pobierz tekst

Wykorzystanie różnych technik arteterapii w pracy nauczyciela bibliotekarza,
w Specjalnym Ośrodki Szkolno-Wychowawczym.
“Sztuka jest dojrzewaniem, ewolucją, uniesieniem umożliwiającym
wyjście z ciemności w blask światła”
(Jerzy Grotowski)
Wstęp:
Jak wiadomo, w dzisiejszych czasach praca nauczyciela-biblotekarza polega
na twórczym i szerokim podejściu do młodego człowieka.
Biblioteka to nie tylko interdyscyplinarny ośrodek informacji czy edukacji
czytelniczo-medialnej dla uczniów, czy część szkoły która bierze udział w realizacji
podstawowych funkcji placówki w stosunku do uczniów: kształcącej
opiekuńczo - wychowawczej i kulturalno-rekreacyjnej. Jest ona nie tylko miejscem,
gdzie udostępnia się zbiory biblioteczne. To również miejsce animacji kultury,
rozwoju osobowości i świadomości młodego człowieka.
W zawodzie nauczyciela-bibliotekarza pracuję od 10 lat. Dzięki pasjom związanym z
zainteresowaniem sztuką (głównie teatr, taniec) moja praca zawsze opierała się na podejściu
kreatywnym do ucznia. Nie tylko rozwijałam zainteresowania czytelnicze uczniów, ale także
uwrażliwiałam ich na sztukę i kulturę, poprzez jej animowanie na terenie placówki i poza nią.
Organizowałam przeglądy taneczne na terenie placówki i nie tylko (np. Przegląd Tańca
Nowoczesnego wśród Szkolnictwa Specjalnego ), współpracowałam z placówkami kulturalnooświatowymi, poprzez uczestnictwo uczniów w różnorakich spotkaniach promujących sztukę wśrod
osób niepełnosprawnych: “Terapia i Teatr” w Poleskim Ośrodku Sztuki czy imprezy integracyjne w
Ośrodku Kultury “Lutnia”. Warsztaty teatralnew Teatrze Nowym. Zapraszałam do placówki
aktorów, pisarzy.
Obecnie pracuję piąty rok w Specjalnym Ośrodku SzkolnoWychowawczym Nr 2 w Łodzi. W skład Ośrodka wchodzi Szkoła Podstawowa
Specjalna nr 95, Publiczne Gimnazjum nr 64, Zasadnicza Szkoła Zawodowa Nr 2
oraz Zespoły Rewalidacyjno-Wychowawcze oraz internat. Placówka ta zajmuje się
opieką i wychowaniem dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu
lekkim i umiarkowanym.
Moimi wychowankami są osoby pochodzące z rodzin patologicznych,
niewydolnych wychowawczo, które zaniedbywały obowiązek szkolny.
W obecnej placówce, oprócz realizowania podstawowych zadań
związanych z gromadzeniem i udostępnianiem informacji, rozwijaniem czytelnictwa
wykorzystuję także różne działania z zakresu szeroko rozumianej animacji kultury.
Oprócz wymienionych wyżej działań wprowadzam do swej pracy oddziaływania
arteterapeutyczne. Są one w takich przypadkach jedną ze wskazanych metod
psychokorekcji, polegającą na usprawniniu zaburzonych funkcji psychofizycznych,
które odpowiedzialne są za uczenie się. Motywują one wychowanka w wiarę we
własne możliwości, eliminują lęk przed niepowodzeniem, budzą pozytywną
samoocenę i samoakceptację. Pełnią nie tylko funkcję psychokorekcyjną ale także
wychowawczą.
Jak wiadomo osobowość każdego człowieka, zwłaszcza młodego
kształtuje się w zetknięciu ze światem. Otaczającą rzeczywistość łatwiej zrozumieć
poprzez kontakt ze sztuką. To właśnie sztuka rozbudza w nas myślenie, uczy
wartościowania, dopomaga w wyrażaniu emocji. Dla wielu osób jest ona jedynym
środkiem ekspresji emocjonalnej. Nagromadzone i przechowywane emocje
czasami trudno wyrazić za pomocą słów. Dlatego więc w pedagogice specjalnej
często sięgamy po różne formy oferowane przez sztukę. Uprawianie jej rozwija
empatie, kontakty interpersonalne, działa uspokajająco i wspierająco, wpływa także
na kreatywność młodego człowieka. Arteterapia jest sposobem opowiedzenia o tym
co trudne. Ta dyscyplina naukowa odnosi się do wykorzystywania sztuki w celach
diagnostycznych i terapeutycznych. Wprowadza nowe rozwiązania w zakresie
koncepcji wdrażania dzieci do poznawania samego siebie.
Krótka historia i znaczenie arteterapii.
Odziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu było znane od dawna,
co potwierdzał już Arystoteles - twórca koncepcji zwanej “katharsis”. Dopiero w
ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do
celów terapeutycznych. Ogromną rolę odegrali tu francuscy psychiatrzy: A. Tardieu
i M Kimon, którzy opublikowali prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób
chorych psychicznie.
Termin “arteterapia” (art therapy) po raz pierwszy pojawił się w literaturze
anglojęzycznej w latach 40 XX wieku. W polskiej literaturze nazwa ta zaczęła
funkcjonować znacznie później i od samego początku wzbudzała wiele
kontrowersji. Dowodem jest to, że występuje wiele nazw równoznacznych dla tego
rodzaju terapii: “kulturoterapia”, “terapia sztuką”, “wspomaganie kreatywności”,
“wychowanie estetyczne”.
W latach 70 XX wieku zostały opracowane metody i koncepcje arteterapii,
która zaczęła być stosowana jako narzędzie korekcji i rozwoju.
Termin “arteterapia” (art therapy) składa się z dwóch komponentów: arte i terapia.
Wyraz łaciński “ars, artis”- co znaczy sztuka, “therapeuein” – leczenie.
Rozumie się go jako terapeutyczne oddziaływanie różnych dziedzin sztuki w
procesie aktywności twórczej. To terapia wykorzystująca proces tworzenia lub
wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości.
Początkowo arteterapia odnosiła się do szeroko rozumianej sztuki
stosowanej w celach diagnostycznych w dziedzinie psychoterapii i psychiatrii. W
miarę upływu czasu zaczęła ona służyć jako środek rozwoju twórczego, zaczęła
być stosowana w psychologii i pedagogice jako narzędzie profilaktyki, korekcji, i
rozwoju.
Krótki przegląd definicji
Istnieje wiele definicji arteterapii. Najprostszą z nich przedstawił H.
Grzegorzewski. Według niego arteterapia “to twórczy trening, terapia
wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia
własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem
oraz z twórczym myśleniem”.
Rozumiał terapię przez sztukę jako arteterapię koncentrującą się na wykorzystaniu
sztuki w odniesieniu dla dorosłych i dzieci.
M. Kulczycki kładzie nacisk na optymalizację jakości życia, tzn. Rozumienie
arteterapii nie tylko jako funkcji wpomagającej lecznie, ale włączenie jej również do
działań wychowawczych. Definiuje arteterapię jako ,,układ poglądów i czynności
ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie jakości życia ludzi przy pomocy
szeroko rozumianych dzieł sztuki i jej uprawiania.”
Arteterapię definiuje się też jako “spontaniczną twórczość chorych, poddanych
opiece terapeutów, lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji
terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki”- W. Szulc.
W wąskim znaczeniu arteterapia obejmuje terapię z użyciem sztuk
plastycznych i nosi nazwę plastykoterapii lub terapii malarskiej. Posiada ona
własne metody oraz techniki terapeutyczne w formie indywidualnej lub grupowej.
Jest traktowana jako pomocnicza metoda terapii zarówno indywidualnej, jak i
zbiorowej.
W szerokim znaczeniu arteterapia obejmuje - jak to stwierdza L. Hanke “muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z
wykorzystaniem teatru, filmu oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba,
grafika i inne”.
Zatem arteterapia w szerokim znaczeniu oznacza wszelkie formy metody pomocy
terapeutycznej, przy których wykorzystuje się sztukę, a dokładniej różne jej
dziedziny lub wytwory, np. muzykę, rysunek, taniec literaturę dramę, film.
Oto różne rodzaje ateterapii. E.J. Konieczna wyróżnia takie jak:
Choreoterapia- terapia tańcem, gdzie ruch sprzyja osiąganiu harmonii i dlatego
staje się czynnikiem terapeutycznym. Strategie wykorzystywane w terapii tańcem to
improwizacja i ruch planowany (uświadomienie pacjentowi jego wewnętrznych
problemów);
intensyfikacja i personifikacja ( wyolbrzymienie gestów i ruchów);
aktywna wyobraźnia ( skojarzenia jednostki w celu dotarcia do uświadomionych
i nieuświadomionych doświadczeń przez ruch ciała).
Muzykoterapia - wykorzystanie muzyki i jej elementów jako środka stymulacji,
ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i
rozwoju osobowości. Terapia przez muzykę umożliwia komunikację niewerbalną,
przepracowanie problemów bez użycia słów.
Muzykoterapia receptywna, polega na wysłuchiwaniu odpowiednio dobranych
utworów w sposób swobodny lub zadaniowy oraz na opowiadaniu o własnych
przeżyciach.
Muzykoterapia aktywna, polega na wyrażaniu różnych emocji i siebie za pomocą
instrumentów muzycznych oraz ruchu;
Teatroterapia - terapia przez przygotowanie spektakli teatralnych i uczestniczenie w
nich. Pozwala na przyswajanie i powtarzanie odpowiednich zachowań (teatr
edukacyjny) na ponowne przeżycie konfliktów międzyludzkich i wewnątrzludzkich w
ramach terapii (psychodrama). Rozwija osobowość człowieka poprzez rozwijanie
wyobraźni, wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości oraz kształcenie umiejętności
współpracy z innymi (drama);
Biblioterapia – terapia poprzez czytanie, proces edukacyjny, w którym pacjent uczy
się sposobów radzenie sobie w danej sytuacji. Wpływa na pozytywną postawę
dziecka, daje wiarę we własne siły i możliwości, wyzwala pozytywne emocje i
przeciwdziała niepożądanym.Nie usuwa objawów chorobowych, ale dostarcza
wsparcia psychicznego.
Filmoterapia – jest uważana za audiowizualną odmianę biblioterapii.
Funkcje i cele arteterapii:
Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania.Wyróżniamy
następujące:
●
rekreacyjna -tworzenie warunków ułatwiających wypoczynek, nabywanie sił
do sprostowania ważnych problemów życiowych;
●
edukacyjna -dostarczanie dodatkowych wiadomości do reinterpretacji sensu
życia;
●
korekcyjna -przekształcanie szkodliwych mechanizmów na bardziej
wartościowe;
●
diagnostyczna - opisuje stan psychofizyczny;
●
terapeutyczna - lęk naturalny, bezpieczny;
●
ekspresyjna - ujawnianie tłumionych emocji;
●
katartyczna - rozładowanie i przekształcenie niekorzystnych stanów napięcia
i frustracji;
●
kompensacyjna - zaspokojenie niezrealizowanych potrzeb jednostki;
●
poznawcza - uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć;
●
relaksacyjna - rozbudzająca korzystne emocje, wpływająca na pozytywne
samopoczucie;
Wyróżniamy następujące cele główne arteterapii:
●
ujawnienie uczuć w trakcie procesu twórczego;
●
oczyszczenie - pozbycie się negatywnych uczuć w wyniku ich ujawnienia
(malowanie, rysowanie, itp.)
●
uświadomienie swoich uczuć poprzez analizę własnych wytworów;
●
porównywanie zmian zachodzących w trakcie terapii.
Z własnych doświadczeń (decoupage – projekt wprowadzony przeze mnie).
Osobiście w swojej pracy stosuję rodzaje arteterapii szeroko pojętej.
Podczas mojej 10 letniej pracy nauczyciela-bibliotekarza zaburzeń
wykorzystywałam następujące techniki: choreoterapię, muzykoterapię,
biblioterapię. Od dwóch lat prowadzę, także w ramach terapii sztuką, zajęcia z
techniki decoupage. Techniki tej nauczyłam się samodzielnie, bez uczęszczania na
jakiekolwiek kursy decoupage.
Jednakże ze względu na dużo zadań, które realizuję w pracy, nie są to
zajęcia regularne, lecz okolicznościowe (np. z okazji Dnia Matki). Wówczas z moimi
podopiecznymi spotykam się trzy razy w tygodniu.
W ramach zajęć decoupage, dzieci ozdabiały już podstawki pod szklankę na
herbatę z motywem z okazji święta mamy, czy też bożonarodzeniowym, zakładki
do książek, butelki, tace, jajka drewniane.
Decoupage – krótka charakterystyka.
Słowo “decoupage” pochodzi od francuskiego decouper, co znaczy “wycinać”.
Technika ta polega na przyklejaniu wyciętych z papieru motywów na uprzednio
przygotowane powierzchnie.Moga to być różnego rodzaju drewniane, metalowe,
szklane pojemniki, skrzynki, tace, lampiony.
Decoupage powstał w Chinach pod koniec XII wieku. W tamtych czasach
chłopi mieli zwyczaj ozdabiać przedmioty codziennego użytku. Używali do tego
kolorowych paseczków wyciętych z papieru, które potem naklejali na przedmioty,
tworząc w ten sposób atrakcyjne ozdoby.
W Średniowieczu technika ta rozpowszechniła się w Europie, dzięki mnichom,
którzy w ten sposób ozdabiali manuskrypty. W XVI wieku ze wschodu dotarły do
Europy ręcznie zdobione i lakowane przedmioty. Stały się one bardzo szybko
modne za wszelką cenę poszukiwane , ze wzgledu na swoją atrakcyjność
I
zastosowanie praktyczne. Wzrósł popyt na tego rodzaju przedmioty, a co za tym
idzie Daleki Wschód nie nadążał z zaspokojeniem tej potrzeby. Dało to poczętek
lokalnej produkcji tego rodzaju zdobionych mebli i przedmiotów codziennego
użytku.
W XVIII wieku klasa średnia w Europie nie mogąc sobie pozwolić na zakup
kosztownych przedmiotów z dalekiego Wshodu, czy też ozdób stworzonych przez
mistrzów, zaczęła korzystać z usług utalentowanych dekoratorów. W wyniku tego
rozwinęła się np. w Wenecji produkcja mająca regionalny charakter.
W Angli bardzo modne stały się tzw. print rooms-były to przedpokoje całkowicie
ozdobione techniką decoupage, poczynając od ścian, a kończąc na meblach I
elementach wyposażenia.
Dawniej wycinanki do dekoracji decoupage pochodziły z książek i czasopism,
dlatego trudno je było dopasowywać do dekorowanego przedmiotu. Obecnie w
specjalnych sklepach można kupić też różne typy papierów(klasyczny, papiery
velo, do decoupage trójwymiarowego, serwetkę z papieru ryżowego), który
charakteryzuje się wytrzymałością, sprężystością, odpowiednio cienkimi włóknami I
musi nadawać się do naklejania.
Technika podstawowa decoupage czyli wycinanie i przyklejanie motywu jest
bardzo prosta i trochę przestarzała. Aby były bardziej wyszukane prace, specjalnie
przygotowywuje się podłoże: cieniowanie zwykłym pędzlem, pędzlem gąbkowym,
syntetyczną gąbką morską, szmatką. Bardzo efektowna jest technika postarzania
podłoża – cracle-imituje ona peknięcia, które powstają na powierchni obrazu wraz z
upływem czasu.Na koniec pracy stosuje się także różnorakie wykończenia,czyli
zabezpiecza się pracę bezbarwnym lakierem,(matowym czy błyszczącym).
W grudniu 2008 roku miałam okazję poprowadzić lekcję pokazową której
celem było zaprezentowanie innym nauczycielom sposobu, w jaki przekazuję swoją
wiedzę moim podopiecznym. Na tej lekcji uczniowie ozdabiali techniką decupage i
crackle drewniane deseczki, mające później posłużyć jako podstawki. Wśród
uczniów znajdowały się osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
lekkim i umiarkowanym. Niektóre spośród nich miały zaburzenia koordynacji
wzrokowo – ruchowej. Do wszystkich swoich uczniów na tych zajęciach
stosowałam indywidualizację. Moje zajęcia składały się z części teoretycznej i
praktycznej. Część teoretyczna obejmowała multimedialną prezentację zawierającą
podstawowe informacje na temat tej techniki (historia, sposoby wykonania,
materiały itd). W części praktycznej uczniowie wykonywali powierzone im zadanie.
W części praktycznej zaprosiłam do czynnego udziału obserwujących te zajęcia
nauczycieli (w tym także moją dyrekcję), którzy bardzo chętnie włączyli się do
zajęć. Pod koniec lekcji wszyscy moi podopieczni byli zadowoleni z wyników swojej
pracy, co niewątpliwie wpłynęło na ich dowartościowanie i samoakceptację.
Wspólnie stworzyli wystawę, która jeszcze bardzie podniosła ich
Odziaływania arteterapeutyczne są więc bardzo ważnym elementem w
całym procesie edukacyjno-wychowawczym oraz terapeutycznym dzieci i
młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Uważam, że są one istotnym
dodatkiem do pracy nauczyciela-bibliotelarza. Wzbogacają cykl działań
rozwojowych, dostarczają nowych bodźców i wyznaczają różne kierunki działania.
Efekty powodzenia w takim działaniu mogą odpowiednio ukierunkowywać
aktywność ucznia.
Bibliografia:
Alio G., Karrara A., Decoupage-podstawowe techniki,Lublin 2006.
Girloy A., Arteterapia-badanie i praktyka, Wydawnictwo WSHE w Łodzi, Łódź 2009.
Konieczna E.J.,Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza ”Impuls”,
Kraków 2004.
Kulczycki M., Arteterapia i psychologia kliniczna, “Zeszyt Naukowy Akademii
Muzycznej we Wrocławiu” 1990, nr 57.
.