Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we

Polska – Rosja
Rola i znaczenie Federalnej Służby
Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
Mirosław Minkina1
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Wydział Humanistyczny,
Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa
Abstrakt: Trudno sobie wyobrazić współczesną Rosję bez Federalnej Służby Bezpieczeństwa (FSB). FSB jest nie tylko służbą specjalną odpowiedzialną za walkę ze
szpiegostwem i zagrożeniami bezpieczeństwa państwa. Wysocy rangą oficerowie tejże służby zajmują miejsce szczególne w systemie władzy, piastują wysokie stanowiska na wszystkich szczeblach administracji państwowej, kontrolują państwowe
przedsiębiorstwa. Niniejszy artykuł stanowi próbę określenia roli i znaczenia FSB we
wszystkich sferach funkcjonowania rosyjskiego państwa od polityki począwszy,
przez gospodarkę, aż po przestrzeń społeczną.
Słowa kluczowe:
służby specjalne, Federalna Służba Bezpieczeństwa,
Federacja Rosyjska
Role and importance of the Federal Security
Service in contemporary Russia
Abstract: It is hard to imagine contemporary Russia without the Federal Security
Service (FSB). FSB is not only a special service responsible for combating espionage
and national security threats. Senior officers of that service occupy a special place
in the system of power, hold high positions at all levels of government, control stateowned enterprises. This article is an attempt to define the role and importance of
the FSB in all spheres of Russian state’s functioning, starting from state policy,
through the economy to the social sphere.
Keywords:
91
special services, Federal Security Service, Russian Federation
Wprowadzenie
Rosja posiada długą tradycję służb specjalnych – wywiadu zagranicznego i bezpieczeństwa wewnętrznego, o które pieczołowicie
dbała policja polityczna. Władza państwowa, począwszy od opryczniny Iwana Groźnego, poprzez wszystkich kolejnych carów i czasy
Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), opierała
swój raison d’être oraz politykę wewnętrzną i zagraniczną na formacjach policyjnych. To właśnie policja i policja polityczna dbała
o funkcjonowanie systemu i posłuszeństwo obywateli wobec władzy.
Mirosław Minkina – dr hab., prof. Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego
w Siedlcach, Instytutu Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa, Wydział Humanistyczny.
1
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
Instytucje te posiadały kompetencje administracyjne. Ten stan zobrazowano m.in. w literaturze. Rodion Raskolnikow, bohater powieści Fiodora Dostojewskiego Zbrodnia i kara, z powodu zaległości
w opłacie czynszu za wynajem pokoju, musiał tłumaczyć się w placówce petersburskiej policji. Tam też podpisał zobowiązanie, że swoje zaległości ureguluje w terminie nakazanym przez policjanta. Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego, zwany potocznie Ochraną, koordynował działania policji i żandarmerii w całej
Rosji, pozyskiwał agenturę w partiach politycznych, pisał raporty
dla cara o nastrojach i postawach politycznych obywateli imperium.
A zatem, formacje policyjne stanowiły istotę państwa. Policja polityczna, najpierw Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna przy Radzie
Komisarzy Ludowych do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem
(WCzeKa), potem Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD)
i Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) umożliwiły powstanie
i funkcjonowanie ZSRR. KGB wraz z Armią Radziecką, nasyconą
mocno strukturami bezpieczeństwa, były flagowymi okrętami imperium, jego mieczem i tarczą, budząc grozę wewnątrz państwa oraz
poza jego granicami.
Schyłek komitetu bezpieczeństwa państwowego (KGB)
92
Upadek Związku Radzieckiego znacząco zachwiał pozycją
wszechmocnego KGB, które podobnie jak całe imperium znalazło się
w stanie chaosu. Aby zmniejszyć jego znaczenie, instytucję tę podzielono według kryterium funkcjonalnego. Wyodrębniono wywiad
zagraniczny, kontrwywiad wraz ze służbą bezpieczeństwa wewnętrznego oraz wywiad radioelektroniczny. Nowe służby z trudem
odnajdowały się w nowej rzeczywistości. Były krytykowane za niepowodzenia w wojnie w Czeczenii, media informowały o panującej
w nich korupcji, łamaniu praw człowieka, w tym brutalnych praktykach śledczych. Z dnia na dzień funkcjonariusze zostali odcięci od
przywilejów, dóbr materialnych oraz realnego wpływu na władzę.
Obserwowali uwłaszczanie oligarchów i przejmowanie majątku państwowego. Sami zajęli natomiast drugo- i trzeciorzędne stanowiska
u wspomnianych oligarchów, najczęściej w branży ochrony osób
i mienia. Na negatywny społecznie wizerunek służby wpływało także
otwarcie archiwów państwowych, kiedy na jaw wyszły zbrodnie
i okrucieństwa popełniane przez czekistów.
Ówczesne rosyjskie władze, z prezydentem Borysem Jelcynem
na czele, podjęły wysiłek zreformowania służb. Począwszy od 1991 r.
takich prób było kilka, ale żadna nie zakończyła się oczekiwanym
przez reformatorów sukcesem. Borys Jelcyn przyznał pod koniec
1993 r., że dotychczasowe wysiłki reformowania KGB były „sztuczne
Mirosław Minkina
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
i kosmetyczne”, a służby specjalne nie dają się po prostu zreformować. System policji politycznej nie tylko przetrwał, ale odrodził się
na nowo2.
Narodziny Federalnej Służby Bezpieczeństwa
W wyniku kolejnej reformy, w 1995 r., powołano do życia Federalną Służbę Bezpieczeństwa (FSB). Jest ona organem władzy wykonawczej, podlegającym bezpośrednio prezydentowi Federacji Rosyjskiej (FR). Jako instytucja bezpieczeństwa państwa dziedziczy
bezpośrednio tradycje KGB. Taki pogląd wyraził m.in. Michael Waller. Jego zadaniem,
Rosja odziedziczyła KGB, który został zreorganizowany i przemianowany, ale nie
zreformowany. Zamiast rozpocząć od nowa i pozbyć się dziedzictwa czekistów lub
traktować je jako zagrożenie dla demokracji, rosyjski rząd wybrał drogę, na której
stanowi on filar stabilności i punkt wyjścia dla budowy przyszłego społeczeństwa
[…]. Ani służba bezpieczeństwa wewnętrznego, ani wywiadu zagranicznego nie
zdemaskowała i nie potępiła dokonanych przestępstw i nadużyć […]. Instytucje
bezpieczeństwa i wywiadowcze Rosji są zwyczajnie kontynuacją KGB3.
W 1998 r. na czele służby stanął Władimir Putin, mający doświadczenie 16-letniej służby w KGB. Nowy szef na spotkaniu z pracownikami oznajmił, że wraca do FSB jak do swojego rodzinnego
domu, a powierzoną mu funkcję traktuje jako poważne wyzwanie
i ciężką pracę. Jeśli wierzyć doniesieniom medialnym, pracownicy
przyjęli nowego szefa bez entuzjazmu. Przyczyną tego miał być niski
wzrost, stan rezerwy w stopniu podpułkownika oraz przeszłość
w KGB w pionie wywiadu zagranicznego, a nie w bardziej prestiżowym kontrwywiadzie4.
Mimo początkowej rezerwy do nowego dyrektora szybko okazało się, że jest to właściwy człowiek na właściwym miejscu. Putin,
mając świadomość, że służba nie ma najlepszej opinii, skoncentrował się na budowaniu jej nowego wizerunku. Zaczął od precyzyjnego
określenia zadań FSB, wśród których wymienił: zdobywanie informacji wyprzedzających o zagrożeniach dla bezpieczeństwa państwa,
wspieranie rządu w realizacji wewnętrznej i zagranicznej polityki gospodarczej oraz przeciwdziałanie aktywności obcych służb specjalnych, ukierunkowanej na pozyskanie informacji dotyczących gospodarki, a w szczególności kompleksu wojskowo-przemysłowego. Zadbał także o stosowny przekaz medialny na temat kierowanej przez
93
Russia under Putin. The making of a neo-KGB state, „The Economist”, 23 sierpnia 2007.
M. Waller, Secret Empire: The KGB in Russia Today, Westview 1994, s. 148 i 276.
4
Путин, Владимир. Президент Российской Федерации, http://lenta.ru
/lib/14160711 /full / [dostęp: 4.05.2015].
2
3
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
niego służby, występując przed dziennikarzami określił pryncypia
działalności służb specjalnych, starając się przedstawić je jako praworządne, obiektywne i przyjazne obywatelom. Twierdził m.in.:
FSB funkcjonuje wyłącznie na podstawie i w granicach prawa, chroni ustrój konstytucyjny, zapewnia ochronę jednostki, społeczeństwa i państwa przed wszelkimi zagrożeniami […]. Służba nigdy nie będzie instrumentem służącym jakimkolwiek interesom partyjnym i grupowym. Będzie natomiast wykonywać swoje obowiązki na podstawie prawa i w interesie państwa 5.
Następnie przeprowadził znaczące zmiany kadrowe – wprowadzając
do służby zaufanych sobie ludzi – oraz przebudował strukturę FSB.
Kiedy Putin zaczął wspinać się po szczeblach kariery politycznej, znaczenie służby zaczęło rosnąć. Jednocześnie zaczęły się spełniać marzenia o powrocie do niedawnej potęgi. Nie ma przesady
w stwierdzeniu, że był to swoisty punkt zwrotny dla przyszłości
służb – szczególnie FSB – zapomnianych przez władzę w latach 90.,
która skupiła się na reformach politycznych i gospodarczych oraz
próbie osadzenia Rosji w nowej rzeczywistości międzynarodowej. Kolejnym przełomem dla FSB było objęcie przez Putina urzędu prezydenta FR.
94
Federalna Służba Bezpieczeństwa jako nowa elita rosyjskich
służb
Władza stworzyła wówczas normy prawne dające FSB szerokie
uprawnienia, które w szybkim tempie wzrastały. Z aktów prawnych
wynika, że służba posiada prawo do ingerencji w każdą sferę życia
społecznego. Do nietypowych kompetencji, odróżniających ją od tego
typu służb w innych krajach, należą nie tylko uprawnienia śledcze,
ale również autoryzacja do prowadzenia operacji wywiadowczych za
granicą, a szczególnie na terytorium Wspólnoty Niepodległych
Państw (WNP) oraz byłych państw członkowskich Układu Warszawskiego. Jednocześnie byli i obecni funkcjonariusze tejże służby oraz
jej poprzednika KGB znaleźli się we wszystkich instytucjach administracji rządowej i samorządowej, w podmiotach gospodarczych i mediach. Prezydent Rosji podczas corocznego spotkania na Łubiance,
z okazji Dnia Czekisty, żartobliwie komentuje, że oddelegowani do
służby państwowej i biznesu czekiści dobrze wywiązują się ze swoich obowiązków. Komentarz ten nie jest jednak przejawem dobrego
humoru – oddaje w pełni rzeczywistość dzisiejszej Rosji.
Cyt. za: Л. В. Антонова, А.Т. Просфирова, История спецслужб России, Москва
2010, s. 281.
5
Mirosław Minkina
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
FSB i jej funkcjonariusze stworzyli elitarną grupę urzędników
państwowych. Członkowie korporacji postrzegają siebie jako elitę
państwową. Jest to grupa silnie powiązana i lojalna wobec siebie,
która skutecznie obroni swoich interesów i pełnionej misji. Posiada
wspólny język korporacyjny, silne poczucie patriotyzmu, przybierające nawet formę nacjonalizmu. Funkcjonariuszy cechuje również
poczucie swoistej wyższości nad przeciętnym obywatelem. Wśród
ludzi służb specjalnych kultywowany jest mit, że tylko oni oraz instytucja, z której się wywodzą, są gwarantem patriotyzmu i silnego
państwa. Twierdzą, że propaństwowość ta ma wielowiekową tradycję, której istotą są konserwatywne wartości, takie jak historia, język
i prawosławie. Podejście to nie powinno dziwić, ponieważ w kulturze
społecznej Rosji funkcjonariusze służb specjalnych, szczególnie wywiadu i bezpieczeństwa wewnętrznego, mają status specjalny. Posiadają szerokie uprawnienia i niedostępne przeciętnym obywatelom
przywileje materialne, nie podlegają żadnej kontroli społecznej
z wyjątkiem swoich przełożonych. Mogą w każdym momencie zakładać oznakowanie pojazdów uprzywilejowanych, aby przemieszczać
się w korkach, żądać od banków informacji o kontach. Posiadają
nieruchomości i dobra luksusowe, których wartość wielokrotnie
przewyższa ich sumaryczne dochody, przy czym źródło tego bogactwa nie jest wyjaśnione.
Członkowie korporacji intensywnie bronią dostępu do służby.
Niełatwo jest się dostać do pracy w służbach specjalnych. Największą szansę studiowania w Akademii FSB w Moskwie mają dzieci
wyższych rangą funkcjonariuszy. Takie kryterium sprzyja kultywowaniu tradycji czekistów. Jeżeli ojciec lub dziadek kandydata służył
w KGB, oznacza to dobre referencje i gwarantuje zachowania ciągłości kulturowej zawodu. Mile widziane są również związki małżeńskie
między rodzinami siłowików 6. Taka praktyka nie jest niczym nowym, podobnie było w czasach KGB. Kandydatów dobierano z dużą
rozwagą, najczęściej najlepszych absolwentów uczelni wyższych,
których wysyłano następnie na specjalistyczne przeszkolenie.
95
Kompetencje i działalność FSB
FSB jest nie tylko służbą specjalną posiadającą uprawnienia
do walki ze szpiegostwem i zagrożeniami bezpieczeństwa państwa.
W dzisiejszej Rosji pełni rolę szczególną, a siła jej wpływów jest widoczna w systemie politycznym, gospodarczym i społecznym FR.
Przede wszystkim, co warto odnotować, Putin powierzył służbom
6
Russia under Putin…, op. cit.
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
96
odpowiedzialność za ochronę stabilności władzy na Kremlu oraz
stabilizacji całego państwa. Owa stabilność jest zapewniana m.in.
przez obsadzanie stanowisk kierowniczych w administracji państwowej i przedsiębiorstwach, których właścicielem lub współwłaścicielem jest państwo, wysokimi funkcjonariuszami FSB. Można
zatem postawić tezę, że to właśnie FSB stanowi istotę współczesnej
władzy w Rosji, istotę rosyjskiego systemu politycznego. Kariery na
stanowiskach państwowych mają charakter dziedziczny.
Służba jest niezwykle gorliwa i skuteczna w ściganiu i wykrywaniu szpiegostwa. Funkcjonariusze doszukują się jej we wszystkich sferach funkcjonowania państwa. Agentami, prowadzącymi
działalność przeciwko Rosji są nie tylko współpracownicy zwerbowani przez obce wywiady. Są nimi także naukowcy, dzielący się wynikami swoich badań z zagranicznymi kolegami, dziennikarze piszący krytyczne artykuły o systemie Putina oraz działacze organizacji
pozarządowych i obrońcy praw człowieka, korzystający ze wsparcia
podmiotów zagranicznych. Zagraniczna agentura w kremlowskim
wydaniu znajduje się wszędzie. Wywołuje kolorowe rewolucje w państwach sąsiadujących z Rosją, inspiruje wystąpienia społeczne przeciwko fasadowym i fałszowanym wyborom, jest wszechobecna
w mediach społecznościowych. Największym wrogiem – jak nietrudno jest domyślić – jest Zachód. Doprowadził on do rozpadu ZSRR –
wydarzenia, które według Putina było największą katastrofą geopolityczną XX w. Zachód wykorzystał przejściową słabość Rosji i zbliżył
się do jej granic. Stara się narzucić Rosji i całemu światu swoją receptę na idealny ustrój polityczny oraz wizję porządku międzynarodowego, ignorując zdanie mocarstwa i stałego członka Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych.
FSB oraz obóz władzy uważają, że państwa zachodnie prowadzą wobec Rosji jedną wielką operację wywiadowczą, składającą się
z typowych działań wywiadu, polegających na werbowaniu agentury
i zdobywaniu informacji, ale jednocześnie z operacji pozainformacyjnych7. Panuje przekonanie, że po zakończeniu zimnej wojny Zachód nie zaprzestał szpiegowania Rosji. W podejściu do spraw szpiegostwa zauważalne jest myślenie lustrzane. Skoro Rosja lokowała
swoją nielegalną agenturę na Zachodzie, usypiała na długi okres jej
aktywność, Zachód – w przekonaniu kontrwywiadowców z FSB –
postępuje w taki sam sposób. Należy przyznać, że niezależnie od
liczby aresztowań i wyroków skazujących za mityczne szpiegostwo,
Zob. M. Minkina, Sztuka wywiadu w państwie współczesnym, Warszawa 2014,
s. 209–250.
7
Mirosław Minkina
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
kontrwywiad FSB jest niezwykle skuteczny. Dumny jest z tego, że
zachodnie służby wywiadowcze ubolewają nad tą skutecznością,
a czas działania zwerbowanego agenta to okres najwyżej dwóch lat.
FSB, podobnie jak cały aparat propagandowy Kremla, usiłuje przekonać również społeczeństwo do stanu permanentnego zagrożenia
kontrwywiadowczego ze strony Zachodu, a także lansować mit
funkcjonariuszy służb specjalnych jako nowej elity państwa8, która
jako jedyna jest w stanie zapewnić Rosji bezpieczeństwo.
W bieżących doniesieniach rosyjskich mediów znajduje się wiele komunikatów o sukcesach służby w zapobieganiu i wykrywaniu
zagrożeń terrorystycznych. Jednakże, analizując post mortem liczbę,
pomysłowość i skuteczność terrorystów, nie wydaje się, aby służba
wyróżniała się szczególnymi osiągnięciami. Zagrożenie atakami terrorystycznymi na terytorium FR istnieje rzeczywiście. Jednakże nie
można nie mieć wrażenia, że jest ono wykorzystywane przez Kreml
do tworzenia aktów prawnych ograniczających wolności obywatelskie oraz zwiększających kompetencje resortów siłowych. Nowa
ustawa antyterrorystyczna, będąca pokłosiem tragicznego wydarzenia w Biesłanie, jest dobrym przykładem potwierdzającym powyższą
tezę. Był to priorytet nie tylko administracji, ale także prorządowego
ugrupowania Jedna Rosja. Wszystkie komisje Dumy – bezpieczeństwa, obrony, legislacyjna oraz organizacji państwa – zgodziły się na
wprowadzenie takiego ustawodawstwa. Jedna Rosja przedstawiła,
przygotowany przez FSB, projekt ustawy antyterrorystycznej. Ustawa znacznie rozszerzała kompetencje służby, dając jej prawo wprowadzenia stanu zagrożenia terrorystycznego. Oznaczało to ścisłą
kontrolę mediów, podsłuchiwanie rozmów, monitorowanie poczty
elektronicznej, ograniczenia w podróżowaniu, zakaz zgromadzeń
oraz strajków. W marcu 2006 r. prezydent Rosji podpisał ustawę.
Proces uchwalania nowego prawa trwał ponad rok ze względu na
pewne wątpliwości prawne. Chodziło o to, czy FSB jest organem
uprawnionym do kierowania w stanie zagrożenia terrorystycznego
siłami zbrojnymi, policją oraz organami ścigania. Spór prawny rozstrzygnął Władimir Putin. Tydzień przed przyjęciem ustawy w Dumie wydał dekret powołujący państwowy komitet antyterrorystyczny, na czele którego stoi dyrektor FSB, przyznając mu tym samym
prawo do kierowania wszystkimi resortami siłowymi w stanie zagro-
97
J. Darczewska, Federalna Służba Bezpieczeństwa w zwierciadle rosyjskiego dowcipu sieciowego, Warszawa 2014, s. 7.
8
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
98
żenia terrorystycznego9. Na kanwie tych samych wydarzeń w lipcu
2006 r. Putin podpisał zestaw poprawek do Ustawy o zwalczaniu
działalności ekstremistycznej, rozszerzając pojęcie ekstremizmu.
Uznano, że jest nim krytyka osobistości państwowych w mediach.
Rok później wprowadzono kolejne poprawki do ustawy, zgodnie
z którymi media informacyjne zobowiązane są do określania mianem „ekstremistycznej” każdej organizacji, która nie jest uznawana
przez państwo. Wśród przestępstw uznawanych za działalność ekstremistyczną wymienia się zabójstwa, chuligańskie występki motywowane narodową i religijną nienawiścią, przestępstwa przeciwko
porządkowi konstytucyjnemu i destabilizacji sytuacji społeczno-politycznej10. Według przedstawicieli władzy zjawiska ekstremistyczne wykazują w Rosji tendencję wzrostową11. Walka z terroryzmem oraz przestępczością narkotykową służy także do zwiększania
wpływów Rosji na obszarze WNP. Posiedzenia szefów służb specjalnych, najczęściej pod rosyjskim przewodnictwem, sytuuje FSB w roli
głównego gracza, który zdominował pozostałe służby. Zależność ta
przybiera formułę instytucjonalną. Powstałe z inicjatywy Rosji Centrum Antyterrorystyczne WNP z siedzibą w Moskwie, mimo ponadnarodowego charakteru, znajduje się pod całkowitą kontrolą FSB
i jest zakamuflowaną formą kontroli i ingerencji w sprawy wewnętrzne byłych republik radzieckich.
FSB zaznaczyła swój udział w obydwu wojnach czeczeńskich.
Zadaniem funkcjonariuszy było organizowanie oraz prowadzenie
przez jednostki FSB działań przeciwpartyzanckich. Wyższym oficerom służby powierzano także bezpośrednie dowodzenie i kierowanie
operacją, ale – jak dowiodła praktyka – w tej roli nie sprawdzili się.
Zasadnicza aktywność koncentrowała się na werbowaniu agentury,
której informacje miały przygotowywać jednostki operacyjne do
konkretnych działań. Jako sukces służby odnotowuje się wykrycie
składów amunicji, miejsc koncentracji sił czeczeńskich oraz zatrzymanie niewielkiej liczby bojowników. Brak znaczących osiągnięć należy tłumaczyć nieznajomością języka czeczeńskiego, w którym prowadzono korespondencją radiową, co uniemożliwiało wykorzystanie
komunikatów pozyskanych w wyniku pracy wywiadu radioelektroT. F. Remington, Parliament and the Dominant Party Regimes, [w:] S. K. Wegren, D. R. Herspring
(red.), After Putin‘s Russia. Past Imperfect, Future Uncertain, Lanham 2010, s. 51.
10 М. Фалалеев, Без экстремизма. МВД не будет заниматься политическим сыском, „Российская Газета”, 10 czerwca 2009, http:// www. rg.ru /2009 /06/ 10/
kokov.html [dostęp: 20.07.2014].
11 Ibidem.
9
Mirosław Minkina
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
nicznego. Zaangażowanie w Czeczeni wykreowało nowe zadania dla
służby. Wojnie tej towarzyszyły bowiem ataki terrorystyczne prowadzone na terytorium Rosji w odwecie, nie tylko za fakt samej wojny,
ale z powodu okrucieństwa i zbrodni popełnianych wobec ludności
cywilnej. Świat poznał wtedy szahidki, kobiety terrorystki, motywowane do ataków samobójczych po utracie mężów i innych bliskich
osób. Były one na tyle niebezpieczne, że FSB rozpowszechniała nieprawdziwe informacje o ich szkoleniu i fachowym przygotowaniu
w krajach arabskich. Zajęcie szkoły w Biesłanie przez 33 uzbrojonych ekstremistów było kulminacyjnym punktem. 1 września,
w czasie uroczystości rozpoczęcia roku szkolnego, terroryści otoczyli
szkołę, biorąc 1,3 tys. uczniów, nauczycieli i rodziców jako zakładników. Bojownicy zaminowali teren wokół szkoły, a w jej budynku
umieścili ładunki wybuchowe, tak aby detonacji nastąpiła jednocześnie 12. Ten atak oraz wcześniejszy na teatr na Dubrowce pokazał, że
jednostki specjalne FSB „Wympieł” i bardziej znana „Alfa” posiadają
swoje słabe strony, bowiem w prowadzonych przez nie operacjach
giną nie tylko terroryści, ale także zakładnicy i sami antyterroryści.
Wojen w Czeczenii nigdy nie określano w Rosji mianem „wojna”. Były to po prostu operacje antyterrorystyczne, prowadzone z dużym
okrucieństwem i ofiarami po obydwu stronach.
Jednym z wielu zadań postawionych FSB jest propagandowe
wspieranie systemu i walka z opozycją. Zadania te realizowane z dużym zapałem i z pełnym przekonaniem, wynikającym ze sposobu
postrzegania istniejącej rzeczywistości przez funkcjonariuszy służby
i elity władzy. Władza systematycznie ogranicza wolność w sieci nie
tylko poprzez inwigilację i cenzurę, ale dolegliwe rozwiązania prawne. Blog internetowy, który przekroczy określoną liczbę odwiedzin,
podlega regulacjom prawa medialnego, a najpopularniejszy portal
społecznościowy ВКонтакте ściśle współpracuje z FSB, udzielając
mu informacji o użytkownikach. Rosyjskie służby bezpieczeństwa
zajmują się także zbieraniem danych elektronicznych, dotyczących
niemal każdej dziedziny życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Od materiałów wideo i informacji z portali społecznościach, poprzez dane dotyczące zakupów biletów lotniczych i kolejowych, do elektronicznej bazy danych odcisków palców. Rzeczywi-
99
ДОКЛАД Парламентской комиссии по расследованию причин и обстоятельств совершения террористического акта в городе Беслане Республики Северная Осетия – Алания 1–3 сентября 2004 года, Москва 2006, http:// web. archive.org/ web/20110525144153/http://www.council.gov.ru/files/download/ doklad
7 dec. pdf [dostęp: 15.08.2015].
12
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
stość FSB narzucana jest społeczności międzynarodowej przez –
emitowaną w kilku językach – telewizję RT. Jej perfekcyjność językowa i współpraca niektórych znanych dziennikarzy zachodnich
czyni z niej medium częściej oglądane na Zachodzie niż Euronews.
Podsumowanie
FSB jest najważniejszym elementem rosyjskiego systemu politycznego i codziennej, rosyjskiej rzeczywistości. Można pokusić się
o postawienie tezy, że bez FSB, będącej spadkobiercą KGB, współczesna FR jest trudna do wyobrażenia. Usytuowanie służby, jej
wpływy, siły i środki (ok. 80 tys. funkcjonariuszy oraz 175 pracowników służby granicznej) pozwala na konstatację, że jest ona decydującym i zręcznym graczem, rozdającym karty na rosyjskiej scenie
politycznej. FSB podtrzymuje strach obywateli, uświadamia im ich
bezsilność oraz umacnia przekonanie, że władza ma zawsze rację.
W dużej mierze służba ta kreuje rosyjską rzeczywistość zarówno
w stosunku do własnych obywateli, jak i społeczności międzynarodowej. Można odnieść wrażenie, że nic w Rosji nie dzieje się bez wiedzy i aktywnego udziału FSB. Nawet rosyjska cerkiew prawosławna,
prześladowana w czasach ZSRR dzisiaj tworzy sojusz z najpotężniejszą rosyjską służbą specjalną, którą bez wątpienia jest FSB.
100
Bibliografia
Opracowania
Darczewska J., Federalna Służba Bezpieczeństwa w zwierciadle
rosyjskiego dowcipu sieciowego, Warszawa 2014.
Minkina M., Sztuka wywiadu w państwie współczesnym, Warszawa
2014.
Remington T.F., Parliament and the Dominant Party Regimes, [w:]
S.K. Wegren, D. R. Herspring (red.), After Putin‘s Russia. Past
Imperfect, Future Uncertain, Lanham 2010.
Waller M., Secret Empire: The KGB in Russia Today, Westview 1994.
Антонова Л.В., Просфирова А.Т., История спецслужб России, Москва 2010.
Czasopisma
Russia under Putin. The making of a neo-KGB state, “The Economist”,
23 sierpnia 2007.
Źródła internetowe
Путин, Владимир. Президент Российской Федерации,
http://lenta.ru/lib/14160711/full/.
Mirosław Minkina
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Фалалеев М., Без экстремизма. МВД не будет заниматься политическим сыском, „Российская Газета”, 10 czerwca 2009,
http://www. rg.ru/2009/06/10/kokov.html.
ДОКЛАД Парламентской комиссии по расследованию причин и обстоятельств совершения террористического акта в городе
Беслане Республики Северная Осетия – Алания 1–3 сентября
2004 года, Москва 2006, http:// web. archive. org/web
/20110525144153 /http://www.council.gov.ru/files/ download
/doklad 7dec.pdf.
101
Rola i znaczenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa we współczesnej Rosji