str. 1-13 - Knyszyn.pl

,
Sladami
historii
królewskiego
Knyszyna
Historia KnyszynaPunkt na szlaku 1, tablica
O zaczątkach osady Knyszyn można mówić
w XIV w., ale prawdziwy rozwój miasta
przypadł na XVI stulecie, gdy ówczesny
zarządca tych terenów — Mikołaj Radziwiłł
przeprowadził akcję osadniczą i ufundował
pierwszy kościół.
,
,
Smierc Zygmunta Augusta w Knyszynie.
Jan Matejko, 1886 r.
W 1528 r. Knyszyn wszedł w posiadanie
Zygmunta II Augusta. Król, zapalony myśliwy,
chętnie spędzał czas w otoczonym lasami
mieście. Zbudował tutaj swój dwór, miał też
stadninę koni. W 1568 r. monarcha nadał
Knyszynowi prawa miejskie. Wtedy postawiono ratusz, łaźnie, budynek wagi oraz nakazano
wybrukować ulice. Zygmunt August zmarł tu
7 lipca 1572 r. Został pochowany na Wawelu,
ale jego serce pozostało w ukochanym,
podlaskim mieście.
W XVII i XVIII w. Knyszyn znacznie
podupadł. Najpierw wyniszczyły go wojny
potopu szwedzkiego, potem wojny północne.
Do tego doszła zaraza, która w latach 1709-1711
pochłonęła niemal całą tutejszą ludność.
W mieście zostało tylko sześć rodzin.
Od 1795 do 1807 r. Knyszyn znajdował się
pod zaborem pruskim. Wówczas uporządkowano chaotyczną zabudowę miejską, wytyczono
nowe parcele, wybudowano ratusz. Po zawarciu
traktatu w Tylży w 1807 r. miasto weszło pod
panowanie rosyjskie.
Wiek XIX to czas ponownego prosperity.
Działało tu wiele zakładów, przede wszystkim
włókienniczych. Pomyślność zapewniło im
wprowadzenie cła między Królestwem Polskim
a Cesarstwem Rosyjskim. Knyszyn, będący
w granicach tego drugiego, mógł bez przeszkód
eksportować swoje wyroby w głąb Rosji.
W II połowie stulecia rozwój miasta został przyhamowany. Wpłynęły na to przede wszystkim
dynamiczny rozwój ośrodka włókienniczego
w Białymstoku i ominięcie Knyszyna przez
linię kolejową. Niemniej tuż przed I wojną
światową mieszkało tu 4500 osób, czyli półtora
raza więcej niż obecnie.
W czasie I wojny światowej Knyszyn został
zniszczony w 25%. Po odzyskaniu niepodległości wybudowano w nim szkołę powszechną,
nowy ratusz, powstała druga synagoga.
Na przestrzeni wieków miasto było
prawdziwym tyglem kultur i narodowości:
mieszkali tu Polacy, Rusini, potem Rosjanie,
Niemcy, Żydzi, a nawet Tatarzy. Przed II wojną
światową 1/3 mieszkańców stanowili Żydzi.
W trakcie II wojny światowej Knyszyn
został zniszczony w około 80%, a niemal cała
mniejszość żydowska zginęła w hitlerowskim
obozie śmierci w Treblince. Na terenie miasta
działał obóz karny, który stał się miejscem kaźni
okolicznych mieszkańców.
Po II wojnie światowej znaczenie Knyszyna
zmalało z uwagi na utworzenie powiatu w
Mońkach. Obecnie gmina Knyszyn zajmuje
prawie 130 km2, w tym znaczna część to lasy.
Liczy około 4900 mieszkańców, z czego 2800
osób zamieszkuje miasto.
Pomnik Zygmunta Augusta na rynku
Rynek miejski
Punkt na szlaku 2, tablica
Rynek miejski, 1935 r.
Choć niewielu zdaje sobie z tego sprawę, to
układ przestrzenny Knyszyna z centralnie
położonym rynkiem jest jednym z cenniejszych
zabytków miasta. Przez ponad 500 lat pozostał
on nienaruszony. Właściciele posesji zadbali też
o to, by zachować tradycyjną linię zabudowy
rynkowych pierzei — z fasadami budynków
wychodzącymi na ulicę. Najciekawszą z nich,
pomiędzy ul. Kościelną i Szkolną, tworzą okryte
cieniem lip drewniane, piętrowe domy.
Trapezowaty plac jest tym cenniejszy, że nie
utworzono go, tak jak w przypadku wielu
gotyckich i renesansowych założeń miejskich,
„od linijki”. Knyszyński rynek powstał na
skrzyżowaniu starych traktów: z Goniądza do
Grodna (dzisiejsze ulice Goniądzka i Białostocka) oraz z Tykocina do dworu w Wodziłówce
(ul. Tykocka i Starodworna). Zasiedlanie posesji
wokół nich rozpoczęło się w 1510 r., gdy
Knyszynem zarządzał Mikołaj Radziwiłł. Całe
założenie przestrzenne miasta rozplanował zaś
w latach 1537-1538 na zlecenie królowej Bony
starosta knyszyński Aleksander Chodkiewicz.
W 1568 r., nadając Knyszynowi prawa
miejskie, król Zygmunt August ustanowił tu
4 doroczne jarmarki i cotygodniowy, czwartkowy targ. Każdy mógł na nich sprzedawać,
kupować, bądź wymieniać wszystkie towary.
Przed II wojną światową niemal cały rynek
otaczały żydowskie sklepiki. Tutejsze targi
przyciągały zaś kupców nawet z odległych
miejscowości, na przykład z Prus Wschodnich.
Tradycja czwartkowych targów zachowała
się w Knyszynie do dziś, ale od lat 50. XX w.
odbywają się one na placu handlowym na obrzeżach miasta. Dużą część dawniej pokrytego
„kocimi łbami” rynku zajął natomiast park
miejski.
Rynek miejski, 1935 r.
Zabudowa rynkowa obecnie
—
—
—10
5—
Ratusz
Punkt na szlaku 2a, tablica
Wa¿ne!
Ratusz w okresie miedzywojennym
,
W 1568 r. Knyszyn uzyskał prawa miejskie
Wtedy też stanął na rynku pierwszy ratusz,
a obok niego waga miejska. Kolejny powstał
pod koniec XVIII w. z polecenia zaborcy
pruskiego. Był piętrowy, pobudowany z drewna
i muru pruskiego, miał wieżyczkę z dzwonkiem oraz zegar. Część ratusza przeznaczono na
potrzeby straży pożarnej, przy nim znajdowały
się również żydowskie sklepy. Pruski ratusz
spłonął w czasie I wojny światowej.
Funkcjonujący do dziś magistrat powstał
w 1929 r. Budowniczy nadał mu symetryczną
bryłę, zaprojektował piętro i użytkowe poddasze. Oprócz biur dla urzędników znajdowała
się w nim baza Ochotniczej Straży Pożarnej.
Obok budynku stała drewniana wieża, z której
ostrzegano o ewentualnym zagrożeniu miasta.
Murowany ratusz przetrwał II wojnę światową.
W okresie powojennym gmach znacznie
rozbudowano, dodając m.in. nowe skrzydło,
w którym mieści się Knyszyński Ośrodek
Kultury. W magistracie znajduje się reprodukcja
obrazu Jana Matejki Śmierć Zygmunta Augusta
w Knyszynie.
W Knyszyńskim Ośrodku Kultury można
zwiedzić Izbę Regionalną, w której eksponowane są najcenniejsze zbytki ze starej parafii w
Knyszynie: srebrny kielich z herbem Radziwiłła
z 1520 r., kielich z 1663 r, ornaty barokowe
z XVII i XVIII w. oraz dokument wydany przez
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
w 1785 r. Ponadto znajduje się tam sala
z zabytkami etnograficznymi. Druga z wystaw
to Galeria Haftu i Koronki, w której prezentowane są serwetki, obrusy i makatki wykonywane w wielu tradycyjnych technikach.
Magistrat obecnie
Pierwszy herb miasta
Zwiedzanie Knyszyna warto
zacząć od magistratu, w którym
znajduje się Centrum Informacji
Turystycznej (tel. 85 7279988).
Od poniedziałku do piątku,
w godz. 745– 1545, udziela ono
podstawowych informacji
o mieście i udostępnia materiały
turystyczne.
Izbę Regionalną oraz Galerię
Haftu i Koronki można zwiedzać
od poniedziałku do piątku
w godz. 900 – 1600. O ich otwarcie
należy poprosić w Knyszyńskim
Ośrodku Kultury.
—5—
Zabytkowy Punkt
dom
na szlaku 6, tablica
Wa¿ne!
Aby zwiedzić zabytkowy
dom, należy skontaktować
się z Knyszyńskim
Ośrodkiem Kultury (zajść
osobiście, zadzwonić pod
numer 85 727 99 97 lub
85 727 9972, bądź napisać
[email protected]). Zabytek
jest udostępniany
zwiedzającym od
poniedziałku do piątku
w godz. 900– 1600.
Dom przy ul. Kościelnej 6 został zbudowany
pod koniec XVIII w. z materiałów po rozbiórce
jakiegoś większego obiektu. Postawiono go na
podmurówce z kamieni rzecznych łączonych
gliną. Jego ściany wykonano z ciasno układanych belek uszczelnianych mchem i bielonych
wapnem.
Pierwszymi mieszkańcami tego domu była
niemiecka rodzina Klattów. Ta szybko spolonizowała się, a budynek w następnych pokoleniach zamieszkiwali Bartkiewiczowe i Piaseccy. Przez lata Józef Piasecki, a następnie jego
córka Cecylia, gromadzili tu dokumenty związane z Knyszynem oraz przedmioty należące do
poprzednich mieszańców tego domu. Meble
i bibeloty w tych samych miejscach stoją od
kilkudziesięciu lat.
Obecnie właścicielem zabytku jest gmina
Knyszyn. W budynku można oglądać stałą
ekspozycję dawnego domu mieszczańskiego:
kuchnię z kaflowym piecem i częścią jadalną,
sypialnię, pokój do pracy z toaletką oraz
salonik. Na rzeźbionym fotelu leży czapka
legionisty Władysława Bartkiewicza, który brał
udział w bitwie warszawskiej 12-15 sierpnia
1920 r. Ściany zdobią fotografie mieszkańców
domu oraz obrazy malowane przez utalentowanych jej członków.
W domu przy Kościelnej 6 odbywają się
wystawy czasowe, ma tu swoją siedzibę
Knyszyńskie Towarzystwo Regionalne im.
Zygmunta Augusta. Posesja wokół domu jest
miejscem spotkań knyszynian na festynach
rodzinnych czy różnego rodzaju warsztatach.
/
Kosciól/ pw. sw. Jana Apostola
i EwangelistyPunkt na szlaku 4, tablica
,
,
Dzwonnica i kosciol,/ 1935 r.
Kościół parafialny pw. św. Jana Apostoła
i Ewangelisty jest trzecią z kolei świątynią katolicką w Knyszynie. Pierwszą, fundacji Mikołaja
Radziwiłła, pobudowano na rynku w 1520 r.
Druga, pw. św. Marka, stała na obecnym
cmentarzu grzebalnym i przeznaczona była dla
ubogich.
Trzeci kościół, istniejący do dziś, został
ufundowany przez starostę knyszyńskiego Jana
Zamoyskiego w 1579 r. W 1601 r. konsekrował
go biskup wileński Benedykt Wojna i nadano
mu wezwanie Wszystkich Świętych. Świątynia
miała zastąpić kościół szpitalny św. Marka,
szybko jednak przejęła funkcje fary. Pierwsza,
drewniana świątynia na rynku po stu latach od
jej wybudowania była ruiną. Starano się ją
remontować, a nawet (ok. 1623 r.) rozpocząć jej
budowę od nowa, w ten sposób, by wewnątrz
omurować sarkofag z sercem Zygmunta
Augusta, planów jednak nie zrealizowano. W
późniejszym czasie nastąpiła zmiana tytułu
kościoła ze Wszystkich Świętych na św. Jana
Apostoła i Ewangelisty.
Istniejący dziś kościół kilkakrotnie uległ
zniszczeniu, szczególnie w pożarze w 1710 r.
Był wielokrotnie odbudowywany i remontowany, a co za tym idzie zmieniał swój pierwotny
wygląd. Kształt współczesny uzyskał w latach
1900-1902, gdy dobudowano prezbiterium oraz
chór wraz z wieżą. Wykonano drewniany sufit
w stylu weneckim zawieszony na wysokości
13 m. Budowla, razem ze stojącą obok dzwonnicą, ucierpiała w czasie II wojny światowej.
Dziś w bryle zabytku doszukać się można
cech gotyckich i renesansowch. Jej charakterystycznym elementem są duże okna.
We wnętrzu warto zwrócić uwagę na
znajdujące się w kruchcie rzeźby Maryi i św.
Jana z 1600 r. W ołtarzu głównym znajduje się
obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy,
który przysłania wizerunek patrona świątyni. W
prezbiterium znajduje się również tablica
upamiętniająca 420. rocznicę śmierci króla
Zygmunta Augusta w Knyszynie.
/
Otoczenie kosciola
Plac wokół kościoła, od XVII do początków XIX w., służył jako
cmentarz grzebalny. Dziś otacza go stary mur z czterema wnękami
zaprojektowanymi pod ołtarze ustawiane w Boże Ciało. W jego
północno-zachodnim narożniku znajduje się ossuarium (popularnie
nazywane trupiarnią). To niewielki murowany budynek, w którym
dawniej pozostawiano ciała zmarłych, aby je następnego dnia po
mszy św. pogrzebać.
Na uwagę zasługuje duży kamień stojący na placu kościelnym
z wykutym otworem na święconą wodę. Pochodzi najprawdopodobniej z 1520 r. — czasu budowy pierwszego kościoła parafialnego
w Knyszynie. Obok niego stoją dwa krzyże misyjne. Przed wejściem
głównym do świątyni znajduje się obelisk z figurą Matki Boskiej
Niepokalanie Poczętej z 1904 r. Na cmentarzu przykościelnym jest
również grób zamordowanego przez Sowietów ks. Edwarda Junga.
Za murem kościoła, od strony wejścia głównego, znajdują się
budynki starej i nowej plebanii. Pierwsza z nich została pobudowana
w 1879 r., dziś całkowicie zmodernizowana służy knyszynianom
aktywnie działającym w organizacjach parafialnych. W nowej
plebanii, wybudowanej w latach 1957-1958 w stylu dworkowym,
mieszkają księża.
Krypty i sarkofag
Po śmierci w Knyszynie w 1572 r. króla Zygmunta II Augusta
i zabalsamowaniu jego ciała w mieście pozostawiono wnętrzności
monarchy, w tym serce. Złożono je w sarkofagu, ufundowanym
około 1574 r. przez starostę knyszyńskiego Jana Zamoyskiego.
Sarkofag ustawiono w pierwszym kościele parafialnym na rynku.
Stał tam do 1824 r. gdy zburzono dzwonnicę oraz zniszczono
elementy cmentarza przykościelnego, a teren zamieniono na plac do
ćwiczeń wojskowych. Wówczas najprawdopodobniej sarkofag
przeniesiono do krypt istniejącego do dziś kościoła.
Podziemia knyszyńskiej fary zbudowane są na planie krzyża,
z ramionami pod ołtarzami bocznymi. Wejście do nich znajdowało
się wewnątrz budynku. W trakcie prac remontowych w 1901 r.
zasypano prawe skrzydło piwnic, a znajdujące się tam trumny
przeniesiono do ich lewej części. Tę, wchodząc pod ołtarzem
bocznym św. Józefa (znajdował się za nim rokokowy fresk, podobny
do tych, jakie są znane z wielu kaplic-mauzoleów, przedstawiający orła i mitrę
wielkoksiążęcą) amatorsko przebadali
w 1943 r. tutejsi księża. Kompleksowe
prace archeologiczne przeprowadzono
w niej w 2009 r. Znaleziono tam trumny
i szczątki 30 osób (w tym dziekana
knyszyńskiego Wojciecha Godlewskiego)
oraz przedmioty z przełomu XVIII
i XIX w.
Do tej pory nie jest zbadana większość
krypt. Podobno na wejściu do tej, w której
znajduje się królewski sarkofag widnieje
napis Ten mnie otworzy, kto mnie zamknął.
Lamus
Punkt na szlaku 5, tablica
Lamus, po 1953 r.
Lamus plebański to niezwykle cenny obiekt
z uwagi na swój wiek, materiał z jakiego go
wykonano oraz stylistykę. Wraz z innym
lamusem z gminy Knyszyn — w Kalinówce
Kościelnej — jest unikalnym przykładem tego
typu zabytków w regionie. To jedyny
zachowany budynek gospodarczy z dużego,
dawnego zespołu zabudowań plebańskich
w Knyszynie.
Wiadomo, że spichlerz powstał w 1808 r.
z fundacji parafialnej, ale nie jest możliwe
ustalenie nazwiska jego budowniczego. Od
początku miał służyć do przechowywania
zboża. Najpierw był pokryty słomą, ale już
w latach 50. XIX w. jego dach ułożono z tarcic,
wtedy też strych doświetlono dwoma oknami
z okiennicami. W 1925 r. lamus został pokryty
gontem.
Z wyjątkiem zmiany pokrycia ponad
200-letni lamus nie był przebudowywany —
zachował się w oryginalnej formie. Zbudowany
jest z grubych belek układanych w konstrukcji
zrębowej i sumikowo-łątkowej. W dachu od
frontu znajduje się asymetrycznie usytuowany
świetlik, przez który wpada światło na strych.
Jest przykładem lamusa podcieniowego
z sześcioma charakterystycznymi, łukowymi
słupami, dającymi wizualny efekt arkad.
Z podcienia wchodzi się do sieni. Po jej
północnej stronie (prawa część) są dwa pomieszczenia a po południowej (lewa część) —
jedno, w którym stoją skrzynie do przechowywania ziarna. W głębi sieni znajdują się schody
prowadzące na strych.
Wa¿ne!
Lamus można zwiedzać tylko z zewnątrz.
Najlepiej dojść do niego drogą prostopadłą do
ul. Kościelnej, za parkingiem przykościelnym.
Aby zobaczyć kościół, należy poprosić o jego
otwarcie na plebanii. Można go również
zwiedzać po mszach świętych:
W dni powszednie — 630, 700, a w środy, soboty
oraz w maju, czerwcu i październiku także 1800
W niedziele — 730, 900, 1100, 1800
SzpitalPunkt na szlaku 10, tablica
Szpital, lata 80. XX w.
Choć szpital w Knyszynie istniał już w XVI w.,
nie była to instytucja, w której leczono chorych,
a rodzaj przytułku, gdzie pomoc i schronienie
mogli znaleźć ubodzy. Pierwszy szpital, który
zapewniał opiekę medyczną wszystkim mieszkańcom, powstał dopiero w połowie XIX w.
Najpierw mieścił się w budynku poniemieckiej
tkalni przy ul. Białostockiej, potem przeniesiono go do prywatnego domu obok. Miał 10 łóżek.
Na początku XX w. rozpoczęto starania
o budowę w Knyszynie zakładu opieki
zdrowotnej z prawdziwego zdarzenia. Na ten cel
władze powiatowe z Białegostoku wykupiły
plac przy ul. Grodzieńskiej. W 1912 r. zakończono budowę dwóch obiektów: większego
z pięcioma dużymi salami dla chorych
i mniejszego, z mieszkaniami lekarzy. Szpital
miał zapewniać m.in. opiekę medyczną dla
stacjonującego w Osowcu rosyjskiego wojska.
W czasie I wojny światowej w głównym
budynku szpitala działała Katolicka Szkoła
Ludowa. Po odzyskaniu niepodległości szpital
/
/ ludowa dzialajaca
Szkola
w szpitalu
dysponował 40 łóżkami dla chorych. Funkcjonowały w nim oddziały interny, zakaźny
i położniczy. Placówka pracowała w czasie
II wojny światowej lecząc członków Armii
Krajowej i dając schronienie Żydom, rozwijała
się w okresie powojennym.
Gdy zbudowano nowe gmachy szpitalne,
w 1988 r. rozebrano główny budynek carskiego
szpitala. Zachował się natomiast mniejszy,
w którym do początku lat 90. XX w. działała
przychodnia lekarska.
Ponad 100-letnia przychodnia (tak jak nieistniejący już szpital) to obiekt typowo
neoklasycystyczny. Powstała na fundamencie
z polnych kamieni i cegły ceramicznej. Na
uwagę zasługuje jej elegancka, boniowana
(poziomo żłobiona) elewacja w klasycznym,
beżowym kolorze. Charakteru nadają jej
urokliwe daszki i balustrady kowalskiej roboty.
Przychodnia kilka lat temu została objęta
ochroną i wpisana do rejestru zabytków. W tej
chwili wymaga pilnych prac konserwatorskich.
,
Cerkiew
Punkt na szlaku 3, tablica
,
,
Cerkiew i kosciol,/ 1913
Pierwsza wzmianka o cerkwi w Knyszynie
pochodzi z 1551 r. Prawosławna świątynia pod
wezwaniem św. Spasa (Przemienienia Pańskiego) stała w miejscu dzisiejszych zabudowań
szkolnych, w sąsiedztwie dworu Zygmunta
Augusta. Służyła ona prawosławnym dworzanom z królewskiego orszaku, a wcześniej być
może osobom z otoczenia starosty Aleksandra
Chodkiewicza, wyznawcy wschodniego
chrześcijaństwa.
W XVI w. knyszyńska cerkiew, m.in.
dzięki nadaniom króla, przeżywała swój
rozkwit. Miała filię w Boguszewie, której
fundatorami byli mnisi suprascy i z czasem oni
przejęli też opiekę nad cerkwią w Knyszynie.
Regres i zapewne całkowite zamknięcie
świątyni prawosławnej nastąpiło w XVII w.
Ponownie wznowiła działalność w II połowie
XVII stulecia, jednak już jako unicka.
Jeszcze w latach 70. XVIII w. knyszyńscy
unici ciągle korzystali z usytuowanej przy
ul. Białostockiej drewnianej, krytej słomą
cerkwi. Jej wyposażenie nie należało do
bogatych, a do nabożeństw używano ksiąg
prawosławnych. W tym czasie zaczęto rozważać
budowę nowej świątyni przy ul. Goniądzkiej.
Plany wcielono w życie w latach 80. XVIII w.
dzięki staraniom starosty Tomasza Czapskiego.
Nowa cerkiew nie przetrwała jednak długo —
została zniszczona w czasie przemarszu wojsk
napoleońskich i życie religijne musiało wrócić
do budynku przy ul. Białostockiej.
Na początku XIX w. liczba unitów
w Knyszynie zaczęła spadać. Po kasacji przez
władze carskie unii brzeskiej, ze względu na
bardzo zły stan budynku cerkiew zamknięto
w 1846 r. Po rozbiórce świątyni przy ul. Bia-
łostockiej, dzięki dotacji
Krasińskich, ówczesnych
zarządców majątku, w
1856 r. na rynku w
Knyszynie wybudowano
nową cerkiew. Poświęcona
Przemienieniu Pańskiemu
świątynia była ponownie
prawosławna. Wkrótce
prawosławni wybudowali
też dom parafialny przy
ul. Starodawnej, a przy
ul. Grodzieńskiej powołano mały klasztor żeński,
który działał do 1900 r.
Po I wojnie światowej, liczba wyznawców prawosławia w Knyszynie była na tyle
znikoma, że w 1925 r. parafię zlikwidowano.
Budynek cerkwi zdemontowano i przewieziono
do Wasilkowa. Tam służył jako kaplica
cmentarna. Po II wojnie światowej rozebrano
go, a materiały wykorzystano do budowy
funkcjonującej do dziś plebanii.
W miejscu, w którym stała cerkiew
prawosławna, w 1930 r. zbudowano Pomnik
Niepodległości upamiętniający knyszyńskich
ochotników poległych w czasie I wojny
światowej i wojny polsko-bolszewickiej.
Obelisk zniszczyli żołnierze radzieccy
stacjonujący w Knyszynie podczas II wojny
światowej. Ocalała tablica (przechowywana
przez Józefa Piaseckiego), którą po 1945 r.
umieszczono przy wejściu do zakrystii kościoła
parafialnego. W 2011 r. zastąpiono ją nową, o tej
samej treści, a oryginalna czeka na powrót
w pierwotne miejsce.
,
/
Pomnik Niepodleglosci
/
Spolecznosc
rosyjska
Punkt na szlaku 11, tablica 10
Osadnictwo ruskie na terenie dzisiejszego Knyszyna może wiązać
się z początkami miasta. Mikołaj Radziwiłł kolonizując okolicę
sprowadzał tu osadników, wśród których mogły być elementy
etnicznie ruskie. Potem spora grupa Rusinów przebywała
w otoczeniu zagorzałego wyznawcy prawosławia, Aleksandra
Chodkiewicza, który w latach 1530-1549 zarządzał tutejszymi
dobrami. Nie brakło ich też na dworze Zygmunta II Augusta.
W kolejnych stuleciach, trudno mówić o Rusinach
w Knyszynie. Na pewno jednak żyli tu wyznawcy prawosławia
i greko-katolicyzmu. Między mieszkającymi w mieście unitami
i katolikami panowały przyjazne stosunki. Świadczyć mogą o tym
m.in. chrzty, których nieraz udzielał w zastępstwie księdza
katolickiego, kapłan unicki.
Na początku XX w. parafia prawosławna w Knyszynie
liczyła około 500 wiernych (z czego znaczna część to urzędnicy
carscy), którzy zamieszkiwali Knyszyn, Goniądz i kilkanaście
pobliskich wsi. Po I wojnie światowej, m.in. z powodu wyjazdu
Rosjan, liczba prawosławnych była na tyle znikoma, że
zdecydowano się zlikwidować parafię.
Cmentarz
/
prawoslawny
Punkt na szlaku 11b
Pierwsze pochówki wyznawców prawosławia odbyły się
w Knyszynie nie później niż w połowie XVI w. Wtedy to działała
cerkiew nieopodal dworu Zygmunta Augusta, którą otaczał
cmentarz grzebalny (z pewnością jak sama cerkiew najpierw
prawosławny, potem unicki i ponownie prawosławny). Nekropolia
ta funkcjonowała przez ponad 250 lat. Przy okazji niemal każdych
prac ziemnych na posesji dzisiejszej szkoły odnajdywane są
mogiły. Intensywną eksploatację cmentarza poświadczają m.in.
pochówki jeden na drugim.
W 1800 r. władze pruskie zakazały chowania zmarłych
w mieście i zobowiązały do założenia cmentarzy na jego
obrzeżach. Dotyczyło to nie tylko parafii unickiej, ale i katolickiej.
Co ciekawe, do katolickiego proboszcza należało zgłaszać każdy
pochówek, nawet innowiercy. W wyniku pruskiego ukazu
cmentarz dla wyznawców wschodniego chrześcijaństwa założono
na tzw. Choinkowej Górze, po lewej stronie drogi z Knyszyna do
Knyszyna Zamku. W latach 70. XIX w. postawiono tam przeniesioną z Boguszewa niedużą, drewnianą cerkiew św. Praksedy.
W czasie II wojny światowej rozebrano ją.
Dziś na cmentarzu prawosławnym znajduje się kilkanaście
nagrobków i metalowych krzyży, najstarszy z zachowanych
pochodzi z 1878 r. Większość mogił została najprawdopodobniej
zatarta. Cmentarzem opiekuje się parafia prawosławna
w Wasilkowie.
Cerkiew na cmentarzu
SynagogaPunkt na szlaku 7, tablica
Synagoga, lata 70. XX w.
Synagoga Orach Chaim (Droga Życia) powstała
w latach 20. XX w. na zapleczu rynku, pomiędzy
ul. Grodzieńską a Starodworną. Jej architektura
nawiązywała do stylistyki przemysłowej
z przełomu XIX i XX w. Została zbudowana na
planie prostokąta, na kamiennym fundamencie,
z cegły wypalanej na żółto. Starannie wykonany, gruby mur urozmaicały lizeny i gzymsy,
a na elewacji wschodniej — ozdobny występ
oznaczający miejsce szafy ołtarzowej Aron Ha
Kodesz, w której przechowywano Torę.
.
Charakteru budynkowi nadawały duże, zamknięte łukami okna. Budowlę pokrywał
czteropołaciowy dach z ceramicznej dachówki.
Orach Chaim reprezentowała powszechny
na naszych ziemiach typ synagogi dziewięciopolowej z czterema słupami ograniczającymi
bimę (mównicę) i podtrzymującymi sklepienie.
Zachodnia część budowli, z babińcami
(przestrzenią modlitewną dla kobiet), miała
dwie kondygnacje. Główne wejście do świątyni
znajdowało się od ul. Grodzieńskiej, mniejsze
— od strony rynku — prowadziło na babińce.
Synagogę zamknęli hitlerowcy w 1941 r.,
a w 1943 r., po zamurowaniu okien, wybiciu
bramy wjazdowej i wprowadzeniu dwóch
kondygnacji, przerobili na magazyn. Funkcję tę
obiekt pełnił jeszcze w latach 80.XX w. Były
plany stworzenia w nim ośrodka kultury, ale nie
zrealizowano ich. Budynek całkowicie rozebrano pod koniec lat 80. XX w.
Oprócz synagogi Orach Chaim w Knyszynie istniały jeszcze dwie żydowskie bożnice.
Najstarszą zbudowano przy ul. Tykockiej już
w XVIII w. Spłonęła ona w pożarze miasta
w 1915 r. Kolejną wzniesiono przy ul. Szkolnej
(ówczesnej Berka Joselewicza). Zniszczyli ją
Niemcy podczas ostatniej wojny.
/
Spolecznosc
zydowska
Pierwsi Żydzi przybyli do Knyszyna wraz
z dworem Zygmunta Augusta. Od tego czasu
zajmowali się rzemiosłem i handlem. Rozwoju
społeczności starozakonnej nie zahamował
nawet dokument z 1672 r. de non tolerandis
Iudeis, zabraniający ludności wyznania mojżeszowego zamieszkiwać teren miasta. By ominąć
zakaz, Żydzi utworzyli odrębną dzielnicę na
tzw. Ogrodnikach na dawnej królewszczyźnie.
W XVIII w. powołali w Knyszynie swój
kahał (gminę). W XIX w. przy dzisiejszej
ul. Szkolnej zbudowali mykwę (łaźnię) i cheder
(szkołę) a przy ul. Starodwornej rzeźnię. Prowadzili wówczas wiele zakładów włókienniczych.
Po I wojnie światowej w liczącym 3559
mieszkańców Knyszynie żyło 1235 Żydów.
Czynnie brali udział w życiu miasta, zasiadali
w samorządzie, włączali się w aktywność ochotniczej straży pożarnej. Zamieszkiwali niemal
wszystkie posesje wokół rynku, ich domy
znajdowały się również przy ul. Białostockiej,
Goniądzkiej, Grodzieńskiej i Tykockiej.
W Knyszynie na przestrzeni dziejów
społeczności polska i żydowska żyły we wzajemnym poszanowaniu i akceptacji. Historię
polsko-żydowskiego miasteczka zakończyła
II wojna światowa. 2 listopada 1942 r. hitlerowcy wywieźli knyszyńskich Żydów do getta w
Białymstoku, a stamtąd do obozu zagłady w
Treblince. Holocaust przeżyło kilkudziesięciu
knyszynian wyznania mojżeszowego.
Rodzina Choroszuchów
Kirkut
Punkt na szlaku 11d, tablica
W 1786 r. knyszyńska gmina żydowska
otrzymała prawo pochówku na groblach
sadzawek znajdujących się nieopodal dawnego
dworu Zygmunta Augusta. Choć pogrzeby
odbywały się tu wcześniej, pełnoprawne
użytkowanie terenu pozwoliło na całkowite
uniezależnienie się od kahału w Tykocinie,
gdzie do tamtej pory także chowano knyszynian
wyznania mojżeszowego.
Usytuowanie knyszyńskiego cmentarza
można uznać za wyjątkowe w skali europejskiej, zaś pod względem wielkości — po
kirkutach w Białymstoku, Krynkach i Sokółce
— jest on jednym z największych na Podlasiu.
Zajmuje 2,8 ha, z czego połowę stanowią usiane
macewami groble i nowy cmentarz, a drugą —
zagłębienia po dawnych sadzawkach.
Cmentarz dzieli się na dwie części: starą,
założoną przed 1750 r. oraz nową, powstałą
około 1930 r. Obok znajduje się zbiorowa
mogiła, w której spoczęło 74 Żydów
zamordowanych przez hitlerowców 2 listopada
1942 r. Wydarzenia te upamiętnia tablica,
wcześniej umieszczona na budynku magistratu,
dziś ustawiona w miejscu zbiorowej mogiły.
Choć cmentarza nie ominęły wojenne
i powojenne kradzieże (badacze oceniają że
mogło ubyć 20% najcenniejszych macew), to
jego historyczną wartość podnosi fakt, iż nigdy
nie został zdewastowany. Dziś znajduje się tu
około 80 betonowych przypór i 630 macew,
wszystkie zwrócone tradycyjnie na wschód.
Zdecydowana większość to proste macewy
aszkenazyjskie z popularnego zlepieńca,
Wa¿ne!
Aby dojść na cmentarz żydowski, z Gościńca
(przedłużenie ul. Białostockiej) należy skręcić
w lewo na drogę w kierunku Poniklicy, potem
w prawo pokieruje nas niebieski drogowskaz.
Kirkut najlepiej zwiedzać wczesną wiosną –
wówczas skupisk macew nie przysłania
bujająca roślinność, doskonale widać też zarys
grobli, a w pojagiellońskich sadzawkach stoi
woda z roztopów.
nieliczne wykonane są z piaskowca i granitu.
Kilkadziesiąt ze względu na swój kształt,
artystyczne w formie i treści napisy oraz
symbolikę (gwiazdy Dawida, tablice Mojżeszowe, błogosławiące dłonie, złamane drzewo,
ptak, wieniec) należy *uznać za wartościowe
przykłady sztuki kamieniarskiej
Na kirkucie nigdy nie wytyczono alejek, ich
funkcję pełniły same groble. Skupiska
najwcześniejszych nagrobków zlokalizowane
są na zachodniej ich części, a najstarsza ze
zidentyfikowanych macew pochodzi z 1807 r.
Nekropolię porasta kilka cennych drzew,
których wiek sięga 150-200 lat.
Wśród spoczywających na knyszyńskim
kirkucie są m.in. członkowie takich rodzin, jak:
Litman, Rozenberg, Rozenblum, Goniądzki,
Grinszpan, Zapasner, Suraski, Kanaciński,
Kapłan, Wajnsztajn, Zuskowicz, Łopaciński,
Jasionowski, Takenberg, Zalmen...
Cmentarz na obrzeżach miasta jest jedynym
z pozostałych do dziś śladem czterech wieków
historii knyszyńskich Żydów.