Trudności w czytaniu i pisaniu

Małgorzata Goździak
[email protected]
kształcenie zintegrowane
terapia pedagogiczna
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Kochanowskiego w Ząbkach
artykuł
TRUDNOŚCI W CZYTANIU
I PISANIU -TEORETYCZNE PODSTAWY.
1. Pojęcie prawidłowego czytania i pisania.
Omawianie teoretycznych aspektów trudności w czytaniu i pisaniu
rozpocznę od pojęcia prawidłowego czytania i pisania, ponieważ bez
zrozumienia istoty umiejętności czytania i pisania nie można analizować,
przezwyciężać i usuwać ich zaburzeń.
Czytanie wg H. Mystkowskiej jest to proces sensoryczno – motoryczny,
intelektualny, emocjonalny i wychowawczy.
J. Malendowicz również jest zdania, że „czytanie jest procesem
złożonym, dynamicznym. Na proces ten składają się zjawiska fizyczne,
fizjologiczne i psychologiczne.”1
Zjawisko fizyczne – powstanie na siatkówce oczu obrazów graficznych,
stanowiących odbicie czytanego tekstu. Od tej chwili rozpoczyna się proces
fizjologiczny, przesłanie nerwem wzrokowym obrazu jako impulsu do części
korowej analizatora wzrokowego, tam dokonuje się spostrzeżenie znaków
graficznych, co jest już elementem psychicznym. Psychiczna strona czytania
polega dalej na pobudzaniu procesów kojarzenia oraz interpretacji impulsów
wzrokowych.
B. Zakrzewska przyjęła szerokie, opisowe ujęcie problemu czytania,
„w którym można wyróżnić trzy integralnie ze sobą połączone aspekty,
tworzące trzy poziomy:
techniczny (technika czytania
z fonemami i odwrotnie);
i
pisania;
kojarzenie
grafemów
semantyczny (czytanie ze zrozumieniem: rozumienie treści zawartej
w tekście);
1
J. Melendowicz, Proces czytania i pisania i trudności w jego opanowaniu, [W:]H. Wasyluk –
Kuś,Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu cz. I, WSiP,
Warszawa 1978, s. 19.
krytyczno – twórczy (czytanie krytyczno – twórcze), refleksyjna,
krytyczna ocena odczytywanych treści.”2
H. Spionek rozpatruje czynność czytania i pisania jako proces
wymagający przeprowadzenia porównywania i rozpoznawania różnych
znaków graficznych lub ich fonemów. Proces ten może być realizowany
w wyniku złożonych procesów analizy i syntezy zachodzących w obrębie
zaangażowanych
w
nie
analizatorów:
wzrokowego,
słuchowego
i kinestetyczno – ruchowego, odbywających się w korowych częściach
analizatora. Czytanie polega na przekładaniu poszczególnych znaków
graficznych na odpowiadające im dźwięki mowy, następnie łączenie ich
razem w dźwiękową całość. Pisanie zaś polega na „usłyszeniu” tych dźwięków
a później przełożeniu ich na znaki graficzne.3
Pisanie rozpatrywane jest na ogół jako czynność przebiegająca
w postaci przepisywania, pisania z pamięci, pod dyktando oraz pisania
spontanicznego polegającego na wypowiadaniu własnych myśli za pomocą
słów.
T. Wróbel w pisaniu wyróżnia „trzy podstawowe elementy:
psychologiczny, fizjologiczny i motoryczny ... Pierwszy dotyczy analizy
i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej.... Fizjologia procesu polega na
skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej
i w aparacie ruchowym ręki. ... Stronę motoryczną tworzy zespół
skoordynowanych ruchów ręki – ramienia, nadgarstka, palców.”4 Zwraca on
główną uwagę na aspekt związany z graficzną stroną pisania.
Zdobyta wiedza o złożoności procesu nabywania umiejętności czytania
i pisania (nawet bardzo niewielka) motywuje nas do zastanowienia się nad
tym problemem. Na szczególną uwagę zasługuje neurofizjologiczne ujęcie
interesującego nas problemu.
Umiejętność czytania i pisania w ujęciu
neurofizjologicznym.
Czytanie i pisanie to czynności psychiczne człowieka, zachodzące
w układzie nerwowym. Ważną rolę w tych procesach odgrywają analizatory.
2
B. Zakrzewska, Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, WSiP, Warszawa 1999, s.16.
3
H. Spionek , Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1985.
4
T. Wróbel, Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa 1985, s.48.
Są to „struktury układu nerwowego, które odbierają informacje ze świata
zewnętrznego, dzielą (analizują) spostrzegane obrazy na części, następnie
zespalają (syntezują) te elementy w zintegrowane całości po to, by zakodować
je w pamięci i wykorzystać w działaniu.”5
Proces czytania i pisania wg teorii neurofizjologicznej J. Konorskiego to
wytworzenie się bogatego zbioru jednostek gnostycznych i asocjacji
w odpowiednich
polach
analizatora
wzrokowego,
słuchowego
i kinestetycznego.
Bodźce, które odbiera jeden analizator mają charakter
jednomodalny. W odpowiednich okolicach mózgu tworzą one „kartoteki”
percepcji jednostkowych (to wszystko, co poznaliśmy za pomocą jednego
analizatora). W wyniku tych prostych procesów możemy rozróżniać np. litery,
słowa, odgłosy itp. Każdy analizator buduje swoją bazę danych.
W analizatorze wzrokowym występują oddzielne kategorie percepcji
reprezentujące:
− twarze ludzkie, sylwetki,
− drobne przedmioty manipulacyjne z naszego otoczenia,
− przedmioty niemanipulacyjne (ściśle związane z tłem, np. morze, las,
góry),
− znaki graficzne: litery, cyfry, krótkie słowa
− położenie kończyn i ich ruchów.
W analizatorze słuchowym występują kategorie percepcji reprezentujące
− „... różne dźwięki pochodzące ze świata zewnętrznego,
− dźwięki głosów poszczególnych osób,
− poszczególne dźwięki reprezentujące elementy mowy ludzkiej,
− melodie ...”6
W
analizatorze
reprezentujące:
kinestetycznym
występują
kategorie
percepcji
− gnozje ręki i palców,
5
B. Bieleń, G. Trzeciak, Przewodnik metodyczny dla nauczyciela do zeszytów „Chcę dobrze czytać
i pisać...”, Juka, Łódź 1995, s. 7.
6
G. Trzeciak, Trudności w czytaniu i pisaniu spowodowane zaburzeniami percepcyjnymi oraz ich
przezwyciężanie, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1986, s.21.
− gnozje tułowia,
− gnozje zaangażowane w mowę,
− gnozje stosunków przestrzennych.
Rzeczywistość, w której żyjemy ma charakter wielozmysłowy. „Obraz
świata jest złożony i odbierany dzięki zaangażowaniu wielu narządów
zmysłu, na drodze polisensorycznej percepcji. Taki zintegrowany, całościowy
i wielomodalny obraz rzeczywistości jest efektem uaktywnienia wielu
analizatorów i wytworzenia się skomplikowanych związków między
analizatorami.” 7
Dzięki powstaniu powiązań między analizatorami, poprzez odpowiednie
asocjacje potrafimy nie tylko rozróżniać np. daną literę ale i różnicować,
nazwać, napisać itp.
„Procesy asocjacyjne zachodzą po wytworzeniu się danych wzorców
bodźcowych w polach gnostycznych. Polegają na powstaniu połączeń
pomiędzy jednostkami różnych pól gnostycznych w obrębie tego samego lub
innych analizatorów. Asocjacje mogą spełniać rolę zarówno jednostek
nadawczych, jak i odbiorczych”8.
Asocjacje umożliwiają nam nie tylko rozpoznanie (jednomodalne) ale
wykonywanie czynności. Potrafimy dzięki nim czytać i pisać.
Reasumując, przedstawione w skrócie poglądy na temat
mechanizmów czynności czytania i pisania możemy stwierdzić, że
czytanie i pisanie to złożone formy zachowania, angażujące wiele
struktur nerwowych, znajdujących się w różnych częściach układu
nerwowego. W wykonywanie tych czynności zaangażowane są zarówno
pola gnostyczne, jak i asocjacyjne tych analizatorów, które biorą udział
w danej czynności. Sprawne funkcjonowanie mechanizmów
mózgowych jest więc podstawą prawidłowego ich wykonania.
7
M. Bogdanowicz, Integracja percepcyjno – motoryczna, Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno – Pedagogicznej, Warszawa 2000, s.16.
8
G. Trzeciak, Trudności w czytaniu i pisaniu spowodowane zaburzeniami percepcyjnymi oraz ich
przezwyciężanie, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1986, s. 18.