Krzysztof Stefański - Instytut Historii Sztuki UKSW

Krzysztof Stefański
Uniwersytet Łódzki
¶ Dawid Landé i jego wille w Turczynku
D
awid Landé, obok Gustawa Landau-Gutentegera i Adolfa Zeligsona,
należy do najważniejszych architektów Łodzi przełomu XIX i XX stulecia
– okresu najbardziej intensywnego rozwoju miasta. Wszyscy trzej związani
byli z miejscową żydowską społecznością. Ich dominacja na łódzkim rynku
architektonicznym była odbiciem znamiennych dla ówczesnej Łodzi stosunków własnościowych. Większość inwestorów stanowili bowiem Żydzi,
którzy z natury rzeczy chętniej korzystali z usług swoich współwyznawców.
Spośród tych trzech twórców Dawid Landé zdobył największy rozgłos
i cieszył się największym autorytetem, choć nowatorstwem rozwiązań projektowych z pewnością ustępował swojemu kilka lat starszemu koledze,
Landau-Gutentegerowi. Rozgłos przyniosły mu przede wszystkim realizacje
warszawskie i sukcesy w tamtejszych konkursach architektonicznych, ale
to głównie w Łodzi wzniósł olbrzymią liczbę budowli, w tym wiele prestiżowych gmachów1.
Dawid Landé urodził się 6 kwietnia 1868 r. w Łodzi w rodzinie kupieckiej.
Kształcił się w miejscowej Wyższej Szkole Rzemieślniczej, która „Wyższa”
była jedynie z nazwy, w rzeczywistości była to średnia szkoła technicz1
O twórczości architekta do tej pory pisali: I. Popławska, Dawid Lande, w: Polski słownik
biograficzny, Warszawa-Wrocław-Kraków 1971, t. 16, s. 466-467; Tejże, Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, Warszawa 1992; A. Majer, Architekci łódzcy Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger, w: Sztuka łódzka. Materiały sesji naukowej Oddziału Łódzkiego
Stowarzyszenia Historyków Sztuki Łódź, 1-2 grudnia 1973 r., Warszawa-Łódź 1977, s. 43-50;
J. Badowska, Dawid Lande – architekt łódzki, w: Sztuka w Łodzi 2. Materiały sesji naukowej
zorganizowanej przez Łódzki Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniach 8-9 października 2001 roku, red. M. Wróblewska-Markiewicz, Łódź 2003, s. 97-102.
178
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
na. Odegrała ona w dziejach miasta
ważna rolę, kształcąc głównie kadrę techniczną zakładów włókienniczych, ale ukończyło ją również
wielu późniejszych łódzkich architektów. Obok Landégo absolwentami tej szkoły byli dwaj wymienieni
powyżej znaczący łódzcy twórcy.
Kolejnym etapem edukacji architekta był petersburski Instytut Inżynierów Cywilnych. Przypomnijmy, że
w tym czasie nie było na ziemiach
polskich zaboru rosyjskiego możliwości kształcenia się w kierunku
architektonicznym. Młodzi kandydaci na architektów zdobywali w tej
sytuacji najczęściej wykształcenie
w Sankt Petersburgu, rzadziej w Rydze. Na wyjazd na studia poza granice Cesarstwa Rosyjskiego stać było tylko zamożniejszych. W stolicy Rosji
funkcjonowały wówczas dwie uczelnie kształcące adeptów sztuki architektonicznej: Cesarska Akademia Sztuk Pięknych, o profilu artystycznym, oraz
Instytut Inżynierów Cywilnych, nastawiony bardziej pragmatycznie, co
w warunkach łódzkich, gdzie budownictwo przemysłowe odgrywało ważną
rolę, było sprawą istotną. Większość innych łódzkich twórców, w tym również Landé, wybierało drugą z tych uczelni2. Architekt ukończył ją w 1891 r.
z dyplomem inżyniera cywilnego X klasy. W czasie studiów, jak mówią zachowane dokumenty archiwalne, chorował na „ostry katar”3 (il. 1).
Po studiach Dawid Landé rozpoczął pracę w Komitecie Techniczno-Budowlanym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Sankt Petersburgu, ale po
kilku miesiącach był zmuszony z niej zrezygnować z powodu złego stanu
zdrowia. Należy przypuszczać, że nie służył mu zimny i wilgotny klimat
rosyjskiej stolicy. Stan zdrowia nie przeszkodził mu wszakże udać się do
Berlina, gdzie odbył kilkumiesięczną praktykę w znanym biurze architektonicznym „Kayser & Großheim”. W 1893 r. powrócił do Łodzi i rozpoczął
działalność zawodową, szybko zdobywając uznanie i pozycję czołowego
architekta w mieście. W jego twórczości dominowały dużej skali śród2 K. Stefański, Kilka uwag o architekturze Łodzi i jej twórcach, „Miscellanea Łódzkie”
1994, nr 1, s. 15; Tenże, Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka
Łodzi 1821-1914, Łódź 2001, s. 193-197.
3 Archiwalia Instytutu Inżynierów Cywilnych, fond 184, Российский государственный
исторический архив, Санкт-Петербург.
179
1.
Dawid Landé
1868-1928
(fot. z archiwum
autora)
¶
2.
Projekt willi
w Turczynku
– rzuty,
1904 r.
(fot. z „Przeglądu
Technicznego”
1905)
Krzysztof Stefański
miejskie kamienice o dekoracyjnych
fasadach,
w których chętnie stosował, typowe dla późnego
historyzmu, swobodnie
kompilowane
motywy
barokowe, rokokowe, manierystyczne i gotyckie.
Zapisał na swoim koncie
także liczne gmachy użyteczności publicznej.
Pierwszą znaczącą realizacją architekta była
kamienica Mieczysława
Pinkusa, której projekt
powstał w 1894 r. Stanęła
ona w reprezentacyjnym
punkcie miasta, u zbiegu ul. Zielonej i dawnej ul. Spacerowej (ob.
al. T. Kościuszki), vis-á-vis
okazałej synagogi Żydów
„postępowych”. Ulica Spacerowa miała być w zamierzeniu reprezentacyjnym „deptakiem” miasta
i obydwie budowle tworzyły ważne akcenty tworzące architektoniczną
oprawę jej wylotu. Kamienica Pinkusa to obiekt o czterech skrzydłach ujmujących wewnętrzne podwórze. Architekt zastosował w jej elewacjach
ruchliwe formy o charakterze barokowym z masywnymi półkolumnami,
umiejętnie akcentując ośmioboczną kopułą narożną część budowli. Podobny charakter uzyskała inna wielkiej skali kamienica autorstwa Landégo
zamykająca narożnik ul. Spacerowej z ul. św. Andrzeja (ob. ul. A. Struga),
choć zastosowane formy są tutaj spokojniejsze. Przy ul. Spacerowej 21 stanęła kolejna kamienica architekta, wzniesiona dla Nissena Rosenbluma,
w której twórca wprowadził dekoracyjne motywy neorokokowe. Podobne
barokowo-rokokowe formy pojawiły się w kilku innych obiektach architekta, m.in. w kamienicach przy obecnych ulicach R. Traugutta nr 10 i Rewolucji 1905 r. nr 24.
Dawid Landé prezentował w swoich budowlach, typową dla późnego historyzmu, biegłość w stosowaniu różnorodnych motywów, dążąc do
uzyskania efektu dekoracyjności. Obok motywów barokowo-rokokowych
pojawiają się w jego pracach także elementy manierystyczne i gotyckie.
180
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
3.
Projekt willi
w Turczynku –
elewacje
willi „A”,
1904 r.
(fot. z „Przeglądu
Technicznego”
1905)
Dobrymi tego przykładami są dwie budowle wzniesione w ostatnich latach
XIX w. przy głównej ulicy miasta, Piotrkowskiej: kamienica Izraela Senderowicza (nr 12) oraz firmy „Krusche i Ender” (nr 143). Architekt stworzył
w nich malownicze, ruchliwe kompozycje, dając wyraz swojej inwencji.
Z kolei w kamienicy Henryka Sachsa przy ul. Piotrkowskiej 107 fasadę
ozdobił elementami empirowymi4.
Nazwisko Landégo często pojawia się w kontekście architektury secesyjnej. Jest to słuszne w odniesieniu do jego działalności na gruncie warszawskim. Natomiast w samej Łodzi, paradoksalnie, jest tylko jedno jego dzieło,
które można związać z tym nurtem – dom Reinhardta Bennicha z 1903 r.
przy obecnej ul. Gdańskiej 87. Pojawiła się na nim ciekawa dekoracja floralna i zoomorficzna – np. motywy sów w podokiennikach5. Pod tym względem nad Dawidem Landém zdecydowanie górował jego konkurent Gustaw
Landau-Gutenteger, który odegrał główną rolę w upowszechnianiu na terenie Łodzi nowych rozwiązań secesyjnych.
Do wyjątków w dorobku Dawida Landégo należą dzieła z dziedziny architektury sakralnej. W 1898 r. architekt wziął udział w międzynarodowym konkursie na projekt czwartego kościoła katolickiego Łodzi (ob. archikatedry).
4 K. Stefański, Jak zbudowano..., dz. cyt., s. 160-173; Tenże, Atlas architektury dawnej Łodzi
do 1939 r., Łódź 2008, s. 85-92.
Jordan, W kręgu łódzkiej secesji, Łódź 2006, s. 133-134; S. Łukawski, Łódzka secesja.
Spacer z łódzkim przewodnikiem, Łódź 1997, s. 17-19; A. Majer, dz. cyt., s. 46.
5 W.
181
¶
4.
Projekt willi
w Turczynku –
elewacje willi „B”,
1904 r.
(fot. z „Przeglądu
Technicznego”
1905)
Krzysztof Stefański
Jego praca została wyróżniona, nic bliższego jednak
o niej nie wiadomo6.
O pozycji architekta zadecydowały głównie jego
projekty i realizacje gmachów użyteczności publicznej. W 1899 r. powstał
ciekawy plan budowy nowego łódzkiego ratusza,
o bryle zwieńczonej smukłą wysoką wieżą, który
miał być przerzucony ponad wylotem ul. Średniej
(ob. ul. Pomorska) z Nowego Rynku (ob. pl. Wolności).
Do realizacji tego projektu
nie doszło, ale do pomysłu
budowy w tym miejscu siedziby magistratu powrócono w latach międzywojennych. W tym samym czasie
architekt wykonał projekt
gmachu łódzkiej poczty, który miał powstać przy ul. Spacerowej. Ostatecznie jednak Pocztę Główną wybudowano według planów przysłanych
z Sankt Petersburga, ale Landému przypadło w udziale dostosowanie ich
do łódzkich warunków. Obiekt powstał w latach 1901-1903 na rogu ulic Widzewskiej i Przejazd (ob. ulice J. Kilińskiego i J. Tuwima). Potwierdzeniem
pozycji architekta była realizacja w latach 1905-1908 gmachu rosyjskiego
Banku Państwa (ob. al. T. Kościuszki 14) – najbardziej prestiżowej i kosztownej inwestycji rosyjskiej w mieście. Budynek o elewacjach wyłożonych
piaskowcem otrzymał poważne w wyrazie formy klasyczno-barokowe, choć
we wnętrzach, z pięknie zakomponowaną halą kasową, odnajdziemy motywy dekoracyjne bliskie sztuce secesji7. Do ostatnich ważnych dzieł architekta w okresie przed drugą wojną światową należy przebudowa łódzkiego
6
K. Stefański, Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta
1821-1914, Łódź 1995, s. 89; Z. Wieczorek, Kościół katedralny p.w. Św. Stanisława Kostki
w Łodzi, „Nasza Przeszłość” 1985, s. 62, przypis 33.
7 S. Łukawski, dz. cyt., s. 80; K. Stefański, Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi.
Banki, hotele, szpitale, szkoły, teatry..., Łódź 2000, s. 14-16, 74-75; Tenże, Jak zbudowano..., dz. cyt., s. 173-181.
182
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
„Grand Hotelu”, najelegantszego hotelu w mieście, którego Dawid Landé był
też udziałowcem. Praca ta, która zdobyła duże uznanie, potwierdziła pozycję twórcy.
Dawid Landé zalicza się także do pionierów stosowania na gruncie łódzkim, a także i w skali ogólnopolskiej, konstrukcji żelbetowych. W 1899 r. został wykonany przez niego strop żelbetowy w fabryce Juliusza Kunitzera na
Widzewie (w kwietniu 1900 r. sprawdzano jego wytrzymałość)8. W tymże
roku architekt wygłosił na posiedzeniu Sekcji Technicznej łódzkiego Stowarzyszenia Techników wykład O stropach żelazno-betonowych systemu Feketekazy’ego, o czym informował warszawski „Przegląd Techniczny”9.
Na przełomie XIX i XX w. Dawid Landé zdobył duże uznanie w Warszawie, głównie dzięki sukcesom na konkursach architektonicznych. W 1898 r.
otrzymał wyróżnienie w konkursie na warszawską siedzibę Towarzystwa
Ubezpieczeniowego „Rosja”10. W 1899 r. zdobył I nagrodę w konkursie na
projekt domu E. Zaremby na rogu ulic Chmielnej i Zielnej, projekt został
zrealizowany11. Bezprzykładnym sukcesem architekta była I i II nagroda
w konkursie na siedzibę Stowarzyszenia Techników w 1902 r. Mimo to do
realizacji skierowano odznaczony III nagrodą projekt Jana Fijałkowskiego12.
W 1904 r. projekt Dawida Landégo zdobył wyróżnienie w konkursie na
dom Zarządu Zakładów Gazowych13. W 1909 r. wyróżniono zakupem pracę
zgłoszoną przez niego na konkurs na rozbudowę siedziby Towarzystwa Kredytowego w Warszawie14. Pozycję architekta w Warszawie umocniło kilka
znaczących realizacji z początku XX w., przede wszystkim dom Maurycego
8
Kronika, „Rozwój” 1900, nr 100, s. 2.
„Przegląd Techniczny” 1899, nr 25, s. 815; nr 37, s. 836.
10 I nagrodę zdobyli łódzcy architekci Piotr Brukalski i Otto Gehlig, realizację powierzono
Władysławowi Marconiemu, który przekształcił pierwotny projekt wykorzystując motywy z pracy Dawida Landégo. Zob. Gmach Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” w Warszawie,
„Architekt” 1901, nr 7, s. 102-105; Gmach Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” w Warszawie,
„Przegląd Techniczny” 1901, nr 27, s. 257-258; M. Rudowska, Warszawskie konkursy architektoniczne w latach 1864-1898, Warszawa 1972, s. 38-39.
11 I-wszy konkurs Delegacji Architektonicznej, „Przegląd Techniczny” 1899, nr 50, s. 847; Dom
mieszkalny w Warszawie, „Architekt” 1900/1901, nr 10, s. 164-165; M. Rudowska, dz. cyt.,
s. 52-53.
12 Rozstrzygnięcie konkursu na projekt gmachu własnego dla Stowarzyszenia Techników, „Przegląd Techniczny” 1902, nr 49, s. 599; Projekty nagrodzone gmachu dla Stowarzyszenia Techników, „Przegląd Techniczny” 1902, nr 50, s. 609, tabl. XXXIII-XXXIX;
M. Rudowska, dz. cyt., s. 54-55.
13 Wynik konkursu XI Koła Architektów, „Przegląd Techniczny” 1904, nr 30, s. 414; Projekty konkursowe domu Zarządu Warszawskich Zakładów Gazowych, „Przegląd Techniczny”
1904, nr 33, s. 437, tabl. XLVII-XLVIII; M. Rudowska, dz. cyt., s. 58-59.
14 Rozstrzygnięcie konkursu na projekt powiększenia gmachu Tow. Kredytowego m. Warszawy,
„Architekt” 1909, nr 4, s. 82; Z konkursu na powiększenie gmachu Towarzystwa Kredytowego
m. Warszawy ..., „Przegląd Techniczny” 1909, nr 17, s. 211; M. Rudowska, dz. cyt., s. 64-65.
9
183
¶
Krzysztof Stefański
Spokornego, dyrektora warszawskich tramwajów. Budynek ten, wzniesiony
w 1903 r. na rogu Al. Ujazdowskich i ul. Chopina, zalicza się do najwybitniejszych dzieł secesji w Polsce15. Już w momencie powstania jego formę
określono jako secesję w całym jej rozwinięciu16. Inne ważne warszawskie
realizacje to, obok wspomnianej już kamienicy Zaremby, kamienice: przy ul.
Brackiej 13, róg Al. Jerozolimskich z 1903 r. (nie istnieje), przy ul. Jasnej 10
z ok. 1903 r., przy ul. Marszałkowskiej 137 z 1905-1906 r. (nie istnieje). Budowle te łączyły cechy architektury historyzmu z elementami secesyjnymi
i modernistycznymi17.
W tym czasie Dawid Landé uchodził za jednego z najciekawszych twórców polskich, o którym z dużym uznaniem pisano w warszawskiej prasie,
głównie w „Przeglądzie Technicznym”. Jego dzieła odnotowywano także
w krakowskim „Architekcie”. Opisując prace architekta z pierwszych lat
XX w. podkreślono, że jest to indywidualność na wskroś samodzielna i wysoce artystyczna, krocząca drogami nieutartemi [...] znane nam dotychczas
projekty jego zapewniają mu niewątpliwie jedno z najwybitniejszych miejsc
wśród współczesnych naszych architektów18. Innym razem stwierdzano, że
zajmuje on jedno z najwybitniejszych miejsc wśród współczesnych naszych
architektów19.
Dawid Landé jest jedynym ze znanych architektów łódzkich przełomu
XIX i XX w. działającym także z powodzeniem w latach 20., w okresie Polski niepodległej. Traktowany był wówczas jako obdarzany wielkim szacunkiem nestor architektury łódzkiej. Powierzane mu były projekty wielu
znaczących gmachów, a wyrazem uznania jest jego udział w jury konkursu
na projekt Domu Ludowego (1925) oraz osiedla mieszkaniowego na Polesiu Konstantynowskim (1928)20. Dawid Landé zmarł 10 września 1928 r.
w Karlowych Warach, a pochowany został na cmentarzu żydowskim przy
ul. Brackiej w Łodzi.
Dorobek architekta jest bardzo bogaty i obejmuje blisko dwieście obiektów. Większość z nich to kamienice, ale liczne są także budynki użyteczności publicznej o różnorodnych funkcjach. Stosowane przez niego formy
wyróżniają się olbrzymim bogactwem, a jednocześnie oryginalnością rozwiązań, świadczącą o wielkiej twórczej inwencji. Dorobek ten stawia go
w rzędzie najważniejszych twórców przełomu wieków XIX i XX – nie tylko
15
M. Wallis, Secesja, Warszawa 1984; A. K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocław 1967.
16 Albertus, Warszawa (Kronika), „Kraj” 1903, nr 12, s. 17. Budynek zniszczony w 1944 r.
17 A. Majer, dz. cyt., s. 44-48; J. Badowska, dz. cyt., s. 99-100.
18 Dwa domy dochodowe w Warszawie, „Przegląd Techniczny” 1904, nr 25, s. 339.
19 Dom dochodowy w Warszawie przy ul Marszałkowskiej Nr 137, „Przegląd Techniczny”
1906, nr 11, s. 109.
20 J. Badowska, dz. cyt., s. 102.
184
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
Łodzi, ale także w skali
ogólnopolskiej.
Do
najciekawszych
dzieł
architekta
należą dwie wille wzniesione nieopodal Warszawy,
w Turczynku pod Brwinowem (ob. w granicach
Milanówka). Temat willi
pojawia się w działalności
Dawida Landégo rzadko,
co może dziwić, bowiem
budowle tego typu tworzą
jeden z charakterystycznych elementów krajobrazu
architektonicznego Łodzi. Wśród wielkiej
liczby jego łódzkich dzieł
znaleźć możemy zaledwie
jedną willę oraz drugą realizację, która polegała na
rozbudowie istniejącego
obiektu. Pierwszy z tych
budynków to willa przedsiębiorcy Aleksandra Damskiego przy ul. Drewnowskiej 77, z lat 1897-1898. Jest to budowla o zwartej bryle nakrytej wysokimi
dachami, na planie zbliżonym do kwadratu z ryzalitami. Jej formy architektoniczne operują uproszczonymi motywami renesansowo-manierystycznymi.
Na archiwalnej kopii projektu ukazane są dekoracyjne elementy w szczytach
budynku, obecnie już nie istniejące, przypuszczalnie uległy likwidacji w trakcie kolejnych remontów21. Wnętrze obiektu wypełnia duży hol ze schodami
i galerią z drewnianymi galeriami.
Druga ze wspomnianych budowli to willa Arnolda Stillera przy obecnej
ul. S. Jaracza 45, wzniesiona w latach 1891-1893. Przypisywana jest ona
łódzkiemu architektowi miejskiemu Hilaremu Majewskiemu, który podpisał urzędową kopię projektu22. Forma bliska jest rozwiązaniom popularnym w budownictwie niemieckim, zwłaszcza berlińskim, od lat 70. XIX w.,
21 Rząd Gubernialny Piotrkowski – Wydział Budowlany, sygn. 6643, Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej jako AP Łódź).
22 Rząd Gubernialny Piotrkowski – Wydział Budowlany, sygn. 1878, AP Łódź. Zob. I. Paszyn, Wille fabrykanckie w twórczości Hilarego Majewskiego, w: Hilary Majewski i jego krąg.
Katalog wystawy w Muzeum Historii Miasta Łodzi, wrzesień 1981, Łódź 1981 [br. nr. str.];
M. Laurentowicz-Granas, J. Manżett-Kubiak, Pałace „Ziemi obiecanej”, Łódź 1997, s. 62-63.
185
5.
Wille
w Turczynku,
1904-1905,
willa „A” (u góry)
i willa „B”
(fot. z „Przeglądu
Technicznego”
1905)
¶
Krzysztof Stefański
6.
Wille
w Turczynku,
1904-1905,
willa „A”
(fot. autora)
i każe dopatrywać się właściwego twórcy w tamtym kręgu. Nie można wykluczyć, że projekt budowli wyszedł ze znanego berlińskiego atelier „Kayser
& Großheim”, w którym Dawid Landé odbywał praktykę23. Domniemanie
to potwierdza fakt, że właśnie jemu powierzono rozbudowę tego obiektu
o skrzydło przeznaczone dla córki Stillera, Idy, i jej męża, Jakuba Dobranickiego, dokonanej w latach 1899-1901.
Willa Arnolda Stillera wzniesiona została na planie zbliżonym w zarysie do kwadratu, z mocno wyodrębnionymi ryzalitami z każdej strony. Wysokie dachy i ceglane elewacje, skontrastowane z ceglanym detalem, nadają jej charakter francuskiego późnorenesansowego „stylu Henryka IV”,
połączonego z akcentami manieryzmu niderlandzkiego. Dawid Landé dobudował wydłużone skrzydło od strony południowej o rozrzeźbionej bryle, z ryzalitem przybierającym kształt ośmiobocznej wieżyczki od południa i wysokim kopulastym dachem nad ryzalitem środkowym. Zachował
stylistykę „kostiumu francuskiego” kontrastując cegłę i elementy tynkowane, wprowadził jednocześnie bardziej ruchliwe i urozmaicone motywy
dekoracyjne bliższe formom manierystycznym. Rozbudowa przekształciła
dawną budowlę, o formie typowej, niezbyt dużej willi, w niewielki pałacyk o zróżnicowanej bryle.
23
K. Stefański, Atlas..., dz. cyt., s. 43.
186
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
W dorobku architekta odnotowane są także wille w Klenku, Wiązowni
i Częstochowie24. O obiektach tych nic jednak nie wiadomo. W miejscowości Wiązowna koło Otwocka znajduje się pałac przebudowywany na początku XX w. dla warszawskiego przemysłowca Szymona Neumanna25. Czy
obiekt ten jest związany z postacią Dawida Landégo? Trudno na obecnym
stanie badań to potwierdzić.
W tej sytuacji najważniejszymi dziełami łódzkiego architekta w dziedzinie budownictwa willowego pozostają dwa obiekty w Turczynku. Wzniesione zostały w latach 1904-1905 dla dwóch spokrewnionych małżeństw:
Wallischów i Meyerów. Głównym inicjatorem tego przedsięwzięcia był Wilhelm Wallisch, przedsiębiorca wywodzący się z rodziny żydowskiej z terenu Moraw, który przybył w latach 80. XIX w. do Warszawy i zawarł związek
małżeński z Franciszką Toeplitz, przedstawicielką znanego tutejszego rodu
bankierskiego. Zdobyty w ciągu następnych lat majątek pozwolił mu na
nabycie na początku XX w. terenu leśnego w Turczynku, gdzie postanowiono wybudować dwa domy – drugi z nich miał służyć siostrze Franciszki
Wallisch i jej mężowi Jerzemu Meyerowi26. Projekty budynków zamówiono
u Dawida Landégo, który przeżywał w tym czasie apogeum popularności na
gruncie warszawskim. Przypuszczalnie wczesną wiosną 1904 r., wraz z rozpoczęciem sezonu budowlanego, ruszyły prace, które ukończono jesienią
następnego roku.
Obie wille zyskały niespodziewany rozgłos dzięki publikacji w warszawskim „Przeglądzie Technicznym”27(il. 2-5). Na pierwszej stronie pisma
umieszczono obszerne ich omówienie, a na zamieszczonych w środku tablicach projekty z widokami wszystkich elewacji i rzutami. Tak wyeksponowana prezentacja położonych na uboczu, prywatnych domów mieszkalnych
była czymś wyjątkowy i pozostała precedensem. Wytłumaczyć to można
równie wyjątkową sytuacją w Królestwie Polskim – kryzysem politycznym,
społecznym i gospodarczym wywołanym wojną rosyjsko-japońską i wydarzeniami tzw. Rewolucji 1905 r. Efektem tego było wstrzymanie w 1905 r.
ruchu budowlanego w miastach Królestwa, w tym w Warszawie i w Łodzi.
24
I. Popławska, Dawid Lande, dz. cyt., s. 466-467.
H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, R. Pasieczny, Atlas zabytków architektury
w Polsce, Warszawa 2001, s. 320 – tam podawana data przebudowy ok. 1890 r., jednak
według stron internetowych Wiązowny Neumann kupił majątek w 1905 r. http://www.
wiazowna.info.pl [z dn. 18 XI 2009 r.].
26 Bibuła milanowska, w: www.bibula.theproject.pl [z dn. 18 XI 2009 r.]. T. S. Jaroszewski, Architektura rezydencjonalna wielkiej burżuazji warszawskiej w latach 1864-1914,
w: Tegoż, Od klasycyzmu do nowoczesności. O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 135-137 (autor pisze niezbyt precyzyjnie o willach Wallischów
i Meyerów).
27 P. T., Dwie wille w Turczynku, pod Brwinowem, „Przegląd Techniczny” 1905, nr 45, s. 535.
25
187
¶
Krzysztof Stefański
Niewiele budowli wykończono w tym czasie i po prostu brakowało obiektów,
które można by zaprezentować na łamach czasopisma. W tej sytuacji świeżo ukończone wille w Turczynku były atrakcyjnym materiałem, którym postanowiono wypełnić numer, a Dawid Landé zyskał dzięki temu dodatkowy
rozgłos28.
Obszerny artykuł charakteryzuje budowle w następujący sposób: Wille
[…] zbudowane w dobrach ziemskich Turczynek, o 5 wiorst od stacji Brwinów,
służyć mają jako letnie mieszkanie dla dwóch rodzin rodzeństwa; położone w blizkości jedna od drugiej (100 m), są z trzech stron otoczone lasem,
czwartą zaś skierowane do parku. Wobec blizkości Warszawy służyć mają
jednocześnie i do czasowego mieszkania w czasie zimy, budowane są więc
o ścianach odpowiedniej grubości, ze stropami zaopatrzonymi w pułap i polepę i z dachem izolowanym; oprócz tego urządzono w budynkach ogrzewanie centralne wodnoparowe (nizkiego ciśnienia). Następnie omawiany jest
plan i układ wnętrz oraz szczegóły techniczne dotyczące konstrukcji i użytych materiałów. Podkreślono przy tym prostotę wystroju wnętrz: Wewnątrz
ozdób nie wcale; sufity ozdobione są bardzo skromnie; jedynie fasety ciągnione z gipsu – reszta zaś dekoracye malarskie. Interesujące są uwagi dotyczące
formy obydwu willi: Lica są projektowane bez zastosowania ozdób gipsowych w prostych kształtach; za jedyne ozdoby służą balustrady na tarasach
i balkonach, a także dachy i szczyty ozdobione drewnianymi wkładkami. Dążeniem twórcy było, aby architekturę domów tych tworzyła jedynie sylweta;
dlatego też w rzutach uwzględniono dużo występów, wykuszów, balkonów
itp., w licach zaś główny nacisk położono na kształt dachów29.
Cytowany fragment tekstu dobrze oddaje charakter omawianych obiektów. Dawid Landé nadał im zbliżoną formę malowniczej, podmiejskiej willi, nawiązującą do popularnego w architekturze niemieckiej przełomu XIX
i XX w. typu domu określanego jako Landhaus. Był on wyrazem neoromantycznych tendencji w kulturze tego czasu, a rozwinął się w dużej mierze
pod wpływem rozwiązań angielskich30. Obydwie budowle założone zostały
na rozczłonkowanych, asymetrycznych planach, z zastosowaniem ryzalitów i tarasów, przy czym willa określano jak „A” ma układ bardziej zwarty,
28
O wyjątkowości sytuacji mówi adnotacja zamieszczona na pierwszej stronie czasopisma, nad materiałem o willach w Turczynku: Od Redakcyi, Z powodu ogólnego bezrobocia
nie mogliśmy wydać numerów z d. 9 i 16 listopada b. r. [...]. Brak ten postaramy się zrównoważyć przez odpowiednie zwiększenie objętości pozostałych numerów roku bieżącego,
o ile, z przyczyn od nas niezależnych, prawidłowy bieg wydawnictwa nie zostanie ponownie naruszony. „Przegląd Techniczny” 1905, nr 45, s. 535.
29 Tamże.
30 Na ten temat m.in. J. Posener, Villen und Landhäuser in Berlin, Berlin 1989; H. Engel,
Villen und Landhäuser, Berlin 2001; Villen und Landhäuser des Kaiserreich in Baden und
Würtemeberg, München 2005.
188
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
7.
Wille
w Turczynku,
1904-1905 r.,
willa „A”
(fot. A. Udziela-Łabęda)
dośrodkowy, willa „B”, nieco mniejsza, bardziej wydłużony (il. 2). Główną część ich wnętrza tworzy obszerny hol z drewnianymi schodami prowadzącymi na galerię piętra (il. 8), a rozwiązanie to przypomina wnętrze
wspomnianej wyżej łódzkiej willi Aleksandra Damskiego. Z holu i galerii
drzwi wiodą do wszystkich ważniejszych pomieszczeń budynków (poza
gospodarczymi). Z boku usytuowana jest mała boczna klatka schodowa
o charakterze gospodarczym. Prosty wystrój wnętrz, o którym mowa jest
w cytowanym wyżej tekście, oraz brak bogatszych elementów architektonicznych wytłumaczyć można faktem, że obiekty wykańczano w niespokojnym, niepewnym roku 1905, gdy stan finansów wielu przedsiębiorców
uległ gwałtownemu pogorszeniu.
Elewacje, choć pozbawione dekoracji poza delikatnym płaskim boniowaniem w tynku, ukształtowane są w bogaty, zróżnicowany sposób (il. 3-5).
Główny element zdobniczy stanowią wykusze, wieżyczki, wysokie dachy
o złożonej konstrukcji, kominy, a także szczyty wypełnione dekoracyjną konstrukcją pseudoryglową (drewnianymi wkładkami). Obydwie wille ozdobione zostały w górnej partii ośmiobocznymi wieżyczkami o cebulastych hełmach z dekoracyjną konstrukcją pseudoryglową. Zastosowane formy stanowią swobodną trawestację elementów – modnego w tym czasie – renesansu
niemieckiego, czy szerzej północnoeuropejskiego. Architektura willi w Turczynku jest kolejnym potwierdzeniem wielkiej biegłości łódzkiego archi189
¶
8.
Willa „B”
w Turczynku,
1904-1905 r.,
widok holu
(fot. autora)
Krzysztof Stefański
Dawid Landé i jego wille w Turczynku ¶
tekta w stosowaniu różnorodnych motywów, znamiennych
dla epoki późnego historyzmu.
Rozwiązania jakie zastosował,
wywodzące się z niemieckiego
kręgu kulturowego, nie były
mu obce, już choćby poprzez
fakt praktyki w Berlinie, a kontakty z tym środowiskiem podtrzymywał zapewne i w późniejszym czasie. Wymagały
tego także preferencje jego
klientów – głównie łódzkiej
burżuazji pochodzenia niemieckiego lub żydowskiego,
zapatrzonej we wzorce płynące z Berlina. Powstał dzięki
temu wyjątkowy na gruncie
polskim zespół willowy, prezentujący malownicze, swobodnie interpretowane motywy niemieckiego renesansu (il. 6-7).
Trzeba przy tym zwrócić uwagę na podobieństwo budowli w Turczynku
do jednej z łódzkich willi: Reinholda Richtera z lat 1903-1904. Obiekt ten
prezentuje podobne, ruchliwe formy niemieckiego renesansu, z wysokimi
dachami, szczytami i asymetrycznie usytuowaną wieżyczką, choć posiada
przy tym bogatszy detal zewnętrzny i nieporównywalnie bardziej dekoracyjne wnętrza. Istotne jest w tym wypadku, że nie znamy twórcy tego dzieła. Budowlę przypisuje się łódzkiemu architektowi miejskiemu Ignacemu
Stanisławowi Stebelskiemu, który podpisał urzędową kopię projektu31, ale
najprawdopodobniej autorem budowli jest de facto ktoś inny. Podobieństwo
do willi w Turczynku mogłoby sugerować autorstwo Dawida Landégo. Nie
ma na ten temat jednak żadnych informacji, a tak ważne dzieło znanego
twórcy byłoby odnotowane z pewnością przez miejscową prasę. W tej sytuacji przypuszczać należy, że właściwego twórcy willi Reinholda Richtera należałoby szukać w kręgu architektów niemieckich – być może był
nim Alfred J. Balcke, który kilka lat później projektował rezydencję braci
Steinertów32. Zbieżność rozwiązań zastosowanych w łódzkiej willi i budowli w Turczynku, jak i zbieżność dat ich powstania – wille w Turczynku
były projektowane w momencie kiedy kończona była rezydencja Reinholda
Richtera – świadczyć może, że Dawid Landé mógł inspirować się łódzką
realizacją.
Kilka słów poświęcić należy dalszym losom willi Wallischa i Meyera, są
one bowiem typowe dla wielu polskich zabytkowych budowli. Wilhelm
Wallisch zmarł w 1911 r. W willi mieszkała wdowa po nim oraz syn Leopold,
kolekcjoner, przyjaźniący się z polskimi artystami. W czasie pierwszej wojny światowej schronienie w Turczynku znalazł Leon Wyczółkowski. W drugiej z willi w okresie międzywojennym mieszkał Jerzy Meyer i jego córka
Matylda z mężem Ludwikiem Wertensteinem, znanym fizykiem, uczniem
Marii Skłodowskiej-Curie. Prawowici właściciele mieszkali w swoich domach do drugiej wojny światowej. Zostali z nich wypędzeni przez hitlerowców, a budynki zostały przejęte przez niemieckich żołnierzy. W 1945 r.
z kolei zajęła je Armia Czerwona. Nowa, socjalistyczna władza umieściła
w willach szkołę Związku Młodzieży Polskiej z internatem, zaś w latach 60.
XX w. przekształcono je na szpital, początkowo chorób płucnych, a następnie internistyczny, który funkcjonował do 2004 r.33 (il. 6-7). Zmiany te prowadziły do różnego rodzaju przeróbek we wnętrzach, zabudowano też tarasy.
Na szczęście obyło się bez większych przekształceń obydwu budowli. Nie
remontowane przez lata obiekty popadały jednak w coraz większe zaniedbanie. Obecnie są własnością władz Milanówka, które wystawiły cały zespół na sprzedaż. Turczyńskie wille czekają na nowego właściciela, który
dokona ich adaptacji – zgodnie z życzeniem władz Milanówka – na cele
konferencyjno-wypoczynkowe, bądź na centrum naukowe, co wiązać się
musi z generalnym remontem34. Należy mieć nadzieję, że dokonany on będzie z poszanowaniem zabytkowego charakteru budynków i wydobędzie
artystyczne walory ich architektury.
31
33
32
M. Laurentowicz-Granas, J. Manżett-Kubiak, dz. cyt., s. 54-57.
K. Stefański, Jak zbudowano..., dz. cyt., s. 173, przypis 67.
190
Bibuła milanowska, dz. cyt.
sprzedaży: www.milanowek.pl [z dn. 18 XI 2009 r.].
34 Oferta
191