docNajważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą
download 
Reklamacja Transkrypt
Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą
Analyses & Opinions Analizy i Opinie Nr 45 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH T H E I N S T I T U T E O F P U B L I C A F FA I R S Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą Roman Dolata Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą 2 Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą Roman Dolata • Polska oświata potrzebuje długofalowej i konsekwentnie realizowanej strategii rozwoju oświaty. • System oświaty skuteczniej niż dotychczas powinien łączyć zadania podtrzymywania spójności społecznej i tworzenia potencjału modernizacji kraju. • Reformy programowe powinny iść w parze z ewolucją szkoły w stronę instytucji autonomicznej i demokratycznej. Rocznicowy czas skłania do podsumowań i myślenia o przyszłości. Pierwszego września po raz szesnasty młodzi Polacy przekraczają próg szkół III Rzeczpospolitej. Co się zmieniło w polskiej oświacie? Dokąd zmierzamy? W ostatnich latach w polskim systemie oświaty wprowadzono liczne i gruntowne zmiany. Brakuje jednak długofalowej i konsekwentnie realizowanej strategii, niezależnej od zawirowań i zmian politycznych. Polska edukacja potrzebuje społecznej dyskusji. Edukacja w PRL P olski system oświaty w okresie PRL miał cechy charakterystyczne dla modelu radzieckiego ale też cechy swoiste. Można system ten opisać za pomocą czterech powiązanych z sobą charakterystyk: Instytut Spraw Publicznych 1. Silne upolitycznienie i zideologizowanie oświaty. Szkoła miała być głównym narzędziem tworzenia nowego człowieka - homo sovieticusa, który miał być podatny na sterowanie przez rozmyte i równocześnie wszechobecne struktury władzy. Analizy i Opinie, 45 Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą 3 Nowego człowieka mógł tworzyć tylko lojalny wobec komunistycznego państwa nauczyciel, stąd nacisk na ideologiczne kryteria selekcji zawodowej. Innym narzędziem tworzenia nowego człowieka były programy nauczania i podręczniki. Największej presji ideologicznej podlegały programy nauczania historii, języka polskiego i wiedzy o społeczeństwie, ale nawet w treści zadań z matematyki odnajdujemy próby indoktrynacji. 3. Silna centralizacja systemu oświaty. Analogicznie do gospodarki, oświata miała się stać dziedziną centralnie planowaną i kontrolowaną, stąd silna centralizacja struktury i rugowanie wszelkich autonomicznych instytucji niskiego szczebla. Między nauczycielem a komunistycznym państwem nie miało być żadnych pośrednich ogniw. Programy szkolne i podręczniki były w skali kraju ujednolicone. 2. System oświaty miał tworzyć i utrzymywać pożądaną strukturę społeczną. System miał zapewniać pożądane proporcje w liczebności poszczególnych grup społecznych, a zwłaszcza stworzyć i utrzymać liczną grupę wielkoprzemysłowej klasy robotniczej. Stąd rozbudowany segment szkół zasadniczych zawodowych. 4. Marginalna obecność w systemie szkolnictwa niepaństwowego. Niechęć do szkół niepaństwowych brała się z trzech powiązanych z sobą powodów: 1) z obawy przed utratą kontroli nad przekazem ideologicznym, 2) z negatywnego stosunku do prywatnej formy własności, 3) z resentymentu do szkolnictwa wyznaniowego – a on byłby w Polsce najsilniejszym elementem segmentu niepaństwowego. Zmiany w polskiej oświacie w okresie transformacji ustrojowej Z miany jakie zachodziły w polskim systemie oświaty w latach 19892005 można podzielić na dwie główne kategorie: odchodzenie od rozwiązań komunistycznych oraz modernizacja systemu. 2. Decentralizacja zarządzania i zmiana systemu finansowania oświaty. Przekazanie zarządzania oświatą gminom i powiatom zapoczątkowało proces wrastania szkół w swoje środowiska lokalne. Ten zamierzony wynik reformy oznacza jednak, że Odchodzenie od komunizmu. szkolnictwo coraz silniej uczestniczy w reprodukcji lokalnych warunków życia, może zatem przyczyniać się do pogłębiani nierówności terytorialnych. Można tutaj wskazać cztery ważne procesy: 1. Odpolitycznienie i osłabienie presji ideologicznej. Kryteria polityki kadrowej na poziomie szkoły przestały mieć uniformistyczny, polityczny charakter. Stworzono pluralistyczny, uwolniony od presji ideologii komunistycznej, rynek programów i podręczników szkolnych. Analizy i Opinie, 45 Z decentralizacją systemu edukacji wiąże się kluczowy proces instytucjonalizacji i autonomizacji szkoły. Szkoła powoli przestaje być tylko korporacją nauczycieli realizujących politykę oświatową centrum, a staje się niezależną instytucją o własnej kulturze. Choć jesteśmy raczej na początku drogi, to Instytut Spraw Publicznych Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą 4 jednak scentralizowany system powoli przeobraża się w zdecentralizowaną sieć autonomicznych szkół, silnie związanych ze swoim lokalnym środowiskiem. pierwszego progu o dwa lata przedstawiano jako zabieg modernizacyjny, wydaje się, że jest to raczej efekt presji zewnętrznych procesów różnicowania się i rozwarstwiania społeczeństwa. 3. Zmiana struktury szkolnictwa średniego to Badania wykazują, że gimnazja przyczyniają się kolejny proces przezwyciężania spuścizny PRL. do nasilającej się segregacji społecznej w oświacie Podczas gdy jeszcze w roku szkolnym 1985/86 publicznej. ponad 50% uczniów uczęszczało do zasadniczych 2. Reforma programowa. Najważniejszym szkół zawodowych, w roku 2003/04 już tylko zadaniem w tym zakresie było opracowanie niecałe 20%. Narodowy Spis Powszechny 2002 podstawy programowej, która z jednej strony wykazał, że w perspektywie 1988-2002 dokonała miała być zwornikiem pluralistycznego się rewolucja edukacyjna związana ze zmianą rynku programów, z drugiej strony miała dać struktury wykształcenia. Procent kobiet z sygnał do unowocześnienia treści kształcenia wyższym wykształcenie wzrósł z 5,9% do 10,4%, i metod nauczania. Podstawa programowa nie z wykształceniem średnim lub pomaturalnym spełniła jednak swej roli. Obszar przez nią nie - z 28,4% do 35,1%. Odpowiednio w populacji zagospodarowany przejął inny kluczowy element mężczyzn odsetki te wzrosły odpowiednio z 7,2% reformy - system zewnętrznych egzaminów, do 9,3% oraz z 20,6% do 27,6%. który stał się jednym z głównych elementów 4. Powstanie szkolnictwa niepublicznego. programotwórczych. W związku z tym pojawia Istotnym elementem przeobrażeń ustrojowych był się ryzyko rozprzestrzeniania patologii kształcenia ruch szkół społecznych, który stopniowo zaczął zwanej „nauczaniem pod testy”. przełamywać monopol państwa na prowadzenie szkół, jeszcze przed końcem PRL. Jednak mimo upływu blisko 20 lat segment szkolnictwa niepublicznego na poziomie oświaty obowiązkowej pozostaje wciąż marginalny. Zanotowaliśmy natomiast dynamiczny rozwój niepublicznych szkół wyższych. Egzaminy pozwalają rozliczać szkoły z efektów kształcenia. Tworzone na podstawie wyników egzaminów zewnętrznych rankingi tworzą presję na poprawę jakości pracy szkoły, ale mogą też odgrywać negatywną rolę - pogłębiać procesy różnicowania się szkół i dodatkowo wzmacniać procesy segregacji społecznej. 3. Udział w międzynarodowych badaniach osiągnięć szkolnych. Wyniki tych badań pozwalają Modernizacja systemu oświaty. W ramach prób modernizacji systemu edukacji spojrzeć na jakość systemu oświaty z zewnętrznej, podjęto szereg działań, wśród których warto międzynarodowej perspektywy. Dotychczasowe wyniki, np. w ramach badań PISA/OECD czy Civic wskazać trzy: 1. Zmiana ustroju szkolnego. Utworzenie Educational Study IEA, dają złożony, choć w sumie gimnazjum wprowadziło nowy próg szkolny i pesymistyczny obraz. Mit dobrej polskiej szkoły, uruchomiło procesy różnicowania się systemu na ważny element tożsamości szkoły PRL, jest w ich poziomie niższej szkoły średniej. Choć obniżenie świetle trudny do utrzymania. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 45 Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą 5 Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą S tan polskiego systemu edukacji AD 2005 można opisać jako stan niskiego poziomu równowagi. Działania reformatorskie wytrąciły edukację ze starego stanu równowagi, system znalazł nowy punkt równowagi. Niestety ta nowa równowaga jest bardzo prymitywna, zbyt często opiera się na prostym, powierzchownym „oswajaniu” innowacji. W tej chwili polityka oświatowa musi być nastawiona na próby osiągnięcia wyższych poziomów równowagi – czyli nie kolejne wielkie reformy, a mozolne korekty i doskonalenie. Polityka oświatowa musi przezwyciężyć kryzys wiarygodności. Wydaje się, że jedynym sposobem jest wynegocjowanie przez najważniejsze partie polityczne wieloletniej strategii edukacyjnej, poddanie jej publicznej dyskusji i przyjęcie przez sejm jako narodowego programu edukacji. Najważniejsze procesy zmian w polskiej edukacji, które należałoby uruchomić, wspierać lub korygować to: 1. Uczynienie szkoły skutecznym narzędziem podtrzymywania spójności społecznej, przeciwdziałania procesom marginalizacji i wykluczenia społecznego. Nasilanie się rozwarstwienia, sztywnienie barier ruchliwości społecznej, nierówności w dostępie do edukacji – suma tych zjawisk może stać się hamulcem rozwoju społecznego, w tym ekonomicznego. Ponieważ wiele czynników nierówności edukacyjnych znajduje się poza systemem szkolnym, należy włączyć perspektywę edukacyjną w szerszą politykę wyrównawczą państwa. 2. Pobudzanie procesu instytucjonalizacji szkoły i włączania jej w struktury lokalnej wspólnoty. Jest Analizy i Opinie, 45 to kluczowy proces dla rozwoju edukacji w Polsce. Każda szkoła powinna stać się autonomiczną instytucją o własnej pedagogicznej tożsamości, silnie powiązaną ze swoim środowiskiem lokalnym. Instytucjonalizacja szkoły może być pobudzana przez 1) wzmocnienie pozycji dyrektora (wraz z rozszerzeniem uprawnień do prowadzenia polityki kadrowej), 2) stworzenie w szkole struktury zarządzania niskiego szczebla oraz 3) rewitalizację takich procesów jak tworzenie szkolnych programów wychowawczych czy szkolnych systemów oceniania. 3. Kontynuowanie procesu demokratyzacji życia szkolnego. Analogicznie do pojęcia państwa prawa można mówić o szkole prawa. Szkoła prawa, to instytucja socjalizacyjna, w której władza wychowawcza jest ograniczona przez szkolne prawo. Wszechobecne, rozmyte struktury władze tworzące homo sovieticusa muszą być zastąpione samoograniczającymi się strukturami władzy jasnego, jednoznacznego prawa. Partycypacja młodych ludzi w stanowieniu szkolnego prawa dopełnienia wizję demokratyzacji szkoły. 4. Modernizacja programów. W zakresie zawartości programowej polskiej szkoły jednym z priorytetów powinno być nauczanie języków obcych. Każdy absolwent gimnazjum powinien umieć porozumiewać się w języku angielskim oraz na poziomie podstawowym znać drugi język obcy. Sprawdzian po szkole podstawowej i egzamin gimnazjalny powinny być narzędziem kontroli skuteczności w zakresie nauki języka obcego. Trzeba przemyśleć koncepcję szkół ponadgimnazjalnych. Należy opracować koncepcję Instytut Spraw Publicznych Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą 6 nowoczesnego, w pełni drożnego szkolnictwa zawodowego. Również przemyślenia wymaga koncepcja liceum ogólnokształcącego. Być może warto zrezygnować z obligatoryjnych przedmiotów na rzecz specjalizacji i wyboru przedmiotów przez przecież już prawie dorosłych uczniów. Liceum stawałoby się pomostem między kształceniem ogólnokształcącym a specjalizacją zawodową w szkole wyższej. W refleksję nad modernizacją programów szkolnych należy skutecznie włączyć wyniki międzynarodowych badań osiągnięć szkolnych. Badania takie jak PISA okażą się pożyteczne dla systemu oświaty tylko o tyle, o ile ich wyniki przełożą się na nasze myślenie o dobrym kształceniu. W świetle dotychczasowych badań powinniśmy podjąć intensywną pracę nad doskonaleniem nauczania matematyki i ukazywania wiedzy naukowej z perspektywy mechanizmów jej tworzenia. Ważnym zadaniem jest również zracjonalizowanie rynku programów i podręczników szkolnych. W tym celu MENiS powinien stworzyć w pełni niezależny od rynku system zbierania, przetwarzania i upubliczniania informacji o jakości programów i podręczników. - wskaźnik edukacyjnej wartości dodanej. Opracowanie adekwatnej do polskich warunków metody szacowania i wykorzystywania wskaźników wartości dodanej w ocenie szkół to ważne wyzwanie. 6. Przebudowa systemu nadzoru pedagogicznego. Autonomiczna i silnie związana ze swoim środowiskiem lokalnym szkoła potrzebuje skutecznej kontroli. Decentralizacja nadzoru pedagogicznego poszła zdecydowanie za daleko. Wizytatorzy po omacku „mierzą” jakość pracy szkół według najrozmaitszych, nie zawsze sensownych schematów i kwestionariuszy. Utworzenie – wzorem innych krajów Europy – centralnego ośrodka nadzoru pedagogicznego byłoby wysoce pożądane. *** Polityka nie może opierać się na złudzeniach. Oświata nie jest gwarantem jednostkowej pomyślności i dobrobytu społeczeństwa. Ale oświata tworzy potencjał, który pozwala jednostkom i społeczeństwom wykorzystywać okazje. Obyśmy nie musieli, jako jednostki i społeczeństwo, z goryczą obserwować jak bezpowrotnie tracimy szansę, którą daje nam Historia. 5. Doskonalenie systemu egzaminów zewnętrznych i stworzenie systemu oceny jakości kształcenia. Remedium na zagrożenie „uczenia pod testy” jest poprawa jakości egzaminów oraz stworzenie całościowego systemu oceny jakości szkół. Rozliczalność szkoły jest bardzo ważną wartością, ale wspierać się musi na właściwych metodach oceny jakości. Dobrą miarą jakości kształcenia jest wskaźnik postępu w zakresie osiągnięć szkolnych uwzględniający potencjał edukacyjny uczniów na progu danej szkoły Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 45 Dr Roman Dolata - ekspert Instytutu Spraw Publicznych, pracownik naukowy Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Analizy i Opinie Nr 45, wrzesień 2005 Redagują: dr Jacek Kucharczyk, Mateusz Fałkowski, e-mail: [email protected] Jarosław Ćwiek-Karpowicz, e-mail: [email protected] Projekt graficzny: Andrzej Jasiocha e-mail: [email protected] Instytut Spraw Publicznych Adres: ul.Szpitalna 5 lok. 22 00-031 Warszawa, Polska e-mail: [email protected] www.isp.org.pl
