor
have been created. The industry sites regardless of
tance in the recovery after natural disasters, so for such
any reclamation earned out undergo natural process
purposes like re-establishm ent o f self-sustaining,
(succession), which is the result of ecology in its basic
functioning ecosystems in restorations. This biologi
meaning - the interrelationship between living orga
cal potential is often referred to - as biodiversity of
nisms and their immediate habitat (e.g. industrial waste
a system. This diversity is expressed in the number and
land). The biological diversity (number o f species,
abundance o f species o f all “ecological type” within
and number o f plant assemblages) reflects the micro
a particular functional unit. Despite o f the need of
variety o f the specific habitat. The multivariate condi
comprehensive investigation on the spontaneous ve
tions at the restoration sites are the obvious but unfor
getation o f post-industrial waste sites as a whole, it is
tunately very complex factor o f wasteland reclamation.
also important to study the occurrence, abundance and
There are some papers describing flora or vegetation
frequency o f some single species. One o f such inte
o f single or few post-industrial wasteland sites (pit-coal
resting species is Chamaenerion palustre SCOP.
mining heaps (CABALA, SYPIEŃ 1987; CABALA,
The aim of this paper is to present the plant species
JARZĄBEK 1999a, b; JOCHIMSEN 1991; JOCHIM-
composition in which Chamaenerion palustre occurs
SEN et al. 1995; PATRZAŁEK 2000; PATRZAŁEK,
on coal mine post-industrial waste sites (heaps and
ROSTAŃSKI 1992; ROSTAŃSKI 1991, 1996,1997b,
sedimentation pools); to analyse the role o f this spe
1998a,b, 2000a, 2000b, 2000c, 2001; ROSTAŃSKI,
cies in the process o f colonisation o f open areas and
TRUEMAN 2001), iron and non-ferrous metallurgy
in establishing successive plant communities.
heaps (ROSTAŃSKI 1997a, 1998b), brown coal mi
ning sed im en tatio n pools (B A L C E R K IE W IC Z ,
METHODS
The investigation have been carried out since the
PAWLAK 1990, 1991; KRZAKLEWSKI 1979), sand
90-ties. The flora of different post-industrial sites of
pits (CZYLOK, RAHMANOW 1996; KOMPAŁA
GOP (The U pper Silesia Industrial Region) was
1997; SZWEDO et al. 1995) uranium sedimentation
mapped. A special attention was paid to Chamaene
pools (SANGER 1995), and coal-mine sedimentation
rion palustre. Apart from its distribution and records
pools (WOŹNIAK 1998a, b, 2000,2001 ; WOŹNIAK,
o f the observed expansion, the plant communities
KOMPAŁA 2000,20001), Solvay process tips (COHN
with remarkable and abundant participation o f Cha
et al. 2001; TRZCIŃSKA-TACIK 1966; WILKOŃ-
maenerion palustre were recorded. The phytosocio-
MICHALSKA, SOKÓŁ 1968).
logical investigations were earned out for six years on
N A TU R A S1LE SIA E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
two kinds o f post-industrial sites: coal-mine heaps
is considered as the proper one.
(only on its flat parts) and coal mining water deposi
Chamaenerion palustre is a perennial herb or a
tion (sedimentation) pools. Both o f the sites are dif
small shrub, with strongly branched rootstock and with
ferentiated in terms o f moisture conditions but both
long flagella. Stems are erect, to 1 m high, with many
are covered with a mineral soil substratum. The phy-
leafy dw arf shoots. Leaves are narrow (5 mm wide),
tosociological relevels (BRAUN-BLANQUET 1964)
with an acute ending, sessile or almost sessile. Flower
were done in order to document the “Chamaenerion
are slightly crest, oblique situated on the sprout. Flo
palustre ” plant communities' occurrence. The classi
wers are o f about 2,5-3 cm o f diameter. The calyx
fication o f plant communities was based on charac
sepals are pubescent and the calyx lobes are bright
teristic com bination o f species. The relevels were
rose, 2-3 longer than wide and round at the top; 8 sta
arranged in tables according to MATUSZKIEW ICZ
mens. Carpe (low) with a stigma divided into 4 parts.
(1984) - “A guidebook for recognition o f Polish
The fruit is a dehiscent capsule. Seeds are tiny, light
plant communities”. The Latin names o f plants were
can be easy removed by the wind. The plant is flo
used according to M IREK et al. (1995).
wering in summer (after TACIK 1959)
For the presented paper it is im portant to under
Chamaenerion palustre in natural (not changed)
stand the specific characteristics o f the investigated
habitat conditions occurs on higher parts o f mountain
sits. Coal mine sedimentation pools: the coal mine
river embankments on gravel, screes and stony moun
underground water sedimentation pools are flat areas
tain slops. MATUSZKIEWICZ (1984) classifies Cha
where the underground w ater (som etim es from a
maenerion palustre to pioneer plant communities of
depth o f 1000 m) together with the coal dust and sig
moving (not consolidated), slide-rocks o f the moun
nificant amounts o f mineral components is deposited.
After sedimentation, water is pum ped out to rivers.
tain parts o f river valleys (Class Thlaspietea rotundifolii BR.-BL. & AL. 1948, Order Epilobietalia
The surface o f the sedimentation pool gradually dries
fleischeri M OOR 1958). This species occurs in moun
out and plants start to colonise it. Sedim entation
tains o f the whole Europe and in the surrounding
pools provide wide variety o f microsites (especially
areas (the Alps, the Carpathians, and the Apennines).
in respect to the moisture conditions). The surface of
In Poland this species occurs in the lower parts o f the
a pool can be flooded, muddy and dry in different
W estern C arpathians and the Sudety M ountains
parts. Each working coalmine needs at least one such
(Fig. 1). This species occurs quite frequently, relatively
a pool. The sits are located over the large area inclu
far from the mountains, on anthropogenic, secondary
ding: Silesian Upland, Rybnik Plateau, and Oświęcim
habitats. This species can be observed on heaps, stony
ska Valley. The geographic expansion results in dif
wastelands, and railway embankments. In the litera
ferentiation in the m aterial deposited in the pools
ture it is possible to find more and more records
(e.g. salt content, m echanical structure) and conse
about the occurrence o f Chamaenerion palustre on
quently in different pathways o f succession (W O
strongly disturbed anthropogenical habitats. The fol
ŹNIAK 1992). Coal mine heaps are generally over
lowing habitats are mentioned: post-industrial waste
ground artificial hills. The site observed differ in age,
lands, railways, coal-mine heaps, sedimentation pools
nature o f deposited waste material and intensity of
or even toxic lead zinc heaps (SEN D EK 1984;
reclamation.
CABALA, SYPIEŃ 1987; TOKARSKA-GUZIK et
CHARACTERISTIC OF CHAM AENERION
PALUSTRE AND ITS DISTRIBUTION
IN THE REGION OF UPPER SILESIA
al. 1991; W IK A , SEN D EK 1993; RO STAŃ SKI
2000a, b, c; W OŹNIAK 1998a, b, 2000, 2001).
Chamaenerion palustre is a heliophilous plant
In the literature many synonyms are used: Cha
species (L = 9), which prefers habitats o f low and
maenerion palustre SCOP. (SZAFER et al. 1986,
medium moisture (F = 4), base rich soils (R = 9) and
MATUSZKIEW ICZ 1984, MIREK et al. 1995), Epi-
with relatively low humus content (N = 2) (according
lobium dodonaei VILL. (ELLENBERG et al. 1992,
to ELLENBERG et al. 1992). In Poland Chamaene
RUTKOWSKI 1998), Chamaenerion angustissimum
rion palustre is considered as an expansive plant
(W EBER) SOSN. (TACIK 1959), Epilobium ros-
species (E = +2) (according to ZARZYCKI 1984).
marinifolium HAENKE and others. It is difficult to
Apart from its natural habitats the presence of
find the proper Latin name o f this species. The name
Chamaenerion palustre was already recorded in the
- Chamaenerion palustre SCOP., used by the authors
flora o f Upper Silesia Region:
of “Checklist o f Polish Flora” (M IREK et al. 1995),
• SENDEK (1981, 1984) has recorded Chamaenerion
@ Cen Irum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
N A T U R A SIL E S JA E S U P E R IO R IS , S U P L E M E N T (2001)
Fig. I Distribution map of Chamaenerion pulustre in Poland (after Zając & Zając 2001). • sta
tion, O - synanthropic station of species indigenous in Poland, © - status of station unknown.
palustre from railway sites, industry heaps, stone-
The authors have recorded Chamaenerion palus
pits and sandy surroundings o f water reservoirs:
tre in the lot o f places in Upper Silesian Region, in
Gliwice (1984 and after: SCHUBE 1901, CZMOK
post-industrial and waste sites, heaps, railways, arti
1926); Zabrze Maciejów, Bytom Łagiewniki, Ruda
ficial riverbanks, etc. (in Katowice, Sosnowiec, Miko
Śląska (after CELIŃSKI et al. 1976), Nowy Bytom
łów, Ruda Śląska, Gierałtowice, Gliwice, Zabrze, By
(after BĘDKOWSKI 1956), Chorzów Stary, Ka-
tom, Tarnowskie Góry).
towice-Giszowiec, Siemianowice, Dąbrowa Gór
nicza, Sosnowiec-Jęzor, Sosnowiec-Milowice,
• NOWAK (1999) has recorded Chamaenerion palus
tre from the follow ing localities: Bobrow niki,
CHAM AENERION PAL USTRE
IN PLANT COMMUNITIES
OF POST-INDUSTRIAL WASTE SITES
The long time field observation revealed that
Bukowno, Chruszczobród, Rogoźnik, Strzyżo-
Chamaenerion palustre is a well-established pioneer
wice, Brudzowice, Siewierz, Strzemieszyce, Sła
species on some coal mine post-industrial waste sites.
wków (and its surrounding) and Trzebiesławice,
The collected vegetation records all with abundant par
• URBISZ An. (1996), who has investigated the
ticipation o f Chamaenerion palustre were divided
flora o f Rybnik Plateau, has recorded Chamaene
into three tables. The division was based on the phy
rion palustre from artificial habitats such as: rail
ways, waste-sites connected with the railway tracks
siognomy, plant species composition and the structure
o f the vegetation patches.
and along roadsides. The author considered this
The pioneer vegetation with Chamaenerion palus
species as expansive but not often,
• TOKARSKA-GUZIK (1999) has recorded Chamae
tre as a dominant is presented in Table 1*. The plant
cover o f the pioneer patches is not dense. It varies from
nerion palustre from few localities in Jaworzno-
10% up to 30% (cover of 30 % is in two releves only).
Szczakowa,
The average percentage of plant cover is 20. The num
• URBISZ Al. (2001) has recorded Chamaenerion
ber of species varies from 6 up to 14. The most frequent
palustre on the Katowice Uppland from such habi
number of species (recorded in 6 releves) was 11. Apart
tats like wasteland, railway in Knurów, Mikołów,
Łaziska Górne, Ornontowice, Zabrze, and Gliwice.
* All tables are placed at the end of the article.
Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
Chamaenerion palustre SCOP, as a frequent apophyte in plant communities.
from the dominant, the plant composition o f the ini
vegetation patches plants covered 30% of the soil
tial stage of vegetation development is described by
substratum. The number o f species was quite nume
two subgroups ofreleves. The first group can be cha
rous and varied, from 17 species up to 27 but the most
racterised by the presence of such species as: Myricaria
frequent number of species was 23 (in 2 releves) and
germanica, Chenopodium botrys, Chenopodium glau-
24 (in 2 releves). The collected and analysed vege
cum and Diplotaxis muralis. Myricaria germanica in
tation records (Table 2) were divided into two groups.
natural (not changed by human) conditions grow along
One group can be indicated by more frequent par
mountain rivers on gravel. Chenopodium botrys is an
ticipation o f species, considered as characteristic for
anthropophyte (alien species) considered as rare.
the order Arrhentheretalia such as: Taraxacum offi
The second group is distinguished by the presence
cinale, Daucus carota, Dactylis glomerata and Leu-
of such species as: Arenaria serpyllifolia, Scleranthus
canthemum vulgare. The num ber o f species in this
annuus, Polygonum aviculare, Chaenorhinum minus,
group is very varied from 17 to 27 species. The second
Polygonum amphibium, Inula conyza and Oenothera
group can be indicated by presence o f such meadow
biennis. The first three species are small, creeping, gro
species like: Cerastium vulgatum, Holcus lanatus,
wing close to the soil substratum. The two last species
Plantago lanceolata and Leontodon hispidus. The
create, sometimes big, rosettes. Chaenorhinum minus
two last species create big rosettes very close to the
which occur in the veiy initial stages is also a species
soil substratum. The num ber o f species in this group
that is growing along riverbanks. All the species o f the
is constant 23-25 species in patch. Among other
initial stages in natural conditions can be found on
meadow species listed in Table 2 there are some
soils o f very early stage o f vegetation development, on
which occur with high constancy degree V: Rumex
stones and gravel. The accompanying species occur
acetosa, Ranunculus acris, Poa pratensis, Trifolium
with low frequency (constancy degree II). Among
p ratense and Achillea m illefolium . The group of
them we can find meadow species such as: Taraxacum
accompanying species consist of species classified to
officinalis, Daucus carota, Lotus comiculatus, Dactylis
different phytosociological classes. Non o f the accom
glomerata, Achillea millefolium, Deschampsia cae-
panying species occur with high constancy degree. The
spitosa; ruderal species such as: Artemisia vulgaris,
highest frequency performs such species as: Artemisia
Echium vulgare, Plantago major, Chamomilla suave-
vulgaris, Festuca rubra and Polygonum aviculare. The
olens, Stellaria media, Apera spica-venti. It is worth to
vegetation structure o f this group o f patches consis
mention that in the species list there are two species par
ted of two layers. Daucus carota, Aegopodium poda-
tial protected: Ononis spinosa and Centaurium ery-
graria, Calamagrostis epigeios, Eupatorium canna-
thraea ssp. erythraea. The plant species of the analysed
binum and Tanacetum vulgare built the highest layer
vegetation patches grow in two layers. Some of the
(growing up to 0,5 m). The lowest layer is mostly built
plants of the higher C l layer reaches 120 cm but the
by rosette species such as: Taraxacum officinale,
average h eig h t is 50 cm. This layer is built by:
Plantago lanceolata, Leontodon hispidus and Oeno
Chamaenerion palustre, Myricaria germanica, Inula
thera biennis. In releve 4 the two-layer structure was
conyza, Verbascum lychnitis and Oenothera biennis.
Mosses occur only in four patches. The cover o f
easy to observe. In each o f the layer one species was
m ore abundant. In the higher layer Eupatorium
mosses is not abundant. In the D layer were record
cannabinum, while in the lower one Leontodon his
ed such mosses as Funaria hygrometrica, Bryum cea-
pidus covered a bigger area o f the patch.
spiticum, Bryum argenteum and Ceratodon p u rpureum.
The third group o f Chamaenerion palustre rich
vegetation patches, with a high participation of ruderal
The initial stages o f succession on post-industrial
species, is presented in Table 3. The plant cover in the
wastes with abundant participation of Chamaenerion
recorded patches varied from 30% up to 80%. In more
palustre were described on sedimentation pools o f Sol-
than half o f the investigated vegetation patches plant
vay process waste sites near Kiaków by TRZCIN-
species covered 60-70% of the soil substratum. The
SKA-TACIK (1966) and on smelter heaps in Siemia
number of species is varied, from 7 species up to 17 but
nowice Śląskie by W IKA and SENDEK (1993).
the most frequent number of species is 12 (in 5 releves).
In other investigated patches, Cham aenerion
The collected vegetation records were divided into
palustre was accompanied by meadow species (see
three subgroups. The first one was characterised by
Table 2). The plant cover in the recorded patches va
a frequent presence of species such as Stellaria media,
ried from 30% up to 70%. In h alf o f the investigated
Echinocliloa crus-galli, Sonchus arvensis, Lepidium
N A T U R A SIL E S1A E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
ruderale, Chamomilla suaveolens, Tripleurospermum
releves. The first group can be characterised by: My-
inodorum and Conyza canadensis. Most of the species
ricaria germanica, Chenopodium botrys, Diplotaxis
are small and tiny. The highest are growing up to 20 cm.
muralis and Chenopodium glaucum. The second group
The structure of vegetation o f this group of patches
by: Oenothera biennis, Scleranthus annuus, Polygonum
consisted o f two sometimes three layers. The highest
aviculare, Chaenorhinum minus, Polygonum amphi-
layer is built by Chamaenerion palustre, which is gro
bium, Inula conyza and Arenaria serpyllifolia.
wing up to 0,5 m. Stellaria media built the lowest layer.
The other group o f the investigated patches, Cha
While, mostly Chamomilla suaveolens and Lepidium
maenerion palustre was accompanied by meadow spe
ruderale built the third - medium layer. To this group
cies. This records were divided into two groups. The
belongs the two species richest vegetation patches
first group with more frequent participation of Arrhen-
(releve 1 with 16 species andreleve 2 with 17 species).
theretalia order species. The second group is indica
The second distinguished subgroup o f releves is
ted by the presence of: Cerastium vulgatum, Holcus
characterised by species such as: Tanacetum vulgare,
lanatus, Plantago lanceolata andLeontodon hispidus.
Cirsium vulgare, Artemisia vulgaris and Melandrium
The third group of Chamaenerion palustre - rich
album. The physiognomy of this vegetation patches can
vegetation patches, with a high participation of ruder
be described as herb-like. The highest herb layer is built
al species, is divided into three subgroups. The first one
apart from Chamaenerion palustre also by ruderal
was characterised by Chamomilla suaveolens, Triple
species such as: Tanacetum vulgare, Cirsium vulgare,
urospermum inodorum, Stellaria media, Echinochloa
Artemisia vulgaris and Melandrium album. In the ve
crus-galli, Sonchus arvensis, Lepidium ruderale and
getation patches described in Table 3 some tree seedlings
Conyza canadensis. The second by: Tanacetum vulgare,
were recorded e.g.: Sorbus aucuparia c, Salix caprea
Cirsium vulgare, Artemisia vulgaris and Melandrium
c, Populus tremula c, Pinus sylvestris c, and Betula pen-
album and the third subgroup (four releves) is a “typical
dula c. Structure o f some o f the described patches are
one” without any indicating species.
influenced by more abundant presence of some species.
In releve 7 Festuca rubra is abundant (2.2), the lowest
REFERENCES
plant layer is mostly created by this species. The releve
8, because of the more abundant presence of Artemisia
vulgaris and Tanacetum vulgare, seems to develop
further into a Tanaceto-Artemisietum community patch.
The physiognomy o f the patch recorded in releve 10
is influenced by Dactylis glomerata. The grass grows
up to 30 cm, in relatively dense clumps and is flowe
ring rarely (many years' observations). The rosettes of
Taraxacum officinale create mostly the lowest plant
layer in releve 13. The third subgroup (four releves) is
a “typical one” without any indicating species. To this
group belongs releve nr 12 with the lowest number of
species but with one o f the highest participation (3.3)
o f Chamaenerion palustre.
CONCLUSIONS
The investigated objects coal mine waste sites
(heaps and sedimentation pools) have provide habi
tats, on which Chamaenerion palustre have establi
shed.
Apart from the distribution map o f Chamaenerion
palustre and records o f the observed expansion, the
plant communities with remarkable and abundant par
ticipation o f Chamaenerion palustre were listed. The
distribution of this species in Poland is shown in Fig. 1.
The pioneer vegetation with Chamaenerion palus
tre as a dominant is described by two subgroups of
N A TU R A SIL E S1A E S U P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
Balcerkiewicz S., Pawlak G. 1990. Zbiorowiska roślinne zwa
łowiska zewnetrznego Pątnów-Jóźwin w Konińskim Zagłębiu
Węgla Brunatnego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B - Botanika, 40:
57-106.
Balcerkiewicz S., Pawlak G. 1991. Zarastanie zwałowiska
zewnętrznego kopalni odbywkowej węgla brunatnego w aspekcie
analizy florystyczno-ekologicznej występujących tam zbiorowisk
roślinnych. Arch. Ochr. Środ., 2: 7-20.
Będkowski W. 1956. Zwały cynkowe na terenie Bytomia. PAN,
Biul. Kom. d. Spraw GOP-u., 1: 102-112.
Braun-Blanquet 1964. Pflanzensoziologie. Springer Verlag,
Wien, ss. 865.
Cabala S., Jarząbek Z. 1999a. Szata roślinna zwałowiskpoprzemysłowych Chorzowa, cz.: I: Analiza flory. Arcli. Ochr. Środ.,
4: 133-153.
Cabała S., Jarząbek Z. 1999b. Szata roślinna zwałowiskpoprzemysłowych Chorzowa, cz.: III: Roślinność zaroślowa i leśna.
Arch. Ochr. Środ., 4: 119-129.
Cabała S., Sypień B. 1987. Rozwój szaty roślinnej na wybra
nych zwałowiskach kopalń węgla kamiennego GOP. Arch. Ochr.
Srod., 3-4: 7-20.
CelińskiF., Rostański K , SendekA., Wika S., Cabała S. 1976.
Nowe stanowiska rzadkich roślin naczyniowych na Górnym Śląsku
i terenach przyległych. Cz. III. Zesz. Przyr. OTPN, 16: 15-31.
Cohn V. J., Rostański A., Tokarska-Guzik B., Trueman I.C.,
Woźniak G. 2001. Theflora and vegetation o f an old solvay process
tip in Jaworzno (Upper Silesia, Poland). Acta Soc. Bot. Pol.,
70(1): 47-60.
Czylok A., Rahmanow ()., 1996. The initial stages o f succes
sion with variegated horsetail Equisetum variegatum Schleich on
wet sand o f surface excavations, p.: 23-31. In: Antropogenic aspects
o f geographical environment transformation. J. Szabo, J. Wach, L.
Kossuth (Eds.). University o f Silesia, Debrecen - Sosnowiec, pp. 81.
Ellenberg H., Weber H. E., Diill R., Wirth V, Werner W.,
Jochimsen M. E. A. 1991. Vegetationsökologische Gesicht
spunkte zur Begrünung von Bergematerial, s.: 155-162. In: Wiggering H., Kerth M. (Eds.) Bergehalden im Ruhrgebiet. Bean-
© Centrum D ziedzictwa P rzyrody Górnego Śląska
spruchung und Veränderung eines industriellen Ballungsraumes,
Vieweg, Braunschweig — Wiesbaden.
Jochimsen M. E. A., Hartung J., Fischerl. 1995. Spontane und
künstliche Begrunungder Abraumhalden des Stein- und Braun
kohlenbergbaus. Ber. d. Rienh.- Tüxen-Ges., 7: 69-88.
Kompała A. 1997. Spontaniczne procesy sukcesji na terenach
po eksploatacji piasku na obszarze województwa katowickiego.
Przegląd Przyrodn iczy, 7 (1/2): 6-13.
Krzaklewski W. 1979. Fitosocjologiczna metoda oceny warun
ków rekultywacji i zagospodarowania leśnego nieużytków na przy
kładzie skarp zwałowiska Kopalni Węgla Brunatnego Adamów.
Arch. Ochr. Środ., 3-4: 1-121.
Matuszkiewicz W. 1984. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polsld. PWN, Warszawa, ss. 298.
Kraków, pp. 308.
Nowak T. 1999. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych
na terenie wschodniej części Garbu Tarnogórskiego. Materiały
Opracowania, 2:1-103. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego
Śląska, Katowice.
Patrzałek A. 2000. Udział i rola roślinności spontanicznej
w tworzeniu zbiorowisk z wysiewanymi odmianami traw na grun
cie z odpadowej karbońskiej masy skalnej. Fragm. flor. geobot.,
Ser. Polonica, 7: 1-20.
3-4: 157-168.
Rostański A. 1991. Spontaniczna sukcesja roślinności na
wybranych zwałach poprzemysłowych w województwie katowickim.
WBiOŚ, JVNoZ UŚ, Katowice —Sosnowiec.
Rostański A. 1996. Hałdy przemysłowe —uciążliwy, a zarazem
interesujący element krajobrazu Górnego Śląska. Przegląd Przy
rodniczy, 7(3-4): 259-262.
Rostański A. 1997a. Rośliny naczyniowe terenów o wysokim stop
niu skażenia metalami ciężkimi. Acta Biol. Siles., 30(47): 56-85.
Rostański A. 1997b. Flora spontaniczna hałd Górnego Śląska.
Arch. Ochr. Środ., 23(3-4): 159-165.
Rostański A. 1998a. Anthropophytes and apophytes in colo
nization process on the post-industrial heaps in Upper Silesia
Region. Phytocoenosis, 10(9): 199-202.
Rostański A. 1998b. Spontaneous flora on coal spoil heaps in
Upper Silesia (Poland), p.: 488-49. In: Sarsby R.W. (Ed.) Conta
minated and derelict land. The proceedings o f Green 2: the second
international symposium on Geotechnics Related to the Environ
ment held in Kraków, Poland, September 1997. Thomas Telford,
London.
Rostański A. 2000a. Rekultywacja i zagospodarowanie nieużyt
ków poprzemysłowych - rozwiązania alternatywne. Inżynieria
ekologiczna. N r 1. Ochrona i rekultywacja gruntów: 81-86. Wyd.
Ekoinżynieria, Lublin.
Rostański A. 2000b. Podsumowanie badań flory terenów po
przemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biol. Siles.,
35(52): 131-154.
Rostański A. 2000c. Trawy spontanicznie zasiedlające nieużytki
poprzemysłowe w aglomeracji katowickiej. Łąkarstwo w Polsce,
3: 141-150.
Rostański A. 2001. Rola lokalnych zasobów genowych w za
gospodarowaniu nieużytków poprzemysłowych, s.: 163-172. W: Ma
teriały Sympozjum Warsztaty 2000 nt. Zagrożeń naturalnych w gór
nictwie. Wieliczka 29 maja —1 czerwca 2001. ,,Druk-Rol”, Kraków.
Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych
Polski niżowej. PWN, Warszawa, ss. 812.
Sänger H. 1995. Flora and vegetation on dumps o f uranium
mining in the southern part o f the former GDR. Acta Soc. Bot. Pol.,
64, 4: 409-418.
SendekA. 1981. Analiza antropogenicznych przemian w sza
cie roślinnej Górnośląskiego Obiegu Przemysłowego. Prace Nauk
Uniwersytetu Śląskiego, N r 457, ss. 119. Katowice.
SendekA. 1984. Rośliny naczyniowe GOP. OTPN - PWN,
Warszawa - Wrocław, ss. 140.
Chamaenerion palustre SCOP, as a frequent apophytc in plant communities
Szafer W., Pawłowski B., Kulczyński S. 1986. Rośliny Polskie.
PWN, Warszawa, ss. 1020.
Szwedo J., Woźniak G., KubajakA., Wypało H., Rak W. 1995.
Ścieżki dydaktyczne po terenach rekultywowanych - Kopalnia
piasku Szczakowa S.A. Planta, Jaworzno-Szczakowa, ss. 72.
Tacik T. 1959. Myrtales. W: Szafer W. Pawłowski B. (Red.)
Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, 8:184269.
Tokarska-Guzik B. 1999. Atlas rozmieszczenia roślin naczy
niowych w Jaworznie (Wyżyna Śląska). ZN UJ, Prace bot., 34, ss.
292. Kraków.
Tokarska-GuzikB., Rostański A., KlotzS. 1991. Roślinność hał
dy pocynkowej w Katowicach -Wełnowcu. Acta Biol. Siles., 19(36):
94-102.
Trzcińska-Tacik H. 1966. Flora i roślinność zwałów Krakow
skich Zakładów Sodowych. Fragm. flor. geobot. 12, 3: 243-318.
Urbisz Al. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych
południowo-zachodniej części Wyżyny Katowickiej. Prace Nauk.
Uniwersytetu Śląskiego, Nr 1944, ss. 235. Katowice.
Urbisz An. 1996. Flora naczyniowa Płaskowyżu Rybnickiego
na tle antropogenicznych przemian tego obszaru. Scripta Rudensia, 6:1-173. Park Krajobrazowy ,, Cysterskie Kompozycje Kra
jobrazowe Rud Wielkich ”, Rudy Wielkie.
Wika S., SendekA. 1993. Sukcesja swoistej roślinności na hał
dzie hutniczej w Siemianowicach Śląskich. Kształtowanie środo
wiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprze
mysłowionych i zurbanizowanych, 9: 23-30. WBiOŚ, WNoZ UŚ,
Katowice - Sosnowiec.
Wilkoń-Michalska J., Sokół M. 1969. Flora zwałów wapien
nych Inowrocławskich i Janikowskich Zakładów Sodowych. Zesz.
Nauk. UMK, Nauki Mat.-Przyr., 21, Biologia, 11: 173-208.
Woźniak G. 1992. Osadniki wód kopalnianych jako słabo
poznany element środowiska przyrodniczo-geograflcznego Śląska.
WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice —Sosnowiec.
Woźniak G. 1998a. Plant succession on sedimentation pools in
Upper Silesia, p.: 60-62. In: Sarsby R. W. (Ed.) Contaminated and
derelict land. The proceeding o f Green 2: the second internation
al symposium on Geotechnics Related to the Environment held in
Kraków, Poland, September 1997. Thomas Telford, London.
Woźniak G. 1998b. Primary succession on the sedimentation
pools o f coal mine. In: J.B. Faliński, W. Adamowski, B. Jackowiak
(Eds.). Synanthropization o f plant cover in new Polish research. Phy
tocoenosis 10 (9): 189-198.
Woźniak G. 2000. Rola procesów naturalnych w rekultywacji
nieużytków poprzemysłowych. Inżynieria ekologiczna. Nr 1. Och
rona i rekultywacja gruntów: 87-93. Wyd. Ekoinżynieria, Lublin.
Woźniak G. 2001. Flora roślin naczyniowych osadników ziem
nych wód kopalnianych - nieużytków poeksploatacyjnych na
Górnym Śląsku. Materiały Opracowania, 6:1-46. Centrum Dziedzi
ctwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice.
Woźniak G., Kompala A. 2001. Ecology o f spontaneous vege
tation on post-industrial waste lands (Upper Silesia-Poland), p.:
567-573. In: Green 3. The exploitation o f natural resources and
Woźniak G., Kompała A. 2001. Ekologiczny potencjał nie
użytków poprzemysłowych jako podstawa ich biologicznej regene
racji, s.: 223-233. W: Materiały Sympozjum Warsztaty 2000 nt.
wca 2001. ,,Druk-Rol”, Kraków.
Zając A., Zając M. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczynio
wych w Polsce. Wyd. Pracownia Chorologii Komputerowej Insty
tutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundacji dla Uni
wersytetu Jagiellońskiego. Kraków, ss. 716.
Zarzycki K. 1984. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin
naczyniowych Polski. PAN, Instytut Botaniki, Kraków, ss. 44.
N A TU RA S IL E S IA E SU PERJO RIS, S U P L E M E N T (2001)
WIERZBÓWKA NADRZECZNA
CHAMAENERION PALUSTRE SCOP.
JAKO CZĘSTY APOFIT
W ZBIOROWISKACH ROŚLINNYCH
SIEDLISK POPRZEMYSŁOWYCH
I ZDEGRADOWANYCH
przychacia, przyplocia, porzucone pola. Struktura pio
nowa i pozioma zbiorowisk roślinnych, które rozwij ają się w wyniku spontanicznej sukcesji na rozległych
obszarach nieużytków poprzemysłowych, często różni
się znacznie od układów dotychczas opisanych. Ważne
jest więc aby procesy te obserwować, opisywać i anali
zować. W niniejszej pracy podjęto próbę przedstawienia
GABRIELA WOŹNIAK*, ADAM ROSTAŃSKI**
rozmieszczenia, rozprzestrzeniania się oraz układów
roślinnych, w których występuje Chamaenerion palus
U niwersytet Śląski
*Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody
**Katedra Botaniki Systematycznej
tre. Jest to gatunek rodzimy, który „wyłamał się” z do
tychczas istniejącej klasyfikacji.
Aktualne rozmieszczenie Chamaenerion palustre
w Polsce prezentuje mapa (ryc. 1). W tekście zawarte
(nadesłano 15 listopada 2001,
tunku poza jego naturalne siedliska. Wyniki badań
są liczne informacje o rozprzestrzenianiu się tego ga
zaakceptowano 14 grudnia 2001)
fitosocjologicznych prowadzonych na hałdach i osad
nikach ziemnych wód kopalnianych prezentują trzy
tabele fitosocjologiczne. Podział oparto na różnicach
w fizjonomii i składzie florystycznym poszczególnych
ABSTRAKT
płatów roślinnych.
Wśród rodzimych gatunków roślin (apofitów), ko
lonizujących tereny nieużytków poprzemysłowych,
udziałem Chamaenerion palustre zestawione zostały
na uwagę zasługuje wierzbówka nadrzeczna - Chama
w tabeli 1. To inicjalne stadium scharakteryzowano
enerion palustre - roślina pobrzeży górskich potoków
poprzez dwie podgrupy zdjęć. Pierwszą grupę zdjęć
i kamienisk. Praca prezentuje wyniki badań florysty-
wyróżniają gatunki takie, jak: Myricaria germani
Płaty o charakterze pionierskim z dominującym
cznych i fitosocjologicznych nad wierzbówką błotną,
ca, Chenopodium botiys, Chenopodium glaucum i Di-
prowadzonych na terenach poprzemysłowych (hałdach
plotaxis muralis. D m gą grupę zdjęć wyodrębniono na
i osadnikach pogómiczych, nasypach kolejowych i in.)
podstawie obecności takich gatunków, jak: Oeno
agłomeracj katowickiej (Południowa Polska), gdzie
thera biennis, Scleranthus annuus, Polygonum avicu
gatunek ten pojawia się coraz częściej. Autorzy doko
lare, Polygonum amphibium, Inula conyza, Arenaria
nują także próby oceny roli tego gatunku w tworzeniu
serpyllifolia i Chaenorhinum minus.
szaty roślinnej siedlisk antropogenicznych.
W innych badanych płatach Chamaenerion palus
SŁOWA KLU CZO W E: tereny poprzem ysłowe,
tre rósł w licznym towarzystwie gatunków łąkowych.
zbiorowiska roślinne, apofityzacja, Chamaenerion
W tej tabeli również wyróżniono dwie podgrupy.
palustre
Pierwszą grupę charakteryzuje częstszy i liczniejszy
STRESZCZENIE
Praca prezentuje wyniki badań florystycznych i fi
udział gatunków z rzędu Arrhentheretalia. Druga
grupę wyróżnia występowanie takich gatunków, jak:
tosocjologicznych nad rozmieszczeniem i udziałem
Cerastium vulgatum, Holcus lanatus, Plantago lan
w zbiorowiskach roślinnych - wierzbówki nadrzecznej
ceolata i Leontodon hispidus.
- Chamaenerion palustre. Badania prowadzone były
W tabeli 3 zebrano zdjęcia dokumentujące płaty
w latach 1990 - 2001 na terenach poprzemysłowych
z bogatym udziałem Chamaenerion palustre, której
(hałdach i osadnikach pogóm iczych, nasypach kole
towarzyszy wiele gatunków ruderalnych. W yodręb
jow ych i in.) aglomeracji katowickiej (Południowa
Polska).
niono tu trzy podgrupy. Pierwsza wyróżnia się udzia
łem takich gatunków, jak: Chamomilla suaveolens,
Rozwój roślinności na otwartych powierzchniach
Tripleurospermum inodorum, Stellaria media, Echi-
nieużytków poprzemysłowych jest procesem ciągle
nochloa crus-galli, Sonchus arvensis, Lepidium rude-
słabo poznanym. W pracach opisujących i analizujących
rale i Conyza canadensis. Drugą grupę charakteryzu
zbiorowiska i zespoły roślinne porastające te specyfi
je obecność takich roślin, jak: Tanacetum vulgare,
czne siedliska, autorzy posługują się klasyfikacją ga
Cirsium vulgare, Artemisia vulgaris i Melandrium
tunków stworzoną przede wszystkim dla siedlisk natu
album. Trzecią grupę natomiast można określić jako ty
ralnych, półnaturalnych i ruderalnych, takich jak
pową. Nie ma tu gatunków wskaźnikowych.
N A TU R A SIL E S1A E SU P E R JO R 1S, S U P L E M E N T (2001)
© Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
Table 1. Community with Chamaenerion palustre initial stages of vegetation development.
9
10
11
12
13
14
ZB
ZB
ZB
S
G
S
SI
BS
BS
BS
SO
Prz
SO
08.
08.
99
08.
08.
99
03.
07.
01
03.
07.
01
03.
07.
01
20.
07.
01
11.
09.
00
03.
07.
01
15
20
10
20
30
20
15
15
20
zn
-
zn
-
-
-
-
zn
-
-
11
12
11
11
11
13
14
12
9
6
9
u
1.2
2.2
2.2
2.2
1.2
1.2
2.2
2.2
2.2
2.2
2.2
V
1.2
■2
.2
r
+.2
1
2
3
4
5
6
CzD
J
R
C zD
R
R
SI
MO
CH
SI
CH
CH
SI
08.
08.
99
18.
07.
99
18.
07.
99
08.
08.
99
18.
07.
99
18.
07.
99
C over o f herb layer in %
20
20
30
15
20
C over o f m oss layer in %
zn
-
-
-
N u m b er o f species in the record
3
11
11
2.2
2.2
2.2
Successive n u m b er o f record
L o cality C ity /T ow n
O bject - C oal m ine nam e
qfa
Y Jd
7
8
CzD C zD
w
w
o
w
U-J
u
z
<
H
C/3
£
O
C ham aenerion p a lu stre
D. low er units:
M yrica ria germ anica
C henopodium botrys
+.2 :
lililí
C henopodium glaucum
+
+.2
r
+.2
,
+.2
O enothera biennis
+.2
r
+
r
S cleranthus annuus
III
1.2
+.2
D iplotaxis m uralis
III
+
II
r
r
1.2
r
r
+.2
+
P olygonum a viculare
P olyg o n u m am phibium
II
+
+
+
r
In u la conyza
+ .2+
+.2
III
+,2 :
II
+
+
II
r
II
+ .2
II
A re n a ria serpyllifolia
+
IP
C haenorhinum m inus
+
+
j
II
+
II
A c com panying species:
Lepidium rud era le
+.2
+.2
C alam agrostis epigeios
C irsium arvense
+.2
+ .2
r
+
+.2
Verbascum lychnitis
+.2
+.2
r
+.2
II
+.2
+.2
C onyza canadensis
R u m ex acetosella
+.2
+.2
+.2
+.2
+
P lantago lanceolata
+.2
Trifolium repens
+
C oronilla varia
+.2
II
+ .2
+.2
II
+.2
II
+
II
+.2
1 .2
I+.2
+.2
Stellaria m edia
II
II
r
E chium vulgare
P uccinellia distans
II
+.2
+
Taraxacum o fficinale
II
II
+
+.2
II
II
+
+
A p era sp ica -ven ti
r
+.2
+
P oa com pressa
Trifolium arvense
r
+
+.2
II
+
+.2
II
+.2
r
+.2
II
II
9 (+) 14 (+); Bryum argen(+.2); B ryum caespiticum d 1 (+.2); Carex hirta 14 ( +.2); Centaurium erythraea ssp. erythraea 2 (+.2); Ceratodon
Sporadic species: A chillea m illefolium 2 r, 9 r; A grostis vulgaris 5 r, 11(+.2); A rtem isia vulgaris
teum d 5
purpureum d 7 (+.2); C ham om illa suaveolens 1 (+), 8 (+.2); Cychorium intibus 14 (+.2); D actylis glom erata 8 r, 12 (+.2); D aucus carota 4 (+.2), 6 r; D escham ps ia caespitosa 4 (+.2), 8 (+.2); D ianthus carthusianorum 5 (+.2), 11 (+.2); Epilobium roseum
9 r; Erigeron acris 7 r; F uñaría hygrom etrica d 12 (+.2); Leontodon hispidus 3 (+), 5 (+); Lolium p eren n e 2 (+), 5 (+); Lotus
6 (+.2), 13 (+.2); O nonis spinosa 14 (+.2);
corniculatus 4 (+), 8 (+); M elandrium album 3 (+.2), 8 (+.2); O enothera silesiaca
Picris heiranthoides 12 (+.2); Plantago m ajor 11(+.2); Reseda lútea 1 (+) 10 (+); Silene nutans 4 (+.2), 13 (+); Solidago canaden
sis 10 r.
The explanation of abbreviations used in Table 1: BS - Zabrze-Biskupice, heap; CH - Chwałowice, sedimentation pool; CzD - CzechowiceDzicdzice; J - Jastrzębie; MO - Moszczenica, sedimentation pool; Prz - Przeschlebie, heap; R - Rybnik; S - Sosnowiec, SI - Silesia, se
dimentation pool; SO - Sosnowiec, sedimentation pool; ZB - Zabrze.
© Centrum Dziedzictwa P rzyrody Górnego Śląska
Table 2. Community with Chamaenerion palustre with high participation of meadow species.
S uccessive n um ber o f record
1
2
3
4
5
6
7
8
L o cality C ity /T ow n
R
G
Brz
S
R
K
S
K
CH
Prz
BR
KJ
CH
Mu
KJ
KO
D ate
20. 09. 99 11.09. 00 23. 09. 00 20. 09. 99 20. 09. 99 20. 09. 99 20. 09. 99 20. 09. 99
50
30
50
70
30
30
30
40
-
-
zn
-
-
zn
zn
-
A rea o f re co rd in m 2
16
25
25
25
25
16
20
25
24
2.2
23
2.2
24
1.2
25
2.2
23
2.2
27
2.2
21
2.2
17
2.2
+.2
1.2
Í1
+
+
+
+
Chamaenerion palustre
C h.Cl. Molinio-Arrhenatheretea
+ Ch. O. Arrhenatheretalia °
Cerastium vulgatum
Holcus lanatus
Plantago lanceolata
Leontodon hispidus
° Taraxacum officinale
° Daucus carota
° Dactylis glomerata
° Leucanthemum vulgare
Rumex acetosa
Ranunculus acris
Poa pratensis
Trifolium pratense
Achillea millefolium
Poa trivialis
Vicia cracca
Aegopodium podagraria
Accompanying species:
Artemisia vulgaris
Festuca rubra
Polygonum aviculare
Senecio viscosus
Solidago canadensis
Lactuca serriola
Poa annua
Carex hirta
Ranunculus repens
Picris hieracioides
Bromus sterilis
Poa compressa
Calamagrostis epigejos
Arabis arenosa
Rubus caesius
Eupatorium cannabinum
Tanacetum vulgare
Conyza canadensis
Erysimum cheiranthoides
Centaurea diffusa
Chelidonium majus
Echium vulgare
N A TU R A S JL E S1A E SU P E R IO R IS, S U P L E M E N T (2001)
12-
■V', +
■■H
1.2
+.2
1.2
:l iw ■
r
1.2
r
r
r
r
+
+.2
+
+
+.2
+
+ . 2.
+.2
+
+
+
+
+.2
1.2
r
+
+.2
+
+
+
+
+
r
1.2
+.2
r
i 'i
+.2
r
+ .2
;
+
+
r
+.2
r
+.2
+.2
+.2
+.2
+
+
+.2
+
+
+
1.2
+.2
+
+
+
+
+.2
+.2
+.2
+.2
+
1.2
+
+
+.2
+.2
1.2
+.2
+
1.2
+
+
+
+.2
+
+.2
+
+
+
+.2
2.2
1.2
+.2
+
+
+
1.2
1.2
+
+
ffh 2
+.2
V
+.2
V
IV
r
IV
+.2
V
1.2
+.2
' J.2 .. V
+.2
IV
r
j:
IV
V
f ti+ li
r
V
+.2
+.2
V
+
+
V
+
V
II
I
1.2
I
+
+
+
+.2
+
+
+
+
+
+
+
+.2
+.2
+.2
+.2
1.2
¡H ¡.2
+
+.2
+.2
+.2
r
V
r
r
I-.2
r .
¡X
u
Z
<
tcn
z
o
U
+
r
?
r
w
w
p¿
O
w
Pi
1—
1
+.2
IV
IV
IV
III
III
III
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
Tabic 2. - continuation.
1
2
3
4
5
6
+.2
M elilotus albus
7
II
r
+.2
O enothera biennis
L u p in u s p o lyp h y llu s
+.2
M ela n d riu m album
Constan
cy degree
8
r
+
II
r
II
+.2
II
+
A ren a ria serpyllifolia
II
Sporadic species: A g ro stis stolonifera 2 (+.2); A ren a ria serp yllifo lia 5 (+); B ryum a rgenteum d 8 (+ .2);
B ryum cae-
sp iticu m d 3 (+ .2); D e sc h a m p sia fle x u o sa 2 r; E pilobium adenocualon 8 r; F um aria hygrom etrica d 4 (+); G alium aparine
6 (+.2); H iera ciu m la chenalii 4 r; L olium p e re n n e 1 (+.2).
The explanation of abbreviations used in Table 2: BR —Brzeszcze, heap; Brz - Brzeszcze; CH - Chwałowice, sedimentation pool; G - Gli
wice; K - Katowice; KJ - Kazimierz-Julisz, sedimentation pool; KO - Boże Dary, Katowice —Kostuchna, heap; Prz - Przeschlebie, heap;
R - Rybnik; S - Sosnowiec.
Table 3. Community with Chamaenerion palustre with high participation of ruderal species.
S uccessive n u m b er o f record
1
2
3
4
C zD
G
K
G
SI
BW
M
Prz
SI
08.
08.
99
18.
07.
99
18.
07.
99
08.
08.
99
60
70
50
16
25
16
C ham aenerion p a lu stre
7
8
9
10
11
12
13
14
R
R
CzD
S
G
K
G
B rz
SI
CH
CH
SI
KJ
BW
M
Prz
BR
18.
07.
99
18.
07.
99
08.
08.
99
08.
08.
99
03.
07.
01
03.
07.
01
03.
07.
01
20.
07.
01
11.
09.
00
03.
07.
01
40
40
40
60
80
60
60
30
70
60
60
25
20
25
25
20
16
16
16
25
25
25
25
17
15
14
12
12
15
14
12
12
12
7
15
13
¡X
u
£
<
H
m
£
r—,
U
2.2
3.3
2.3
1.2
1.2
2.2 . 2.2
3.3
3.3
2.2
2.2
3.3
2.2
2.2
V
1.2
1.2
1.2
1.2
E ch in o ch lo a crus-galli
1.2
+.2
1.2
1.2
Sonchus arvensis
+.2
+.2
L epidium ruderale
1.2
+ .2
i y.
C ham om illa su a veo len s
1.2
Si
+.2
L ocality C ity /T ow n
D ate
5
6
C zD C zD
w
M
P¿
O
m
Q
D. low er units:
S tella ria m edia
II
+
II
+
II
1.2
II
1.2
Tripleurosperm um inodorum
1.2
+.2'
C onyza c a nadensis +
1.2
■
Tanacetum vulgare 0
+
C irsium vulgare 0
r
+
II
+
1.2
+.2
%%,
.
+.2
2.2
+.2
.2
+.2
1.2
A rtem isia v ulgaris °
i
+.2
+.2
2.2
1.2
M e landrium album °
-K
1.2
1.2
1.2
1.2
P a p a ve r rhoeas x
+.2
II
II
.2 " +.2
+
IV
+
1.2
+
r
+.2'
r
III
III
III
+.2
I
Ch. Cl. C h enopodietea +
R u m e x acetosella
+.2
T ussilago fa rfa ra
B ro m u s m ollis
+.2
+.2
+.2
1.2
+.2
II
+.2
II
+.2
I
L actuca serriola
1.2
1.2
S enecio viscosus
I
1.2
1
Ch. Cl. Seca lietea x
A p era sp ica -ven ti
R u m ex acetosa
Vicia tetrasperm a
1.2
+ .2
+.2
1.2
1.2
+.2
1.2
II
I
I
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
C on
sta n cy
d e gre e
Ch. Cl. A rtem isietea °
EcIlium vulgare
+ .2
E rysim um c heiranthoides
P astin a ca sativa
+
1.2
O enothera biennis
R esed a lutea
1.2
r
1.2
r
1.2
+ .2
r
+.2
II
II
r
+.2
r
II
II
+.2
II
r
II
A c com pany ing species:
r
C alam agrostis epigejos
+
+
+ .2
r
P lantago m a jo r
+ .2
+.2
C erastium arvense
1.2
1.2
1.2
R a n u n cu lu s repens
1.2
1.2
T araxacum officinale
L eontodon hispidus
+.2
+
Ju n cu s articulatus
+.2
II
II
r
II
2.2
1.2
II
II
1.2
1.2
1.2
+.2
1.2
II
2.2
2.2
II
r
1.2
II
II
1.2
r
+.2
II
1.2
+.2
1.2
1.2
1.2
1.2
1.2
B idens tripartita
1.2
+.2
r
r
1.2
F estuca rubra
+.2
1.2
+.2
+
C arex hirta
D actylis g lom erata
1.2
1.2
S ilene inflata
E quisetum arvense
1.2
1.2
C henopodium glaucum
II
II
+.2
1.2
II
Sporadic species: B etu la p e n d u la c 14 r; C henopodium botrys 3 (+ .2), 9 (+ .2); Cirsium ar\’ense 5 (+ .2); E pilobium m ontanum 4 r; 10 (+.2); E quisetum sylvatica 1 lr; M edicago fa lc a ta 12 (1.2); M edicago lupulina 13 (+.2); M yricaria germ anica
8 (+.2); P o p u lu s trem ula c 13 r; P oa com pressa 2 (+.2); P ru n ella vulgaris 6 (+.2); P u ccin ellia d istans 5 r 10 (+.2); P inus
silvestris c 7 r; Q uercus ro b u r c 14 (+.2); R a n u n cu lu s acris 11 r; (+.2); R ubus ca esiu s c 4 r; S a lix a urita c I r; S alix caprea
c 9 (+.2); S o lanum d ulcam ara 12 (1.2); S o rb u s aucuparia c 8 (+.2); T rifolium a rvense 3 (+.2); Vicia cracca 2 (+.2); Viola
tricolor 6 (+.2);
The explanation of abbreviations used in Table 3: Brz - Brzeszcze; BR - Brzeszcze, sedimentation pool; BW - Borowa Wieś, heap; CH Chwalowice, sedimentation pool; CzD - Czechowice-Dziedzice; G- Gliwice; K - Katowice; KJ - Kazimierz Juliusz, sedimentation pool;
M - Murcki, heap; Prz - Przeschlebie, heap; R - Rybnik; S —Sosnowiec; SI - Silesia, sedimentation pool.
N A TU R A SILE S1A E SU P E R JO R IS. S U P L E M E N T (2001)
Natura Silesiae Superioris, Suplement (2001): 67 - 77.
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice
ISBN 83-906910-4-3
COMPARISON OF THE FLORA OF MINING SPOIL HEAPS
OF UPPER SILESIA (POLAND)
AND DONETSK COAL DISTRICT (UKRAINE)
ADAM ROSTAŃSKI*, SERGHEJ ZHUKOV**
*Department of Plant Systematics, Faculty of Biology and Environmental Protection
University o f Silesia, ul. Jagiellońska St. 28, PL-40 - 032 KATOWICE, Poland
**National Ukrainian Academy o f Sciences, Donetsk Botanical Gardens
Mich's Avenue, 110, DONETSK-59, 83059 Ukraine
(received 15 Novem ber 2001, accepted 14 December 2001)
ABSTRACT
The study presents results o f floristic investigations conducted on mining spoil heaps in the
Donetsk Coal Basin (Ukraine) and in Upper Silesia (Poland) in order to compare the charac
teristics o f spontaneous flora o f similar objects localised in industrial regions o f both countries.
Analysis o f the floras o f both industrial centres has shown general similarities, but also promi
nent differences in their quantitative and qualitative composition. The most significant diffe
rences concerned the provenience o f plants (participation o f various ecological groups, degree
of continentality) as well as selected ecological preferences o f species (requirement towards light,
thermal requirements).
K E Y WORDS: post-industrial areas, Ukraine, Poland, vascular flora, ecological indica
tor values
SUMMARY
Exploitation of mineral resources, the process of industrialisation and urbanisation, a dense net
work o f roads and railway lines constitute regular elements in the landscape of industrial regions of
Europe. Mining industry, smelting industry, power engineering have caused and are still causing
a significant degradation of land surface, i.e. through storage of waste. Areas degraded by industry
- coal mining spoil heaps - are subject to the processes of spontaneous succession o f vegetation.
The present study includes results o f field investigations aiming at the determination o f si
milarities and differences in the spontaneous plant cover which develops in similar post-industrial habitats o f Upper Silesia (Poland) and Donetsk District (Ukraine). The investigations were
conducted during the years 1990-2000 and included mapping o f the flora of post-industrial habi
tats (spoil heaps left over from coal mining activities) which are subject to spontaneous process
es o f growing over by vegetation.
Analysis o f the floras o f both industrial centres has shown general similarities, but also promi
nent differences in their quantitative and qualitative composition. The most significant differ
ences concerned the provenience o f plants (participation o f various ecological groups, degree
of continentality) as well as selected ecological preferences of species (requirement towards light,
thermal requirements).
Comparison of the flora of mining spoil heaps of Upper Silesia and Donetsk coal district
INTRODUCTION
Urban and industrial areas in Europe show many
values of remaining ecological indicators were taken
from ELLENBERG et al. (1992). For the majority of
common features despite the often rather considerable
species, the type o f ecological strategy was deter
distance between them. Mining o f mineral resources,
mined according to GRIME (1979) (FRANK, KLOTZ
processes o f industrialisation and urbanisation, a den
1990). Due to the lack o f values o f some ecological
se network o f roads and railway lines constitute regu
indicators for a group o f species (especially eastern
lar elements in the landscape o f industrial regions of
European species), they were omitted in graphical
Europe. M ining industry, smelting industry, power
analyses. Therefore, a part of the results has an appro
engineering have caused and are still causing a sig
ximate - tentative character.
nificant degradation o f land surface, i.e. through sto
Geographical-historical groups of the flora, due to
rage o f waste. Post-industrial areas (i.e. coal mining
differences in classification, were divided solely into
spoil heaps) are subject to the processes o f sponta
native species (apophytes) - originating from natural
neous succession o f vegetation.
and seminatural habitats, as well as alien species
Investigation o f the composition and characteris
(neophytes), including jointly archeophytes (“old-
tics of vegetation on post-industrial habitats has been
comers”) and kenophytes (“newcomers”), originating
in recent years the subject of scientific research in
from synanthropic habitats (SUDNIK-WÓJCIKO-
Poland in Upper Silesia (ROSTAŃSKI 1991, 1998,
WSKA, KOŹNIEW SKA 1988).
2000) and in U kraine in the vicinity o f D onetsk
The floristic list included in the study was restric
(ZHUKOV 1997, 1999a, b). The present study inclu
ted only to presenting a register o f plant species from
des results o f field investigations aiming at the deter
the Donetsk District and denoting species common for
mination o f similarities and differences in the spon
both regions. A full listing o f species from the flora
taneous plant cover which develops in similar post
o f mining spoil heaps in Upper Silesia has been pub
industrial habitats o f Upper Silesia (Poland) and D o
lished previously (ROSTAŃSKI 2000).
netsk District (Ukraine).
M ETHODS OF INVESTIGATION
The studies were carried out during the years
1990-2000 and included mapping o f the flora o f post
RESULTS
A comprehensive listing o f the flora o f mining
spoil heaps within the area o f the Donetsk Industrial
District is presented in Table 1*.
industrial habitats (spoil heaps left over from coal
The compared floras are characterised by similarity
mining activities) which are subject to spontaneous pro
with regard both to the quantitative and the qualita
cesses o f growing over by vegetation. Floristic inve
tive composition (Figs. 1, 2, 3). The number o f record
stigations encom passed several dozens o f objects
ed species which are common to both regions encom-
(spoil heaps belonging to coal mines) localised in
both European industrial regions. In the course o f stu
POLAND
UKRAINE
dies, floristic lists of vascular plants were compiled and
phytosociological releves were made, while at the
same time conspicuous characteristics o f the habitat
were also noted, such as mechanical properties, humi
dity o f the substrate, slope, exposure and relative alti
tude (ROSTAŃSKI 2000). The data on diversity of
spoil heaps in Donetsk were based on analysis o f 314
study plots (with an area o f 100 m2) distributed in
different locations on the heaps (ZHUKOV 1999a, b).
The nomenclature o f vascular plants was adopted for
Fig. 1. Life forms according to Raunkiaer. P - phanerophytes,
H - hemicryptophytes, G - geophytes, T - therophytes, C chamaephytes.
the Polish flora according to M IREK et al. (1995),
while for the flora o f Eastern Ukraine according to
passes ca. a third o f the presented list. The dominant
TSHERIEPANOV (1973) as well as KONDRATIUK
group in both floras are species which were record
et al. (1985). The investigated flora o f both regions was
ed sporadically (Tab. 1). Both floras are also domi
analysed with regard to the following parameters: life
nated by species o f synanthropic (ruderal, segetal
forms according to Raunkiaer (ELLENBERG et al.
etc.) habitats.
1992), ecological groups (florocenotypes) (BURDA,
OSTAPKO 1993; ELLENBERG et al. 1992). The
N A TU R A S IL E S IA E SU P E R IO R JS, S U P L E M E N T (2001)
* Table 1. is placed at the end of the article.
Fig. 2. Nitrogen content (N) indicator value.
Fig. 3. Reaction (R) indicator value.
A similar composition o f the floras with regard to
the participation o f geographical-historical groups
POLAND
UKRAINE
(Fig. 4), although a slightly higher percentage o f spe
cies o f foreign origin can be observed in the Ukra
inian flora, m ay correspond to sim ilarities in the
influence o f man on the environment as well as simi
lar mechanisms o f the processes of spontaneous suc
cession which are underway here. Percentage o f in
digenous species in the Ukrainian flora is higher in
older stage o f succession (ZHUKOV 1999b).
One should, however, single out the plant species
Fig. 4. Geographical-historical groups. Ne —neophytes, Ap apophytes.
which occur in large numbers in a majority o f objects
in one o f the regions and are not found at all in the
other region. This category o f plants in the flora o f
In the flora of spoil heaps in the Donetsk Coal Ba
post-industrial areas in Upper Silesia includes native
sin, the following groups deserve distinction: a large
species of natural habitats (e.g. forest and hygrophilous
group o f steppe species (over 40% o f the species com
plants, mountain species and species o f xerothermic
position), halophytes (Fig. 6), heliophilous (Fig. 7) and
grasslands) which appear in post-industrial secondary
thermophilous (Fig. 8) species - all o f them contribute
habitats (Fig. 5).
to a significant difference between the two floras.
Fig. 5. Ecological groups of spccies. Sil - forest and scrub wood species, S t - steppe species (in the broad
sense), Mk - xerothermic grassland species, Pt - petrophilous species, Ps - psammophilous species,
Pr - meadow species, HI - halophytes, PI - waterside and wetland species, Syn - species of synanthropic
habitats.
N A T U R A S IL E S IA E SU PERJO R1S, S U P L E M E N T (2001)
The difference in composition o f the two floras
sia shows a larger participation o f species with an
with regard to the continentality indicator value is also
intermediate indicator value as well as o f the less
conspicuous (Fig. 9). The flora o f postindustrial areas
numerous atlantic species. This phenomenon corre
in the vicinity o f D onetsk is richer in continental
sponds to a relatively large share o f native species in
constituents, including ones w ith a high indicator
both floras and it mirrors their link to regional (natio
value (K = 8, 9). The flora of spoil heaps in Upper Sile-
nal) floras. A similar phenomenon has been observed
after parallel comparisons o f floras o f coal-mining
areas in industrial centres in Germany (the Ruhr Coal
Basin) (ROSTAŃSKI, WOŹNIAK 2001) and in Eng
land (the Black Country) (ROSTAŃSKI, TRUE
MAN 2001).
The analysis o f spectrum o f plant life strategies
(Fig. 10) shows a relatively high similarity o f the
floras in this respect. Groups o f considerable quanti
ty in both floras are formed by competitors (C) as well
as plants which show strategies o f the CS, CR (domi
nant in Ukraine) and CSR (dominant in Poland) types.
General similarity o f the floras reflects similar phe
nom ena w hich have accom panied the process of
colonisation o f mining spoil heap habitats by plants
in distant regions o f Europe.
Fig. 7. Light (L) indicator value.
Fig. 9. Continentality (K) indicator value.
■ T=1,2,3
ET=4
ST=5
0 T=6
QT=7
□ T=8,9
Fig. 8. Temperature (T) indicator value.
N A TU R A S1L E SIA E SU PE R IO R 1S, S U P L E M E N T (2001)
Fig. 10. Grime's ecological strategies. R - ruderal, C - competitor, S - stress tolerant species.
CONCLUSIONS
1. On the basis o f analysis o f ecological indicator va
lues in the compared spontaneous floras, a partial
similarity between them may be ascertained (relat
ed to the num ber o f species, life forms, fertility
requirements, substrate pH preferences, ecological
strategies o f species), but also conspicuous dif
ferences are seen (percentage o f neophytes, eco
logical groups o f the flora, temperature, light and
humidity indicator values as well as the continentality indicator value).
2. The abundance o f a portion o f species in both
investigated industrial regions differs significant
ly. Some groups o f species occur in large numbers
only in one o f the regions (e.g. m ountain and
hygrophilous species - in Upper Silesia, steppe
helio- and thermophilous species - in the Donetsk
Coal Basin).
Rostański A., Trueman I. C. 2001. A comparison o f the spon
taneous floras o f coal mine heaps in two European industrial
regions - Upper Silesia (Southern Poland) and the Black Country
(UK), p.: 561-566. In: Sarsby R. W., Meggyess T. (Eds.) GREEN
3 - The exploitation o f natural resources and the consequences.
Thomas Telford, London.
Rostański A., Woźniak G. 2001. The development o f vegeta
tion on industrial wastelands in Upper Silesia (Poland) and the Ruhr
Region (Germany), p.: 259-269. In: Jackowiak B., Żukowski W.
(Eds.) “M echanisms o f Anthropogenic Changes o f the Plant
Cover”. Dept, o f Plant Taxonomy U. A. M., Poznań.
Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słownik z zakre
su synantropizacji szaty roślinnej. Uniwersytet Warszawski, Warsza
wa, ss. 93.
Tshierepanov S. K. 1973. Svod dopolnjennyj i izmjenjennyj
k “Florje SSSR ”. (T.l-30). Nauka, Moskva, pp. 667.
ZHukov S. 1997. Do vyboru mjetodiki vivchjenija dinamiki
roslinnosti v umovah tjerikonov, s.: 197-198. W: ‘Problemy botani
ki na porozi trjetogo tisjachletja ”. Materjaly XZjezdu Ukrainskogo
Botanichevskogo Tovaristva, Kiev.
ZHukov S. P. 1999a. Antropogennaja sukcessija rastitelnosti otvalov ugolnych schaht Donbassa. Dissertacja na soiskanie
uchenojstepeni biologicheskih nauk: 03.00.16. —Dnepropetrovsk,
pp. 205.
ZHukov S. P. 1999b. Pro naprjam antropogennoi sukcessii
roslinnosti vidvaliv vugilnih schaht Donbasu. Ukrainskij Botanicheskij Zhurnal, 3: 244-249.
3. The characteristics o f both investigated floras
reflects their link with regional (national) floras,
which seems to correspond to a relatively large pro
portion o f native species in their composition. Per
centage o f indigenous species in the Ukrainian
PORÓWNANIE FLORY ZWAŁOWISK
POGÓRNICZYCH GÓRNEGO ŚLĄSKA
(POLSKA) I DONIECKIEGO OKRĘGU
WĘGLOWEGO (UKRAINA)
flora is higher in older stage o f succession.
4. General sim ilarity o f the floras with respect to
ADAM ROSTAŃSKI*, SERGHEJ ZHUKOV**
ecological strategies may reflect similar pheno
mena w hich have accom panied the process o f
colonisation of mining spoil heap habitats by plants
in distant regions o f Europe.
*Uniwersytet Śląski
Katedra Botaniki Systematycznej
ul. Jagiellońska 28, PL-40 - 032 KATOWICE
**Ogród Botaniczny Akademii Nauk Ukrainy
REFERENCES
Burda R. I., Ostapko W. M. 1993. Automated database o f the
flora o f South-East o f Ub'aine. Introdukcja i aklimatyzacja rastjeni, 20: 3-11.
Ellenberg H., Weber H. E., Diill R., Wirth V., Werner W.,
Frank D., Klotz S. 1990. Biologisch - Ökologische daten zur
flora der DDR. Martin Luther Universität. Halle —Wittenberg Wis
senschaftliche Beiträge. Halle (Saale), ss. 103.
Grime J. P. 1979. Plant strategies and vegetation processes.
John Wiley & Sons, Chichester, ss. 218.
Kondratjuk E. N., Burda R. I., Ostapko W. M. 1985. Konspekt
flo iy jugo-vostoka Ukrainy. Naukova Dumka, Kiev, ss. 272.
Kraków, ss. 308.
branych zwałach poprzemysłowych w województwie katowickim.
obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 3: 35 - 38.
WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice - Sosnowiec.
Rostański A. 1998. Spontaneous flora on coal spoil heaps in
Upper Silesia (Poland), p.: 488-491. In: SarsbyR. W. (Ed.) Conta
minated and derelict land. The proceedings o f Green 2: the second
international symposium on Geotechnics Related to the Environ
ment held in Kraków, Poland, September 1997. Thomas Telford,
London.
Rostański A. 2000. Podsumowanie badań flory terenów poprzemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biol. Siles., 35
(52): 131-154.
Illicha 110, DONIECK-59, 83059 Ukraina
(nadesłano 15 listopada 2001,
zaakceptowano 14 grudnia 2001)
Recenzent pracy. Ryszard Ciepał
ABSTRAKT
Praca prezentuje wyniki badań florystycznych
prowadzonych na hałdach pogóm iczych w Zagłębiu
Donieckim (Ukraina) i na Górnym Śląsku (Polska),
w celu porów nania specyfiki spontanicznej flory
podobnych obiektów zlokalizowanych w przem y
słowych regionach obu krajów.
Analiza flor obu centrów przemysłowych wyka
zała generalne podobieństwa, ale też i dość wyraźne
różnice pod względem ich składu ilościowego i jakoś
ciowego. Najważniejsze różnice dotyczyły pocho
dzenia roślin (przynależność do grup ekologicznych,
stopień kontynentalizmu) oraz wybranych preferencji
ekologicznych gatunków (zapotrzebowanie na światło,
N A T U R A SIL E S IA E S U P E R 1 0 R 1 S , S U P L E M E N T (2001)
wymagania termiczne).
tanicznej pokrywy roślinnej rozwijającej się na podob
SŁOWA KLUCZOW E: tereny poprzem ysłowe,
nych siedliskach przem ysłow ych Górnego Śląska
Ukraina, Polska, flo ra naczyniowa, wskaźniki eko
(Polska) i Okręgu Donieckiego (Ukraina). Prowa
logiczne
dzone w latach 1990-2000 badania obejmowały kar
STRESZCZENIE
towanie flory siedlisk poprzem ysłowych (hałd po
Eksploatacja kopalin, procesy uprzemysłowienia
i urbanizacji, gęsta sieć dróg i linii kolejowych to stałe
górnictwie węgla kamiennego), podlegających spon
tanicznym procesom zarastania przez roślinność.
elementy krajobrazu przemysłowych regionów Eu
Analiza flor obu centrów przemysłowych wyka
ropy. Przemysł wydobywczy, hutnictwo, energetyka
zała generalne podobieństwa, ale też i dość wyraźne
powodowały i pow odują dość znaczną degradację
różnice pod względem ich składu ilościowego i jakoś
powierzchni ziemi, m.in. przez składowanie odpadów.
ciowego. Najważniejsze różnice dotyczyły pocho
Zdegradowane przez przem ysł tereny - hałdy powę-
dzenia roślin (przynależność do grup ekologicznych,
glowe - podlegają procesom spontanicznej sukcesji
stopień kontynentalizmu) oraz wybranych preferencji
roślinności.
ekologicznych gatunków (zapotrzebowanie na światło,
Praca prezentuje wyniki badań terenowych, któ
wymagania termiczne).
rych celem było ustalenie podobieństw i różnic spon
Table 1. List o f species in the flora o f mining spoil heaps in the Donetsk Industrial District. Geographical-historical groups: Ap - apophytes
(native plant species), Ne - neophytes (alien plant species, includes kenophytes - “newcomers” and archeophytes - “oldcomers”). Ecologi
cal groups: Sil - forest and scrub wood species, St - steppe species (in the broad sense), pSt - proper steppe species, Pt - petrophilous species,
Ps - psammophilous species, Pr - meadow species, HI - halophytes, PI - waterside and wetland species, Syn - species of synanthropic habi
tats. Abundance (% of localities): 1- sporadic, 2 - very rare, 3 - rare, 4 - numerous, 5 - very numerous, 6 - common.
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
A ceraceae
Ap
Sil
i
2. A c e r negundo L.
A ceraceae
Ne
Syn
4
3. A ch ille a collina J. B E C K , ex R E IC H E N B .
A steraceae
Ap
Pr
6
4. A ch ille a n o b ilis L.
A steraceae
Ap
pS t
3
5. A c h ille a p a n n o n ic a S C H E E L E
No
Name of species
1. A c e r cam pestre L.
Abundance
in Ukraina
Abundance
in Poland
(D oneck D istr.)
(K atowice Distr.)
A steraceae
Ap
St
1
6. A g ro p y ro n p e c tin a tu m (B IE B .) B E A U V .
Poaceae
Ap
St
1
7. A ila n th u s a ltissim a (M IL L .) S W IN G L E
S im aroubaceae
Ne
Syn
1
3
8. A ju g a g e n ev en sis L.
l.am iaccac
Ap
pSt
1
9. A ju g a p s e u d o c h ia SC H O ST.
l.am iaceac
Ap
St
1
A lliaceae
Ne
Syn
1
11. A m a ra n th u s albus L.
A m aranthaceae
Ne
Syn
2
1
12. A m a ra n th u s retroflexus L.
A m aranthaceae
Ne
Syn
1
3
13. A m brosia artem isiifolia L.
A steraceae
Ne
Syn
5
10. A lliu m cepa L.
14. A m o rp h a fr u tic o s a L.
15. A n ch u sa italica R E T Z .
F abaceae
Ne
Syn
1
B oraginaceae
Ne
Syn
1
16. A n isa n th a tectorum (L .) N E V S K I
(= B ro m u s tectorum L.)
17. A rc tiu m m in u s (H IL L .) B E R N H .
18. A rc tiu m tom entosum M IL L .
19. A renaria uralensis PA L L , ex SP R E N G
20. A rm en ia ca vulgaris LAM.
Poaceae
Ne
Syn
4
1
A steraceae
Ap
Syn
1
3
3
A steraceae
Ap
Syn
1
C aiyophyllaceae
Ap
St
2
3
R osaceae
Ne
Syn
21. A rtem isia a bsinthium L.
A steraceae
Ne
Syn
6
22. A rtem isia m a rschalliana SPR E N G .
A steraceae
Ap
pS t
2
A steraceae
Ap
pSt
4
A steraceae
Ap
Pr
2
B oraginaceae
Ne
Syn
1
Fabaceae
Ap
Pr
1
C henopodiaceae
Ap
HI
1
2
23. A rtem isia repens P A L L , ex W ILL D .
(
A. austriaca JA C Q .)
24. A rtem isia vulgaris L.
25. A sp e ru g o p ro c u m b e n s L.
26. A stra g a lu s su lc a tu s L.
27. A trip le x m icrantha C. A. M A Y
6
Tab. 1. - continuation.
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
28. A trip lex oblongifolia W A L D S T . et KIT.
C henopodiaceae
Ap
Syn
l
29. A trip le x tataricum L.
C henopodiaceae
Ne
Syn
l
2
1
Name of species
No
30. A vena fa tu a L.
31. B allota nigra I..
32. B erteroa incana (L .) D.C.
33. B etid a p e n d u la R O T H .
34. B idens tripartita T,.
Abundance
in Ukraina
Abundance
in Poland
(D oneck Distr.)
(K atow ice Distr.)
Poaceae
Ne
Syn
l
L am iaceae
Nc
Syn
l
1
B rassicaceae
Ap
pS t
5
3
B etulaceae
Ap
Sil
1
6
2
A steraceae
Ap
PI
1
35. B rassica ju n cea (L.) C Z ER N .
B rassicaceae
Ne
Syn
1
36. B rassica nigra (I..) W .D .J. K O CH
B rassicaceae
Ne
Syn
1
2
1
37. B ro m o p sis inerm is (L E Y S S .) H O L U B
Poaceae
Ap
St
2
38. B rom opsis riparia (R E H M .) H O LU B
(= B rom us inerm is L E Y SS.)
P oaceae
Ap
St
1
39. B rom us ja p o n ic u s T H U N B .
Poaceae
Ne
Syn
2
40. B rom us sq u a rro su s I...
Poaceae
Ap
pSt
3
C ucurbitaccac
Ne
Syn
1
1
Poaceae
Ap
Pr
2
6
41. B ryonia alba L.
42. C alam agrostis epigeios (L.) ROTH.
43. C am elina m icrocarpa A N D R Z .
B rassicaceae
Ap
St
2
44. C apsella bursa -p a sto ris (L .) M ED IK
B rassicaceae
Ne
Syn
2
5
Fabaceae
Nc
Syn
1
2
45. C araguna arborescens [.AM .
46. C ardaria draba (L .) D E SV .
A steraceae
Nc
Syn
3
2
47. C arduus a c anthoides L.
A steraceae
Ap
St
3
3
48. C arduus p se u d o c o llin u s (S C H M A L L H .) KLOK .
A steraceae
Ap
St
1
49. Celtis o ccid en ta lis L.
U lm aceac
Ne
Syn
1
50. C entaurea d iffusa LA M .
A steraceae
Ap
pSt
D ipsacaceae
Ap
Pt
1
52. C erasus fr u tic o s a PA LL.
Rosaceae
Ap
St
1
53. C erasus m ah a leb (L .) M ILL.
R osaceae
Ne
Syn
1
54. C erasus v ulgaris M IL L .
R osaceae
Nc
Syn
1
R anunculaceae
Ap
PS t
1
1
51. C ephalaria uralensis (MURR) ROEM et SCHULT
55. C eratocephala testiculata (C R A N T Z ) BESS.
1
56. C eratocarpus arenarius L.
C henopodiaceae
Ap
Ps
57. C henopodium album L.
C henopodiaceae
Ne
Syn
58. C henopodium betaceum A N D R .
C henopodiaceae
Ne
Syn
1
1
59. C henopodium g la u cu m L.
C henopodiaceae
Ap
HI
1
2
60. C henopodium urbicum L.
C henopodiaceae
Ne
Syn
1
61. C hondrilla ju n c e a L.
A steraceae
Ap
PSt
1
62. C ichorium intybus L.
A steraceae
Ap
St
3
63. C irsium setosum (W IL D .) BESS.
A steraceae
Ne
Syn
2
64. C irsium ucra in icu m B E SS.
A steraceae
Ap
St
3
65. C onsolida p a n ic u la ta (H O S T ) SH U R
R anunculaceae
Ne
Syn
2
66. C onvolvulus a rven sis L.
C onvolvulaceae
Ne
Syn
4
3
5
5
4
67. C onyza ca n a d en sis (L .) C R O N Q U IS T
(
E rigeron c anadensis L.)
A steraceae
Ne
Syn
2
68. C otinus coggyria SCO P.
A nacardiaceae
Ne
Syn
1
69. C ram be tataria S E B E O K
B rassicaceae
Ap
PSt
2
70. C repis tectorum L.
A steraceae
Ap
Syn
1
71. C rinitaria villosa (L .) F R E S C H .
A steraceae
Ap
St
1
72. C uscuta appro xim a ta BA B.
C uscutaceae
Ap
St
1
73. C uscuta cam pestris Y U N C K .
C uscutaceae
Ap
St
1
A steraceae
Ne
Syn
1
B oraginaceae
Ne
Syn
2
Poaceae
Ap
Pr
1
74. C yclachaena xa n th iifo lia (N U T T .) F R E S E N
75. C ynoglossum officinale L.
76. D a ctylis g lo m e ra ta L.
3
5
N A T U R A S IL E S IA E SU P E R 10R 1S, S U P L E M E N T (2001)
No
Name of species
77 D aucus carota L.
78 D escu ra in ia so p h ia (L.) W E B B ex PR A N T L
79 D ia n th u s a ndrzejow skianus (Z A P A L .) K U L C Z .
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
Abundance
in Ukraina
(Doneck Dislr.) (Katowice Dislr.)
A piaceae
Ap
St
4
B rassicaceae
Ne
Syn
1
C aiyophyllaceae
Ap
St
1
80 D ig ita ria sa n g u in a lis (L.) SCO P.
Poaceae
Ap
Ps
2
D ip lo ta xis tenuifolia (L.) DC.
B rassicaceae
Ne
Syn
3
1
81
Abundance
in Poland
6
82
D racocephalum ihym ijlorum L.
L am iaceae
Ap
St
83
E chinochlo a cru s-g a l/i (L .) B.P.
Poaceae
Ne
Syn
1
2
AP
Ne
St
6
5
Syn
1
1
84 E chium vulgare L.
85
E leagnus a ngustifolia L.
B oraginaceae
E leagnaceae
86 E lytrigia interm edia (H O S T .) N E V S K I
Poaceae
Ap
pSt
1
87 E lytrigia repens (L.) N E V S K I
Poaceae
Ap
pSt
4
Poaceae
Ne
Syn
1
1
A steraceae
Ap
pSt
3
4
/Vsteraceae
Ap
pSt
1
B rassicaceae
Ap
St
1
B rassicaceae
Ne
Syn
4
A piaceae
Ap
St
1
3
88
E ra g ro stis m in o r H O S T
89
E rigeron acris L.
90. E rigeron p o d o lic u s B liSS.
91
E rophila verna (1,.) BESS.
4
92 E ru c a stru m arm oracioides
(C Z E R N . ex T U R C Z .) C R U C H E T
93. E ryngium cam pestre L.
94. E rysim um can escen s R O TH
95
E uphorbia seg u ieria n a N ECK .
96. E uphorbia virgultosa K LO K .
97. F alcaría vulgaris B E R N II.
B rassicaceae
Ap
St
E uphorbiaceae
Ap
St
1
E uphorbiaceae
Ap
pSt
3
A piaceae
Ap
St
3
98. F allo p ia convo lvu lu s (L .) A. L O V E
(
P olygonum convolvulus L.)
P olygonaceae
Ne
Syn
3
2
99. F estuca rubra L.
Poaceae
Ap
Pr
2
3
100. i'ila g o arvensis I..
A steraceae
Ap
Ps
1
O leaceae
Ap
Sil
2
Fum ariaceae
Ne
Syn
2
101. F raxinus e xcelsio r L.
102. F um aria sc h leich e ri SO Y .-W IL L E M .
103. G alatella rossica N O V O P O K R .
A steraceae
Ap
St
1
104. G alium aparine L.
R ubiaceac
Ap
Sil
1
105. G alium hum ifusum B1EB.
R ubiaccae
Ne
Syn
4
106. Geum urbanum 1..
Rosaceae
Ap
Sil
1
107. G laucium corniculatum (L.) J. R U D O L P H
P apaveraceae
Ne
Syn
2
108. G oniolim on tataricum (L.) B O ISS.
L im oniaceae
Ap
St
1
A steraceae
Ne
Syn
1
110. G rossularia reclinata (L .) M IL L .
G rossulariaceae
Ne
Syn
1
111. G vpsophila p a n ic u la ta L.
C aryophyllaceae
Ap
Pt
2
112. G ypsophila p a id ii K L O K .
C arvophyllaccae
Ap
HI
1
113. G ypsophila sco rso n eriifo lia SER.
C aryophyllaceae
Ne
Svn
3
A steraceae
Ne
Syn
1
109. jr in d e lia sq u a rro sa (P U R C H ) D U N .
1 14. H elianthus ann u u s L.
115. H elichrysum arenarium (L.) M O EN C H
116. Ilelio tro p iu m ellipticum LED EB .
117. H eracleum sib iricu m L.
A steraceae
Ap
Ps
1
B oraginaceae
Ap
Ps
1
A piaceae
Ap
Pr
1
C aiyophyllaceae
Ap
St
1
119. Ilie ra c iu m ech io id es LU M N .
A stcraceae
Ap
Ps
4
120. H ieracium robustum FR IE S.
A steraceae
Ap
Pt
4
121. H ieracium um bellatum L.
A steraceae
Ap
St
1
122. H ieracium virosum PA LL .
A steraceae
Ap
Pt
3
123. H olosteum um bellatum L.
C aryophyllaceae
Ap
St
2
118. H e m ia ria g la b ra L.
124. H u m ulus lu pulus L.
125. H y o scya m u s n ig er L.
N A TU R A S IL E S IA E S U P E R !O R IS, S U P L E M E N T (2001)
C annabaceae
Ap
Sil
1
Solanaceae
Ne
Syn
1
3
2
2
1
3
1
No
Name o f species
126. H ypericum p e rfo ra tu m L.
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
Abundance
in Ukraina
Abundance
in Poland
H ypericaceae
Ap
pS t
(D oneck D istr.)
(K atow ice Distr.)
2
4
1
A steraceae
Ap
St
Juglandaceae
Ne
Syn
1
129 K ochia laniflora (S.G . G M E L .) B O R B .
C henopodiaceae
Ap
Ps
3
130. K ochia p ro stra ta (L .) SC H R A D .
C henopodiaceae
Ap
Pt
1
131 K ochia sc o p a ria SC H R A D .
C henopodiaceae
Ne
Syn
1
127. ¡nula aspera PO IR.
128 J u g la n s regia L.
Poaceae
Ap
St
1
133 L actuca serviola L.
A steraceae
Ne
Syn
3
134 L a ctu ca tatarica (L .) C.A. M A Y
A steraceae
Ne
Syn
4
135 L a m iu m p a c zo sc ia n u m W ORO SCM .
L am iaceae
Ap
St
1
132 K oeleria cristata (L.) PERS.
136 Lam ium p u rp u reu m 1..
137 L appula sq u a rro sa (R E T Z ) D U M O R T
138 L eontodon autu m n a lis L.
139 L ep id iu m cam pestre (L .) R. BR.
L am iaceae
Ne
Syn
2
Ne
Syn
3
A steraceae
AP
Pr
1
3
B rassicaceae
Ne
Syn
1
2
O leaceae
Ap
Sil
1
Scrophulariaceae
Ap
St
5
142 Lin a ria v ulgaris M IL L .
Scrophulariaceae
Ap
St
5
C aprifoliaecae
Ne
Syn
1
F abaceae
Ap
Pr
1
143 L onicera tatarica L.
144 L otus u crainicus KLOK..
145 I.ycopersicum e sculentum M ILI..
Solanaceac
Ne
Syn
1
146 L ythrum salicaria L.
L ythraccae
Ap
PI
1
R osaceac
Ne
Syn
1
147 M alus dom estica BORK.II.
3
B oraginaceae
141 L in a ria g en istifo lia (L.) M IL L .
140 L igustrum vulgare L.
2
148 M alva n eglecta W A L LR .
M alvaceae
Ne
Syn
1
149 M arrubium p ra e c o x JA N K A
L am iaceae
Ap
St
1
3
3
2
2
150 M edicago lupulina L.
Fabaceae
Ap
Pr
1
151. M edicago rom anica PRO D.
Fabaceae
Ap
pS t
3
Fabaceae
Nc
Syn
1
3
C arvophvllaceae
Ap
Sil
2
4
4
152. M edicago sativa L.
153 M elandrium album (M IL L .) G A R C K E
5
154. M élica tran ssilva n ica STIL’R
Poaceae
Ap
St
155. M elilotus alba M E D IK .
F abaceae
Ap
pS t
1
5
156. M elilo tu s o fficinalis (L .) PA LL .
F abaceae
Ap
St
5
4
1
157. M en th a p ip e rita L.
L am iaceae
Ne
Syn
158. M icro th la sp ip e rfo lia tu m (L.) F.K. MEY
B rassicaceae
Ne
Syn
1
159. N onea ro ssica STEV .
B oraginaceae
Ap
St
1
160. O berna behen (L .) IK O N N .
C aryophyllaceae
Ap
Pr
5
161. O berna p ro c u m b e n s (M U R R .) IK O N N .
C aryophyllaceae
Ap
Pr
1
162. O dontites vulgaris M O E N C H
Scrophulariaceae
Ap ...
Pr
1
1
163. O nopordon acanthium L.
A steraceae
Ne
Syn
164. O rthantha lutea (L.) A. K E R N E R ex W E IT S T .
S crophulariaceae
Ap
pSt
1
165. O tites donetzika K L E O P.
C aryophyllaceae
Ap
pSt
1
Poaceae
Ne
Syn
1
1
166. P a nicum m iliaceum L.
1
1
167. P a rth en o cissu s quin q u efo lio (L .) P L A N C H
V itaceae
Ne
Syn
168. P ersicaria m aculata (R A F N .) A .& D . L O V E
P olygonaceae
Ap
PI
3
3
Poaceae
Ap
PI
2
3
A steraceae
Ap
Syn
4
3
171. P in u sp a lla sia n a D. DO N
Pinaceae
Ne
Sil
1
172. P in u s sylvestris L.
P inaceae
Ap
Ps
1
4
173. P lantago lanceolata L.
P lantaginaceae
Ap
pSt
2
5
174. P lantago m a jo r L.
P lantaginaceae
Ap
Syn
1
5
175. P la n ta g o sca b ra M O E N C H
Plantaginaceae
Ap
Ps
I
176. P lantago ste p p o sa K U P R IA N
P lantaginaceae
Ap
St
1
169. P h ra g m ites australis (C A V .)T R IN . ex STEU D .
170. P icris h ieracioides L.
N A T U R A S IL E S IA E S U P E R IO R IS , S U P L E M E N T (2001)
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
P oaceae
Ap
St
178. P oa bulbosa L.
Poaceae
Ap
St
2
179. P o a com pressa L.
P oaceae
Ap
St
4
5
180. P oa p ra te n sis L.
P oaceae
Ap
Pr
4
5
181. P olycn em u m arvense L.
C henopodiaceae
Ap
pSt
3
182. P olygonum avicu la re L.
P olygonaceae
Ap
Syn
4
183. P olygonum hvpanicum K L O K .
No
Name of species
177. P oa a nguslifolia L.
Abundance Abundance
in Ukraina
in Poland
(D oneck D istr.)
(K atow ice Distr.)
4
4
P olygonaceae
Ap
Pr
1
184. P o p u lu s balsam ifera L.
S alicaceae
Ne
Syn
1
185. P opulus bolleana LA U C H E
Salicaceae
Ne
Syn
1
186. P opulus nigra L.
S alicaceae
Ap
Sil
I
2
187. P o tentilla argentea L. s.s.
R osaceae
Ap
St
3
2
188. P oten tilla im polita W A H L E N B .
R osaceae
Ap
St
1
189. P otentilla p ilo s a W ILD .
R osaceae
AP
St
2
190. P runus step p o sa K O T O V
R osaceae
Ap
Sil
1
191. P sam m o p h iliella m uralis (L.) IK O N N .
1
C aryophyllaceae
Ap
Ps
1
192. P uccin ellia dista n s (JA C Q .) PA RL.
Poaceae
Ap
Hl
1
193. P yrus com m unis L.
R osaccac
Ne
Syn
1
Kaaaccae
Ne
Syn
1
3
194. Q uercus ro b u r L.
195. R a p h a n u s raphanistrum L.
B rassicaceae
196. R esed a lutea L.
R esedaceae
.
Ne
Syn
1
2
Ap
St
5
4
5
197. R obinia p se u d a c a c ia L.
F abaceae
Ne
Syn
2
198. Rosa lapidosa D U B O V IK
R osaccac
Ap
Sil
1
199. R osa lupulina D U B O V IK
1
2
R osaceae
Ne
200. R u m e x a cetosella L.
P olygonaceae
Ap
Syn
Pr
201. R um ex confertus W IL L D .
P olygonaceae
Ap
Pr
1
.
202. R um ex crisp u s L.
P olygonaceae
Ap
Pr
3
203. R um ex slen o p h yllu s LED EB .
P olygonaceae
Ap
PI
3
204. Salsola a u stralis R. BR.
C henopodiaceae
Ne
Syn
2
205. Salsola soda L.
C hcnopodiaccae
Ap
Hl
1
206. Salsola ta m ariscina PALL.
C henopodiaceae
Ap
Hl
1
1
207. Salvia nutans I..
L am iaceae
Ap
pSt
208. Salvia tesquicola K L O K . & PO B E D
L am iaccae
Ap
pSt
3
209. Salvia verticillata L.
L am iaceae
AP
pSt
3
R osaceae
Ap
Pr
1
210. S anguisorba officin a lis L.
2
3
3
1
211. S a ponaria officin a lis L.
C aryophyllaccae
Ap
Syn
2
3
212. Scabiosa o chroleuca L.
D ipsacaceac
Ap
St
2
2
2
213. S ecu rin eg a varia (L.) I.A SSEN
Fabaceae
Ap
St
C rassulaceae
Ne
Syn
1
215. Senecio e ru cifolius L.
A steraceae
Ap
Hl
1
216. S enecio ja c o b a e a L.
A steraceae
Ap
Pr
3
2 i 7. Senecio vernalis W A L D S T . & K IT.
A steraceae
Ne
Syn
2
3
218. Senecio viscosus L.
A steraceae
Ne
Syn
1
4
2
214. Sedum re fle xu m L.
1
1
219. Seseli c a m p estre B E SS .
A piaceae
Ap
St
220. Setaria viridis (L .) P. B E A U V .
Poaceae
Ne
Syn
1
L am iaceae
Ap
pSt
2
222. Silene d ichotom a E H R H .
C aryophyllaceae
Ne
Syn
2
223. Silene su p in a BIEB.
C aryophyllaceae
Ap
Pt
2
224. Silene viscosa (L .) PERS.
C aryophyllaceae
Ap
pSt
1
225. S inapis arven sis L.
B rassicaceae
Ne
Syn
2
226. Sisym brium a ltissim um L.
B rassicaceae
Ne
Syn
1
3
227. Sisym brium loeselii L.
B rassicaceae
Ne
Syn
2
2
221. S ideritis m o ntana L.
N A T U R A S1LES1AE SU PERIO R1S, S U P L E M E N T (2001)
2
3
Name o f species
No
Family
Geograph.
-historical
groups
Ecological
groups
Abundance Abundance
in Ukraina in Poland
(D oneck Distr.)
(K atow ice Distr.)
B rassicaceae
Ne
Syn
2
4
229. Solanum d ulcam ara L.
Solanaceae
Ne
Syn
1
1
230. Solanum sc h u lte sii O PIZ
Solanaceae
Ne
Syn
1
231. Sonchus arvensis L.
A steraceae
Ap
Syn
2
4
232. Son ch u s a sp er (L.) H IL L .
A steraceae
Ne
Syn
1
3
233. Sonchus oleraceus L.
A steraceae
Ne
Syn
1
2
R osaceac
Ne
Syn
1
4
235. S pergularia rubra (L.) J. & C. PRESL.
C aryophyllaeeae
Ap
HI
1
1
236. S tachys n eglecta K L O K . & K O S S K O
L am iaceae
Ne
Syn
1
237. Stachys transsylvanica S IIU R
L am iaceae
Ap
Pt
2
228. Sisym brium officin a le (L .) SCO P.
234. S o rb u s a u cuparia L. cm. H EDL.
Poaceac
Ap
pS t
1
T am aricaceae
Ap
HI
1
240. Tanacetum m illefolium (L .) T ZV EL .
A steraceae
Ap
St
1
241
A steraceae
Ap
Pr
3
5
242. Taraxacum officinale F. H . W E IG G .
A steraceae
Ap
Pr
4
5
243. Taraxacum serotinum (W A LD ST. et K IT.) POIR.
A steraceae
Ap
St
1
238. Stipa c a pillata L.
239. T am arix ram o sissim a L E D E B .
Tanacetum vulgare L.
Santalaceae
Ap
St
3
B rassicaceae
Ne
Syn
2
246. T ragopogon d asyrhvnchus A R T E M C Z .
A steraceae
Ap
St
1
247. Tragopogon m a jo r JA C Q .
244. T hesium arvense H O R V A T O V S Z K Y
245. Thlaspi arvense T..
2
A steraceae
Ap
pSt
4
248. T rifolium hybridum L.
F abaceae
Ap
Pr
1
2
249. T rifolium repens L.
F abaceae
Ap
Pr
1
5
5
250. T ripleurosperm um p e rfo ra tu m
M E R A T ) M . L A IN Z (= T inodorum L .)
A steraceae
Ne
Syn
2
A steraceae
Ap
HI
1
252. U lm us laevis PA LL.
U lm aceae
Ap
Sii
1
253. U lm us p u m ila L.
U lm aceae
Ne
Syn
1
251. T ripolium vulgare N E E S
S crophulariaceae
Ap
Syn
3
255. V erbascum o v alifolium D O N N ex SIM S
254
V erbascum lychnitis L.
S crophulariaceae
Ap
St
1
256. V erbascum p h o e n ic eu m L.
Scrophulariaceae
Ap
St
1
257. V eronica sc lero p h ylla D U B O V IK
1
2
Scrophulariaceae
Ap
pSt
258. Vicia cracca L.
F abaceae
Ne
Syn
1
4
259. Viola arvensis M U R R A Y
V iolaceae
Ne
Syn
1
2
260. X a n th iu m albinum (W ID D .) H. SC H O L Z
A steraceae
Ne
Syn
1
261. X a n th iu m stru m a riu m L.
A steraceae
Ne
Syn
1
N A TU R A S IL E S IA E S U P E R 1 0 R 1 S , S U P L E M E N T (2001)
'
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska zostało powołane Zarządzeniem Nr 204/92
Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony
oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Śląska. Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest
samorządową jednostką budżetową, przekazaną województwu śląskiemu Rozporządze
niem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r,

SILESIAE

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wykłady w ramach Akademii Nauki WSB

Massilieurodes chittendeni

Gatunki obce w środowisku morskim

pobierz/download - Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu

spojlerować – zaspojlerować - Nowe Wyrazy

CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI TOM 69