Abstract - Studia Psychologica - Uniwersytet Kardynała Stefana

MONIKA M. MAŁKIEWICZ1
MIROSŁAW PISKOZUB
Instytut Psychologii
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
RÓŻNE NASILENIE POSTAWY TWÓRCZEJ A KOMPETENCJE SPOŁECZNE
I STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM U STUDENTÓW PIERWSZEGO ROKU
The different levels of creative attitudes versus social competences and coping with
stress style among academic youth
Abstract
The aim of the study was to investigate the relationship between different intensity of creative
attitudes and the level of social competences and coping with stress style among first-year
students. The theoretical basis was the Stanislaw Popek Theory of Creative Attitudes, Anna
Matczak Theory of Social Competences and N.S. Endler and J.D. Parker Theory of Coping
with Stress Style. There were 130 students evaluated by Creative Behaviour Questionnaire
KANH by S. Popek, Social Competences Inventory KKS by A. Matczak and Stress Coping
Strategies Questionnaire CISS by N.S. Endler and J.D. Parker, in Polish adaptation
by Szczepaniak, Wrześniewski. It was found that, there are differences in social competence
levels and coping style among participants with different intensity of creative attitude.
In general, creative people have higher social skills than the people with imitative attitudes.
They have higher scores in KKS Inventory than once with imitative attitudes in the following
scales: social exposure situations behavior (ES), situations requiring assertive behavior (A)
and in the overall result (WL). Also people with medium intensity of creativity have higher
social competences than those with imitative attitudes. Participants with creative attitudes are
more problems oriented than people with imitative attitudes and with medium level of
creativity. They also have lower scores in CISS Questionnaire, in scales: emotion-focused
coping, avoidance-focused coping, including involving into substitute activities, like watching
TV or playing computer games.
Key words: creativity, social competences, coping with stress style
1
Adres do korespondencji: [email protected]
1. WPROWADZENIE
Psychologia twórczości jest nieustannie rozwijającą się dziedziną nauki. Dotąd pojęcie
twórczości kojarzyło się jedynie z wytwarzaniem nowych i wartościowych rzeczy, idei,
czy pomysłów. Natomiast, psychologia twórczości zajmowała się głównie twórcami
o wybitnych zdolnościach, które to przejawiały się w ich niezwykle wartościowych
dla kultury i cywilizacji dziełach. Obecnie, obok elitarnego podejścia do twórczości, rozwija
się podejście egalitarne. Definiuje ono twórczość jako cechę indywidualną człowieka,
która przejawia się w życiu codziennym. Mówiąc o osobach twórczych mamy na myśli ludzi
o aktywnym stosunku do rzeczywistości, kreatywnie rozwiązujących problemy, otwartych
na zmiany i przekraczających własne granice, czyli dążących do swojego rozwoju
(por. Nęcka, 2005; Bernacka, 2004; Kuśpit, 2004).
Co ciekawe, badania prowadzone w podejściu egalitarnym, a więc te, które zakładają
że twórczość jest podstawową właściwością każdej jednostki, opisują przede wszystkim
(a może nawet – jedynie) osoby o maksymalnym natężeniu cech twórczych i porównują je
z osobami odtwórczymi. Badani biorący udział w tych analizach nie są twórcami
w rozumieniu elitarnym. Badacze koncentrują swoje wysiłki na opisie jednostek skrajnie
twórczych (kreatywnych) i skrajnie odtwórczych (zachowawczych), pomijając grupę osób
znajdującą się pomiędzy nimi, a które charakteryzują się średnim nasileniem cech twórczych.
Autorzy niniejszego artykułu postanowili włączyć do analiz także tę ostatnią grupę. Jest to
możliwe dzięki przyjęciu definicji postawy twórczej za Popkiem (2000), jako że umieszcza
on tę zmienną na kontinuum, którego przeciwne bieguny opisują maksymalne nasilenie,
z jednej strony cech twórczych, zaś z drugiej – odtwórczych. Dzięki temu, można wyróżnić
trzy grupy osób o różnym nasileniu cech twórczych, i sprawdzić, czy istnieją między nimi
istotne różnice w funkcjonowaniu w sytuacjach wymagających specyficznych kompetencji
społecznych i zaradczych. Takie ustalenia mogą przyczynić się do pełniejszego opisywania
rzeczywistości w przyszłych badaniach, podejmujących tematykę twórczości w podejściu
egalitarnym.
Szersze rozumienie terminu twórczości zaowocowało badaniami między innymi nad
efektywnością funkcjonowania osób kreatywnych w sytuacjach społecznych. Relacje
intymne, wystąpienia publiczne czy sytuacje wymagające obrony własnego zdania wymagają
od jednostki specyficznych kompetencji społecznych. Doniesienia z dotychczasowych badań
niosą ze sobą wiele niejasności dotyczących radzenia sobie osób kreatywnych w takich
sytuacjach (Kuśpit, 2004). Poniżej przybliżono rozumienie twórczości Popka oraz badania
traktujące o twórczości, kompetencjach społecznych oraz radzeniu sobie ze stresem.
S. Popek (2000, 2001), przykładowo, mówi o dwóch skrajnych sposobach
funkcjonowania społecznego, które różnicuje dążenie do konformizmu. Autor ten dzieli ludzi
na zachowawczych i twórczych. Osoby z pierwszej grupy cechuje właśnie konformizm,
funkcjonowanie zgodne z oczekiwaniami innych, ze stereotypami, normami i obyczajami
społecznymi. Zaś osoby bardziej twórcze zmierzają ku samosterowności, a narzucone im
sztywne zasady społeczne powodują w nich frustrację – co za tym idzie – dążą do zmian
i reorganizacji zastanego porządku. Popek mówi o osobowości nonkonformistycznej,
jako sprzyjającej rozwijaniu kreatywności człowieka w sferze poznawczej i jego zachowaniu.
Nonkonformizm i zachowania heurystyczne, zdaniem tego autora (Popek, 2000),
są składowymi postawy twórczej. Jako ich przeciwieństwo wymienia on konformizm
i zachowania algorytmiczne. Zaś wszystkie te dymensje umieszcza na kontinuum, którego
skrajne krańce oznaczają maksymalne natężenia – z jednej strony konformizmu, z drugiej
nonkonformizmu. Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do heurystyki i algorytmu.
Nasilenie postawy twórczej – umiejscowienie na kontinuum między konformizmem
a nonkonformizmem oraz między zachowaniami heurystycznymi a algorytmicznymi, będzie
więc miało znaczący wpływ na efektywność zachowań w różnych sytuacjach społecznych
oraz na podejmowane strategie zaradcze w sytuacji stresu.
Osoby twórcze, będą lepiej radziły sobie w sytuacjach wymagających asertywności,
na co wskazują wyniki badań Strzałeckiego (1969). Pisze on, że nonkonformizm oznacza
niezależność od autorytetów, oraz świadczy o odwadze w przeciwstawianiu się naciskom
zewnętrznym, takim jak presja społeczna. Nie jest jednak równoznaczny z wrogością wobec
innych ludzi. „Siła ego” (jeden z pięciu czynników Modelu Twórczego Zachowania A.
Strzałeckiego), wskazuje natomiast na podejmowanie działań zaradczych skoncentrowanych
na problemie. Według Strzałeckiego (2003) osoby, które cechuje „siła ego” charakteryzują się
umiejętnością przezwyciężania trudności, samodzielnością w radzeniu sobie, a także
koncentracją na problemach, mimo barier, które utrudniają ich rozwiązanie.
R. Bernacka (2004), opisuje osoby nonkonformistyczne jako dobrze radzące sobie
w sytuacjach stresu oraz sytuacjach społecznych. Dodaje, że są one otwarte na nowe
doświadczenia. Owa otwartość koreluje dodatnio z zadaniowym stylem radzenia sobie
(Strelau, Jaworowska, Wrześniewski, Szczepaniak, 2007). Nie stwierdzono jednak związku
między otwartością na doświadczenie a kompetencjami społecznymi (Matczak, 2007).
W swoich badaniach M. Kuśpit (2004) wskazuje na dodatnią korelację między
postawą twórczą a ogólnym wskaźnikiem kompetencji społecznych. Ponadto osoby twórcze,
sprawniej niż osoby odtwórcze funkcjonują w sytuacjach ekspozycji społecznej. Zaś osoby
odtwórcze lepiej radzą sobie w bliskich relacjach interpersonalnych. Według autorki,
zachowania asertywne wiążą się z nonkonformizmem, z zachowaniami algorytmicznymi oraz
heurystycznymi.
D. Kusá (2000) weryfikując związek twórczości z kompetencjami społecznymi
wykazała, że badani uczniowie z wysokimi wynikami w skali twórczości znacznie lepiej
interpretowali interpersonalne znaczenia zawarte w przysłowiach, co wskazuje na
potencjalnie wyższe kompetencje społeczne. Podobne wyniki uzyskała M. Jurčowá (1999),
która stwierdziła istotny udział twórczych zdolności poznawczych w umiejętnościach
społecznych studentów.
Wyniki analiz, jakich dokonała A. Tychmanowicz (2009) mówią, że im wyższy
poziom kolektywizmu, tym większe nasilenie konformizmu, czyli podporządkowywania się,
zależności i uległości. Oznaczałoby to traktowanie celów grupy jako ważniejszych niż
własne. Pośrednio można wnioskować, że osoby takie nie będą asertywne i z łatwością będą
rezygnowały z realizacji własnych celów. Rozumienie kolektywizmu, autorka przyjmuje
za Adamską (1997).
R. Bernacka (2009) opisała różnice pomiędzy konstruktywnymi (twórczymi)
a pozornymi (nietwórczymi) nonkonformistami. Według niej „konstruktywni nonkonformiści
charakteryzują się intuicyjnością, wyższym poziomem potrzeby poznawczej i tworzenia.
Mniej typowe dla nich są potrzeby bezpieczeństwa oraz usprawiedliwiania siebie (s. 182).”
Częściej też prezentują zachowania heurystyczne niż algorytmiczne.
Obraz osoby twórczej, jej stylu radzenia sobie ze stresem oraz kompetencji
społecznych, nie jest jednoznaczny. Popek (2003) wskazuje, że osoby twórcze są skłonne
do dezintegracji emocjonalnej, okresowej depresji, przejawiają czasami zahamowania
w sytuacjach społecznych, mają silną potrzebę samotności i jednocześnie wysoki poziom
empatii. Charakteryzują się one silną motywacją poznawczą i działaniową, przejawiają
konstruktywny nonkonformizm (potrzebę niezależności i przekształcania otaczającej
je rzeczywistości), są tolerancyjne w stosunku do innych ludzi, ale krytycznie nastawione
do otoczenia. Cechuje je także zdolność do akceptowania konfliktów i napięć społecznych,
wysoka odporność na stres i odporność w sytuacjach niepowodzeń (por. Popek, 2003, s. 4952).
Bardzo istotne w opisie funkcjonowania osobowości twórczej są odkrycia naukowców
z kalifornijskiego ośrodka IPAR (Institute for Personality Assessment and Research),
którzy należą do pionierów badań nad twórczością rozumianą szerzej niż jako tylko zjawisko
intelektualne. Zwrócili oni uwagę na takie dyspozycje osób twórczych jak to, że są niezależni,
nonkonformistyczni, otwarci na nowe doświadczenia i nie cofają się przed ryzykiem
(Simonton, 2000, s. 153). Ponadto wyniki badań prowadzonych przez IPAR wskazują na
paradoksalny obraz właściwości osobowości twórczej – osoby twórcze charakteryzuje
wysoka pobudliwość i nadwrażliwość, ale w odróżnieniu od neurotyków, nie są chwiejni i
lękowi, ponieważ zachowują obiektywną ocenę rzeczywistości, przejawiają dużą siłę ego i
umiejętnie znoszą emocjonalne koszty twórczości (Tokarz, 2005, s. 48).
Niektóre badania wskazują na trudności jednostek twórczych w tworzeniu relacji
interpersonalnych oraz na słabe przystosowanie do wymagań otoczenia. Doniesienia
te odnoszą się jednak przede wszystkim do artystów i naukowców (Feist, 1999).
C. Martindale (1989) stwierdził, że artyści przejawiają skłonność do okresowej apatii i abulii.
Natomiast badania A.M. Ludwiga (za: Feist, 1999) donoszą, że profesjonalni artyści
są bardziej predysponowani do różnych form psychopatologii niż przedstawiciele innych 17
zawodów. Taki obraz osoby twórczej sugerowałby, że osoby twórcze preferują strategie
zaradcze skoncentrowane na emocjach. Profesjonalni artyści są jednak specyficzną grupą
badanych umiejscowioną w podejściu elitarnym. Zaś poniższe opracowanie odnosi się do
podejścia egalitarnego. Dane z badań empirycznych dotyczących psychologii twórczości
często pozostają ze sobą w sprzeczności, co stanowi przesłankę do dalszych badań w tej
dziedzinie.
2. CEL PRACY I HIPOTEZY BADAWCZE
W niniejszym artykule skupiamy się na związku pomiędzy różnym natężeniem postawy
twórczej (od postawy skrajnie odtwórczej do skrajnie twórczej) a kompetencjami
społecznymi i stylami radzenia sobie ze stresem. Celem badań było określenie różnic
pomiędzy osobami reprezentującymi różne postawy twórcze w zakresie stosowanych przez
nie stylów radzenia sobie ze stresem i ich kompetencji społecznych. Podjęto tu próbę
sprawdzenia czy postawa twórcza (skrajnie twórcza, pośrednia i skrajnie odtwórcza) istotnie
różnicuje stosowane style radzenia sobie i kompetencje społeczne w badanej grupie.
W oparciu o dotychczasową wiedzę i przytoczone powyżej wyniki badań nad
kreatywnością, stylami radzenia sobie ze stresem oraz kompetencjami społecznymi,
sformułowano następujące hipotezy:
H.1. Istnieje związek między nasileniem postawy twórczej a kompetencjami społecznymi
jednostek. Osoby twórcze charakteryzują się wyższym poziomem kompetencji społecznych
niż osoby o postawie odtwórczej czy pośredniej. Osoby o postawie pośredniej
w zakresie twórczości charakteryzują się wyższym poziomem kompetencji społecznych niż
osoby o postawie odtwórczej.
H.2. Istnieje związek między nasileniem postawy twórczej a stosowanym stylem radzenia
sobie ze stresem. Osoby twórcze stosują częściej styl radzenia sobie skoncentrowany
na problemie niż osoby o postawie pośredniej i odtwórczej. Osoby o postawie pośredniej
częściej stosują styl skoncentrowany na problemie niż osoby o postawie odtwórczej. Osoby
odtwórcze częściej stosują styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach niż osoby o
postawie twórczej i pośredniej. Zaś osoby odtwórcze stosują styl skoncentrowany na unikaniu
częściej niż osoby twórcze i pośrednie.
3. BADANE OSOBY I PRZEBIEG BADAŃ
W badaniu uczestniczyło 130 osób. Wszyscy badani byli studentami pierwszego roku
dziennikarstwa oraz teologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Badania odbywały się w dwóch grupach, w tym samym czasie. Każda z grup liczyła około 60
osób. Osoby badane otrzymywały indywidualnie kwestionariusze CISS, KKS oraz KAHN,
i następnie odpowiadały na pytania podkreślając odpowiednią cyfrę.
Do analiz statystycznych włączono tylko kompletnie wypełnione kwestionariusze,
i tak w dalszych rozważaniach wzięto pod uwagę wyniki 121 osób, wśród których było 50
mężczyzn i 71 kobiet. Średni wiek badanych wynosił 20,31 lat.
4. ZASTOSOWANE METODY
Zmienną niezależną jest postawa twórcza, której rozumienie przyjęto za Popkiem (2000).
Autor ten twierdzi, że konformizm i nonkonformizm, oraz zachowania heurystyczne i
algorytmiczne, można przedstawić na kontinuum, którego bieguny stanowią ekstremalne
nasilenie danej właściwości. Jednostka może więc funkcjonować bardziej twórczo lub
bardziej odtwórczo. Co za tym idzie, można wyodrębnić trzy grupy osób, zróżnicowanych
pod względem natężenia postawy twórczej. Jedną grupę stanowią „osoby skrajnie twórcze”,
drugą – „odtwórcze”, zaś na trzecią składają się „osoby pośrednie”, które znajdują się po
środku kontinuum twórczość – zachowawczość (odtwórczość) Można o tych osobach
powiedzieć, że nie są one ani skrajnie twórcze, ani skrajnie zachowawcze (Popek, 2000).
Jednocześnie są grupą najczęściej pomijaną w analizach statystycznych. Dlatego uznano jej
wyniki za najbardziej interesujące i podjęto wysiłek sprawdzenia, czy istnieją statystycznie
istotne różnice w zakresie wybranych zmiennych między tą grupą a osobami twórczymi i
odtwórczymi.
W dalszej części artykułu grupa osób o skrajnie twórczej postawie będzie nazywana
grupą osób o postawie twórczej, zaś grupę o postawie skrajnie odtwórczej będziemy grupą
osób odtwórczych (Popek, 2000).
Do zbadania postawy twórczej zastosowano Kwestionariusz Twórczego Zachowania
KANH opracowany przez S. Popka (2000). Kwestionariusz zawiera 60 stwierdzeń,
wchodzących w skład czterech podskal: Konformizm (K), Nonkonformizm (N), Zachowania
algorytmiczne (A) i Zachowania heurystyczne (H). Podskale Konformizm i Zachowania
algorytmiczne
mierzą
zachowania
odtwórcze,
zaś
Nonkonformizm
i
Zachowania
heurystyczne – zachowania twórcze. Ponadto Nonkonformizm i Konformizm należą do sfery
poznawczej, a Zachowania algorytmiczne i heurystyczne do sfery emocjonalnomotywacyjnej. Obie sfery autor przedstawia jako kontinuum od niskiego do bardzo
wysokiego nasilenia. Sferę poznawczą przedstawia jako „kontinuum zachowania się – od
algorytmicznego do heurystycznego, natomiast sfera motywacyjno-emocjonalna przez
kontinuum
–
od
konformizmu
do
nonkonformizmu”
(Popek,
2000).
Rzetelność
kwestionariusza KAHN jest zadowalająca. „W analizie mocy dyskryminacyjnej pozycji
kwestionariusza posłużono się współczynnikami korelacji dwuseryjnej, których użycie przy
technice wzoru Spearmana-Browna sugeruje J. Brzeziński (Popek, 2000, s. 31).
Współczynnik rzetelności dla skali Konformizm-Nonkonformizm wynosi rbi = 0,87, zaś dla
skali Zachowania Algorytmiczne-Heurystyczne rbi = 0,83. (Popek, 2000).
Za zmienną zależną przyjęto kompetencje społeczne, definiowane jako „złożone
umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach,
nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego” (Matczak, 2007, s. 7) oraz styl
radzenia sobie ze stresem, rozumiany jako względnie trwała dyspozycja jednostki do
określonego zmagania się w sytuacji stresu (Szczepaniak, Wrześniewski, 1996).
Aby
zmierzyć
kompetencje
społeczne
użyto
Kwestionariusza
Kompetencji
Społecznych KKS A. Matczak (2001). Zbudowany jest on z 90 pozycji, z czego 60 jest
diagnostycznych. Kwestionariusz zawiera trzy skale: Kompetencje warunkujące efektywność
zachowań w sytuacjach intymnych (I), Kompetencje warunkujące efektywność zachowań
w sytuacjach ekspozycji społecznej (ES), Kompetencje warunkujące efektywność zachowań
w sytuacjach wymagających asertywności (A) oraz Wynik łączny (WŁ). Trafność i rzetelność
KKS są zadowalające. Współczynnik α Cronbacha dla poszczególnych skal waha się od 0,74
do 0,91, zaś dla wyniku łącznego od 0,93 do 0,95 (por. Matczak, 2007).
Style radzenia sobie ze stresem określono za pomocą Kwestionariusza Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych CISS N.S. Endlera i J.D.A. Parkera, w polskiej adaptacji
(Szczepaniak, Wrześniewski, 1996). Kwestionariusz składa się z 48 pozycji, opisujących
ludzkie zachowania w sytuacjach stresowych. Zawiera on trzy skale, badające style radzenia
sobie ze stresem: Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ), Styl skoncentrowany na emocjach
(SSE), oraz Styl skoncentrowany na unikaniu (SSU). Ostatni styl obejmuje dwie podskale:
Angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) i Poszukiwanie kontaktów towarzyskich
(PKT).
Polska
adaptacja
Kwestionariusza
CISS
ma
zadawalającą
trafność
i rzetelność – α Cronbacha dla poszczególnych skal waha się do 0,71 do 0,89 (por.
Wrześniewski, 2000).
5. WYNIKI BADAŃ
W pierwszej części analiz – spośród osób, które kompletnie wypełniły wszystkie
kwestionariusze – badacze wyselekcjonowali trzy grupy zróżnicowane pod względem
nasilenia postawy twórczej.
Do pierwszej grupy zaliczono 41 osób (22 kobiet i 19 mężczyzn), które otrzymały
wysokie wyniki w skali zachowań heurystycznych i nonkonformistycznych oraz niskie
wyniki w skali zachowań algorytmicznych i konformistycznych (N+H postawa twórcza).
Niniejszą grupę badanych nazwano „grupą o postawie twórczej”, gdyż ich wyniki świadczyły
o wysokim nasileniu właśnie takiej postawy.
Drugą grupę stanowiło 43 studentów (28 kobiet i 15 mężczyzn), którzy otrzymali
wysokie wyniki w skali zachowań algorytmicznych i konformistycznych oraz niskie w skali
zachowań heurystycznych i nonkonformistycznych (K+A postawa odtwórcza). Badani ci
zostali określeni mianem „grupy o postawie odtwórczej”.
Do trzeciej grupy włączono 37 studentów (21 kobiet i 16 mężczyzn), którzy otrzymali
wyniki średnie, a więc nie można było ich określić jako osoby twórcze, ani jako osoby
odtwórcze. Grupę tych osób nazwano „grupą osób o postawie pośredniej”.
Przeprowadzone analizy statystyczne wykazały, że postawa twórcza istotnie
różnicowała osoby badane. Co więcej, okazało się, że istnieją statystycznie istotne różnice
między trzema grupami badanych, o różnym natężeniu postawy twórczej, w zakresie
poszczególnych wymiarów tej postawy (publikacja w przygotowaniu). W związku z tym,
można było przystąpić do weryfikacji postawionych w artykule hipotez badawczych,
i sprawdzić czy i jak wyodrębnione grupy będą różnić się w zakresie stosowanych stylów
radzenia sobie ze stresem i kompetencji społecznych.
Średnie wyniki oraz odchylenia standardowe, obliczone w oparciu o rezultaty jakie
uzyskiwali badani z poszczególnych grupach, w skalach kwestionariusza KKS i CISS zawiera
tabela 1.
Tabela 1. Statystyki opisowe badanych grup
Grupa osób twórczych
(N=41)
Grupa osób
Grupa osób
twórczo-odtwórcza
odtwórczych
(pośrednia) (N=37)
(N=43)
Ogółem
(N=121)
X
SD
X
SD
X
SD
X
SD
I
43,61
5,11
45,35
4,97
43,47
6,36
44,09
5,56
ES
56,63
7,18
56,24
6,51
51,07
8,38
54,54
7,82
A
48,90
7,27
49,78
7,40
45,67
7,48
48,02
7,54
WŁ
179,78
19,23
184,27
18,35
170,35
21,13
177,80
20,36
SSZ
62,71
6,42
58,97
7,92
57,05
8,77
59,55
8,08
SSE
43,73
9,57
45,51
11,67
52,05
10,32
47,23
11,05
SSU
43,46
11,30
46,89
9,81
49,37
11,70
46,61
11,20
ACZ
17,85
6,49
20,00
6,82
22,77
7,42
20,26
7,18
PKT
16,85
4,32
17,78
3,75
17,19
4,51
17,26
4,20
*p<0,05 (test dwustronny); KKS – Kwestionariusz Kompetencji Społecznych Matczak; I – Kompetencje
warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach intymnych; ES – Kompetencje warunkujące efektywność
zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznej; A - Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach
wymagających asertywności; WŁ – Wyniki łączny. CISS – Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach
Stresowych Endlera i Parkera; SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach;
SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie
kontaktów towarzyskich.
Na postawie wyniku testu normalności Kołmogorowa-Smirnowa ustalono, że rozkłady
wyników w badanych grupach nie różnią się istotnie od rozkładu normalnego. Zatem,
w dalszych analizach zastosowano testy parametryczne. Sprawdzono także, czy spełnione jest
założenie o jednorodności wariancji w każdej z badanych grup. Test Leven’a wskazał,
że różnice między wariancjami w porównywanych grupach nie są istotne statystycznie,
co obrazują tabele 2 i 4.
Tabela 2. Różnice między grupą osób o postawie twórczej, nietwórczej i pośredniej w zakresie
kompetencji społecznych
Analiza wariancji ANOVA
Test Leven’a
Grupa osób twórczych,
Grupa osób twórczo-odtwórczych,
Suma
Grupa osób odtwórczych
kwadrató
Średni
df
kwadrat
Między grupami
e
społeczn
ncje
w
I
85,114
2
42,557
Wewnątrz grup
3630,886
118
30,770
Ogółem
3716,000
120
F
p
1,383
0,255
F
p
1,846
0,16
ES
A
WŁ
Między grupami
804,969
2
402,484
Wewnątrz grup
6537,114
118
55,399
Ogółem
7342,083
120
Między grupami
383,604
2
191,802
Wewnątrz grup
6435,322
118
54,537
Ogółem
6818,926
120
Między grupami
4097,151
2
2048,575
Wewnątrz grup
45666,089
118
387,001
Ogółem
49763,240
120
7,265
0,001*
1,304
0,28
3,517
0,033*
0,001
1,00
5,293
0,006*
0,615
0,54
*p<0,05 (test dwustronny); Kompetencje społeczne Matczak; I – Kompetencje warunkujące efektywność zachowań
w sytuacjach intymnych; ES – Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach ekspozycji
społecznej; A - Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach wymagających asertywności; WŁ –
Wyniki łączny.
Celem zweryfikowania hipotez postawionych w niniejszym artykule, przeprowadzono
jednoczynnikową analizę wariancji F w obrębie skal kwestionariusza KKS i CISS.
Na podstawie wyników ANOVA’y, które zawarte są w tabelach 2 i 4, stwierdzono że efekt
główny czynnika „postawa twórcza” jest istotny statystycznie. Co oznacza, że poziom
kompetencji społecznych oraz styl radzenia sobie ze stresem wśród badanych osób różni się w
zależności od tego, jaką postawę twórczą reprezentują.
Badani przynależący do grupy osób o postawie wysoce twórczej, odtwórczej bądź
pośredniej, różnią się pod względem posiadanych kompetencji społecznych (tabela 2).
Różnice te widoczne są w zakresie kompetencji warunkujących efektywność w sytuacjach
ekspozycji społecznej (ES) (F(2,118) = 7,27; p<0,001) i asertywności (A) (F(2,118) = 3,52;
p<0,033), a także wyniku łącznego, świadczącego o ogólnym poziomie kompetencji
społecznych WŁ (F(2,118) = 5,29; p<0,006). Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic
między grupami w skali I.
Podsumowując, można przyjąć prawdziwość hipotezy 1 dotyczącej różnic między
badanymi grupami w zakresie kompetencji społecznych w sytuacjach ekspozycji społecznej
i wymagających asertywności. Jeżeli zaś chodzi o kompetencje warunkujące efektywność
w sytuacjach intymnych, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między badanymi
grupami osób o różnych postawach twórczych.
Aby zbadać powyższe różnice między badanymi osobami o odmiennych postawach
twórczych w zakresie kompetencji społecznych dokonano porównań wielokrotnych.
W tym celu, zastosowano test post hoc – Najmniejszej Istotnej Różnicy (NIR). Wyniki
w badanych grupach prezentuje tabela 3.
Tabela 3. Różnice między poszczególnymi postawami twórczymi w zakresie kompetencji społecznych
Test NIR
Różnica średnich
TYP
(I-J)
TYP
(I-J)
(I-J)
(I-J)
(I-J)
(I-J)
I
ES
A
WŁ
T
P
-1,7416
0,3909
-0,8814
-4,4898
T
O
0,1447
5,5644*
3,2280*
9,4317*
O
P
-1,8863
-5,1735*
-4,1094*
-13,92143*
*p<0,05 (test dwustronny); T – postawa twórcza (N=41); P – postawa pośrednia (N=37);
O – postawa odtwórcza (N=43)
Powyższa tabela (3) pokazuje różnice między grupami w zakresie kompetencji
społecznych. Wyniki w niej zawarte wskazują na odmienny poziom kompetencji
warunkujących efektywność zachowania w sytuacji ekspozycji społecznej (ES) między
grupami osób o postawie twórczej i odtwórczej, oraz między grupami osób o postawie
odtwórczej i pośredniej. Osoby odtwórcze uzyskiwały niższe wyniki w skali ES niż osoby
twórcze (t = 5,57; p<0,05) i niż osoby pośrednie (t = -5,17; p<0,05). W zakresie kompetencji
warunkujących efektywność w sytuacjach wymagających zachowań asertywnych (A), osoby
o postawie odtwórczej uzyskiwały niższe wyniki niż osoby twórcze (t = 3,23; p<0,05) i niż
osoby pośrednie (t = -4,11; p<0,05). Wynik łączny (WŁ), świadczący o ogólnym poziomie
kompetencji społecznych, różnicuje badanych tak, że osoby odtwórcze uzyskiwały w skali
WŁ niższe wyniki niż osoby twórcze (t = 9,43; p<0,05) i osoby o postawie pośredniej
(t = -13,92; p<0,05). Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy badanymi
grupami o różnym nasileniu postawy twórczej w zakresie kompetencji sprzyjających radzeniu
sobie w sytuacjach intymnych (I).
Wyniki analiz statystycznych, weryfikujące hipotezę drugą, zawiera tabela 4.
Jak zauważono powyżej, wyniki testu Leven’a nie są istotne. Analiza wariancji ANOVA,
wskazuje natomiast na istotne statystycznie różnice między badanymi grupami. W zależności
od przynależności do grupy osób o postawie twórczej, odtwórczej bądź pośredniej, badani
różnią się pod względem stosowanych stylów radzenia sobie ze stresem.
Tabela 4. Różnice między grupą osób o postawie twórczej, nietwórczej i pośredniej w zakresie stylów
radzenia sobie ze stresem
Analiza wariancji ANOVA
Grupa osób twórczych,
Test Leven’a
Grupa osób twórczo-odtwórczych,
Grupa osób odtwórczych
Suma
kwadrató
df
Średni
kwadrat
F
p
F
p
w
Style radzenia sobie ze stresem
SSZ
SSE
Między grupami
690,533
2
345,267
Wewnątrz grup
7141,368
118
60,520
Ogółem
7831,901
120
Między grupami
1608,322
2
804,161
Wewnątrz grup
13037,199
118
110,485
Ogółem
14645,521
120
736,935
2
368,485
Wewnątrz grup
14317,809
118
121,337
Ogółem
15054,744
120
Między grupami
SSU
ACZ
Między grupami
510,261
2
255,131
Wewnątrz grup
5674,796
118
48,091
Ogółem
6185,058
120
17,154
2
8,577
Wewnątrz grup
2103,904
118
17,830
Ogółem
2121,058
120
Między grupami
PKT
5,705
0,004*
1,478
0,23
7,278
0,001*
1,003
0,37
3,037
0,052
1,034
0,36
5,305
0,006*
0,505
0,60
0,481
0,619
1,036
0,36
*p<0,05 (test dwustronny); Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych Endlera i Parkera; SSZ – Styl
skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu;
ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Różnice te widoczne są w zakresie stylu skoncentrowanego na problemie (SSZ) (F(2,118)
= 5,71; p<0,004), stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE) (F(2,118) = 7,28; p<0,001),
i angażowaniu się w czynności zastępcze (ACZ) (F(2,118) = 5,31; p<0,006). Nie stwierdzono
istotnych statystycznie różnic między grupami w skalach SSU i PKT.
Podsumowując, można przyjąć prawdziwość hipotez dotyczących różnic między
badanymi grupami w zakresie radzenia sobie skoncentrowanego na problemie, na emocjach
oraz angażowaniu w czynności zastępcze, a także w zakresie kompetencji społecznych
w sytuacjach ekspozycji społecznej i wymagających asertywności. Jeżeli zaś chodzi o styl
radzenia sobie skoncentrowany na unikaniu, w tym poszukiwaniu kontaktów towarzyskich,
nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między badanymi grupami osób o różnych
postawach twórczych.
Różnice między badanymi grupami, o odmiennych postawach twórczych, w zakresie
stosowanych stylów radzenia sobie ze stresem, zbadano dokonując porównań wielokrotnych.
Zastosowano test post hoc – Najmniejszej Istotnej Różnicy (NIR). Wyniki w badanych
grupach zawiera tabela 5.
Tabela 5. Różnice między poszczególnymi postawami twórczymi w zakresie stosowanych stylów
radzenia sobie ze stresem
Test NIR
TYP
TYP
(I-J)
(I-J)
Różnica średnich
(I-J)
(I-J)
(I-J)
(I-J)
(I-J)
SSZ
SSE
SSU
ACZ
PKT
T
P
3,7344*
-1,7818
-3,4285
-2,14634
-0,9301
T
O
5,6608*
- 8,3148*
-5,9087*
- 4,9138*
-0,3324
O
P
-1,9265
6,5330*
2,4802
2,7675
-0,5978
*p<0,05 (test dwustronny); T – postawa twórcza (N=41); P – postawa pośrednia (N=37);
O – postawa odtwórcza (N=43)
Jak wskazują wyniki zawarte w tabeli 5, osoby twórcze różnią się istotnie od osób o
średnim i niskim poziomie twórczości w stosowaniu stylu skoncentrowanego na za zadaniu
(SSZ). Osoby o wysokim poziomie kreatywności miały wyższe wyniki w skali SSZ w
stosunku do osób o średnim poziomie twórczości (t = 3,74; p<0,05) oraz do osób o niskim
poziomie twórczości (t = 5,66; p<0,05). Uzyskiwały także niższe wyniki w odniesieniu do
wyników osób o postawie odtwórczej w skalach SSE (t = -8,32; p<0,05), SSU (t = -5,91;
p<0,05) i ACZ (t = -4,91; p<0,05). Z kolei osoby o postawie odtwórczej uzyskiwały wyższe
wyniki w stosowaniu stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE) od osób o postawie
pośredniej (t = 6,53; p<0,05). Nie odnotowano żadnych statystycznie istotnych różnic między
grupami w zakresie poszukiwania kontaktów towarzyskich (PKT).
6. DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na istotny statystycznie związek między
nasileniem postawy twórczej a kompetencjami społecznymi i stylami radzenia sobie
ze stresem.
Istotna statystycznie różnica między badanymi grupami w zakresie kompetencji
społecznych zaznaczyła się w sytuacjach wymagających zachowań asertywnych i ekspozycji
społecznej, oraz w wyniku łącznym – świadczącym o ogólnym poziomie kompetencji
społecznych, mierzonym Kwestionariuszem KKS (H1). Wyższe kompetencje w sytuacjach
ekspozycji społecznej posiadały osoby o postawie twórczej i pośredniej, z tym że między
grupą osób twórczych i pośrednich nie odnotowano statystycznie istotnych różnic. Posiadają
one jednak wyższe kompetencje niż osoby odtwórcze. Wyniki te pokrywają się z wynikami
badań Kuśpit (2004), która dowiodła, że osoby o postawie twórczej posiadają wyższe
kompetencje społeczne zapewniające efektywność działania w sytuacjach ekspozycji
społecznej. Ponadto osoby o postawie twórczej i pośredniej posiadały wyższe kompetencje, w
sytuacjach wymagających zachowań asertywnych, niż osoby o postawie odtwórczej.
Strzałecki (1969) przytacza podobne wyniki swoich badań, gdzie osoby twórcze lepiej radziły
sobie w sytuacjach wymagających asertywności. Ich nonkonformizm przejawiał się w
niezależności od autorytetów i podejmowaniu działań wbrew presji społecznej. Podobne
wyniki prezentują badania Bernackiej (2004), Kuśpit (2004) oraz Tychmanowicz (2009),
gdzie badaczki dowodzą, że osoby twórcze lepiej radzą sobie w sytuacjach społecznych, a
także są one bardziej asertywne niż osoby odtwórcze. Popek (2003) podaje, że osoby twórcze
–
konstruktywni
nonkonformiści
–
są
tolerancyjne
wobec
innych
ludzi,
i jednocześnie krytyczne w stosunku do otoczenia, co świadczy o asertywności.
Nie odnotowano natomiast istotnych różnic między grupami w zakresie kompetencji
w sytuacjach intymnych. Badania Kuśpit (2004) dowodzą jednak, że takie różnice mogą
występować. Badaczka zaznacza, że osoby odtwórcze lepiej sobie radzą w sytuacjach
intymnych, które wymagają specyficznych kompetencji społecznych warunkujących
efektywność w bliskich relacjach, niż osoby twórcze. O trudnościach w kontaktach
interpersonalnych osób twórczych, zwłaszcza zajmujących się pracą naukową bądź będących
artystami per se, donosi wiele badań, które skupiają się przede wszystkim na ich
osobowościowych uwarunkowaniach (Feist, 1999).
Nasilenie postawy twórczej różnicuje również grupy pod względem stosowanego stylu
zaradczego (H2). Wpływ postawy twórczej widoczny jest w zakresie stylu skoncentrowanego
na zadaniu, emocjach i preferowaniu czynności zastępczych. Wyniki przeprowadzonych
badań wskazują, że osoby twórcze preferują styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu
dużo bardziej niż osoby o średnim poziomie twórczości czy osoby odtwórcze. Jest to zgodne
z koncepcją Popka, według której osoby twórcze charakteryzuje dążenie do zmian
i reorganizacji zastanego porządku. Ponadto niższe wyniki osób twórczych w skali radzenia
skoncentrowanego na emocjach znajdują uzasadnienie w doniesieniach empirycznych
podkreślających zdolność osób twórczych do akceptowania sytuacji konfliktowych oraz
wysoką
odporność
psychiczną
na
stres
i
frustrację
(Popek,
2003).
Wyniki te korespondują także z badaniami Strzałeckiego (2003), według których osoby
charakteryzujące się twórczym stylem zachowania posiadają umiejętność przezwyciężania
trudności i barier oraz podejmują działania zaradcze skoncentrowane na problemie.
Dodatkowo, zaznaczyły się istotne różnice w stosowaniu stylu skoncentrowanego
na emocjach pomiędzy osoby odtwórczymi a osobami o średnim nasileniu cech twórczych.
Jednostki o średnim poziomie twórczości rzadziej niż odtwórcze korzystają w sytuacji stresu
z radzenia sobie skupionego na emocjach.
Podsumowując, niniejsze badanie zwraca uwagę na zasadność włączania do analiz,
obok osób o dużym nasileniu cech twórczych oraz osób odtwórczych, także tych, które
charakteryzują się średnim poziomem twórczości. Nasilenie postawy twórczej istotnie
różnicuje te trzy grupy badanych w zakresie kompetencji społecznych oraz stosowanych
stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Co więcej, takie ujęcie problemu zdaję się
pełniej opisywać rzeczywistość. Może też być przydatne w dyskusji na temat zasadności
prowadzenia treningów kreatywności. Przykładowo, nasze badania mówią o istotnych
różnicach pomiędzy osobami o średnim poziomie twórczości a osobami odtwórczymi
w zakresie kompetencji warunkujących efektywność zachowań w sytuacjach ekspozycji
społecznej czy wymagających asertywności. Co oznaczałoby, że efektywnym – a więc
zwiększającym kompetencje społeczne – może być każdy trening kreatywności, który nawet
nieznacznie zwiększy możliwości twórcze jednostki. Wymaga to jednak ścisłych badań.
Z całą pewnością badanie związku postawy twórczej z radzeniem sobie w sytuacjach
społecznych oraz w sytuacjach stresogennych należy uzasadnić potrzebą poszukiwania coraz
efektywniejszych zasobów psychologicznych, dzięki którym jednostka będzie w stanie
realizować własny rozwój osobowy w aktualnym kontekście społecznym. Żyjemy w świecie,
który stawia przed człowiekiem coraz większe oczekiwania wymagające nie tylko sprawności
intelektualnych, lecz także odporności psychicznej oraz umiejętności społecznych
i
konstruktywnych
strategii
radzenia
sobie
z
trudnościami
i
frustracją.
Wśród
psychologicznych determinant radzenia sobie z rzeczywistością społeczną oraz z sytuacjami
stresowymi niewątpliwie ważne miejsce zajmuje postawa twórcza. Wyniki badań
zaprezentowanych w niniejszym artykule potwierdzają sugestie wielu psychologów i
pedagogów o potrzebie kształtowania postaw twórczych, zwłaszcza wśród młodego
pokolenia. Dane empiryczne implikują tezę, że zachowania osoby z rozwiniętą kreatywnością
będą efektywniejsze w sytuacjach ekspozycji społecznej oraz w sytuacjach wymagających
asertywności niż u osób o postawie odtwórczej, zachowawczej. Ponadto osoby twórcze w
sytuacjach trudnych będą dążyły do rozwiązania problemu, a nie jedynie skupiały się na
emocjach i ucieczce w czynności zastępcze. A zatem konkludując, uformowanie osobowości
zdolnej do radzenia sobie z czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrażającymi
rozwojowi jednostki wymaga wprowadzania projektów edukacyjnych i wychowawczych
uwzględniających kształtowanie postawy twórczej.
BIBLIOGRAFIA
Adamska, K. (1997). Mapa rzeczywistości społecznej indywidualisty i kolektywisty – badania
empiryczne. Przegląd Psychologiczny, 40, 443-464.
Bernacka, R. (2009). Cognitive and emotional-motivational discrepancies in the functioning
of constructive and apparent non-conformists. W: S. Popek i in. (red.), Psychologia
twórczości – nowe horyzonty (s. 176-182). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.
Bernacka, R. (2004). Osobowościowy mechanizm konformizmu i nonkonformizmu. W: S.
Popek (red.), Twórczość w teorii i praktyce (s. 57-67). Lublin: Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Feist, G.J. (1999). The influence of personality on artistic and scientific creativity. W: R.J.
Sternberg (red.), Handbook of creativity (s. 273-296). Cambridge University Press.
Jurčowá, M. (1999). Creativity and social competence of adolescents. Studia Psychologica,
Slovak Academy of Sciences, 41, 193-202
Kusá, D. (2000). Toward creativity as a potential for social competence. Studia Psychologica,
Slovak Academy of Sciences, 42, 217-220.
Kuśpit, M. (2004). Postawa twórcza a poziom kompetencji społecznych. W: S. Popek (red.),
Twórczość w teorii i praktyce (s. 179-190). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.
Martindale, C. (1989). Personality, Situation, and Creativity. W: J.A. Glover, R.R. Ronning,
C.R. Reynolds (red.), Handbook of Creativity (s. 211-232). New York: Plenum Press.
Matczak, A. (2007). Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Warszawa: PTP.
McCrae, R.R. (1987). Creativity, divergent thinking, and openness to experience. Journal of
Personality and Social Psychology, 6, 1258-1265.
Oppenheimer, L. (1989). The nature of social action: social competence versus social
conformism. W: B.H. Schneider, G. Attili, J. Nadel, R.P. Weissberg (red.), Social
competence in developmental perspective (s. 41-69). Dordrecht: Kluwer Academic
Publisher.
Popek, S. (2003). Człowiek jako jednostka twórcza. Lublin: UMCS.
Popek, S. (2000). Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH. Lublin: Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Popek, S., Bernacka, R., Domański, C. (red.) (2009). Psychologia twórczości – nowe
horyzonty. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Pufal-Struzik, I. (1996). Demand for stimulation in young people with different levels of
creativity. High Ability Studies, 7, 145-150.
Simonton, D.K. (2000). Creativity. Cognitive, personal, developmental, and social aspects.
American Psychologist, 1, 151-158.
Strelau, J., Jaworowska, A., Wrześniewski, K., Szczepaniak, P. (2007). Kwestionariusz
Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik. Warszawa: PTP.
Strzałecki, A. (1969). Wybrane zagadnienia psychologii twórczości. Warszawa: PWN.
Strzałecki, A. (2003). Psychologia twórczości. Między tradycją a ponowoczesnością.
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Tokarz, A. (2005). Dynamika procesu twórczego. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Tychmanowicz, A. (2009). Orientacje społeczne a postawa twórcza. W: Stanisław Popek i in.
(red.), Psychologia twórczości – nowe horyzonty (s. 128-135). Lublin: Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Wysocka, I., Tokarz, A. (2009). Dwa typy samooceny a postawy twórcze i zachowania
twórcze młodzieży liceum ogólnokształcącego, plastycznego i ekonomicznego. W: S.
Popek i in. (red.), Psychologia twórczości – nowe horyzonty (s. 118-128). Lublin:
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Żuk, T. (1988). Uzdolnienie twórcze a osobowość. Poznań: Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza.