Artykuł przedsiebiorczosc 2.indd

Piotr Możyłowski
Doktor nauk ekonomicznych. W latach 2001–2013 pracował w Pierwszym Urzędzie Skarbowym w Radomiu
na stanowisku inspektora w Dziale Egzekucji Administracyjnej. Od 2012 r. pracuje jako wykładowca
w Wyższej Szkole Handlowej im. S. Batorego w Piotrkowie Trybunalskim. Ponadto od 2013 r.
jest dyrektorem zarządzającym w przedsiębiorstwie należącym do sektora MŚP.
Podatkowe bariery prowadzenia działalności
gospodarczej w Polsce
System podatkowy w Polsce jest uznawany
za jedną z najpoważniejszych barier zarówno
w prowadzeniu działalności gospodarczej, jak
i codziennym funkcjonowaniu osób niebędących
przedsiębiorcami. O tym, jak go zreformować,
politycy i niektórzy ekonomiści dyskutują od lat.
Niestety, dyskusje te nie wnoszą nic oprócz zamętu oraz poczucia braku stabilizacji, a zmiany
dokonywane w ustawach podatkowych wprowadzają dodatkowo element niepewności i ryzyka.
W efekcie inwestorzy i przedsiębiorcy nie mogą
podejmować racjonalnych decyzji w długim
horyzoncie czasowym, co z kolei przekłada się
na funkcjonowanie i rozwój całej gospodarki.
Od wielu lat prawdziwą bolączką polskich
przedsiębiorców są skomplikowane przepisy
podatkowe oraz różnice w interpretacji i orzecznictwie, które zwiększają ryzyko prowadzenia
działalności gospodarczej. Nawet jeśli podatnicy oprą się na powszechnych stanowiskach czy
wyrokach, nie mogą mieć pewności, że organy
podatkowe nie zakwestionują ich postępowania.
Problemem jest nie tyle sama wysokość podatków
(na tle innych państw UE są one w Polsce dość
niskie), ile wypełnianie obowiązków podatkowych
czy ich egzekwowanie.
Wysoki stopień skomplikowania przepisów
nie tylko przekłada się na długi czas niezbędny
0
1
na załatwienie wszelkich formalności związanych
z płaceniem podatków. Przyczynia się również do
hamowania rozwoju przedsiębiorczości oraz zniechęca do prowadzenia inwestycji. W 2013 r. polski przedsiębiorca musiał dokonać w ciągu roku
18 płatności podatkowych (do niedawna aż 40!),
a wypełnienie formalności podatkowych zajęło mu
średnio ponad 280 godzin (ryc. 1 i ryc. 2).
Od kilkunastu lat wśród właścicieli małych
i średnich przedsiębiorstw oraz zarządzających
nimi osób prowadzi się badania poświęcone identyfikacji barier rozwoju MŚP. Lista wskazanych
utrudnień od dłuższego czasu jest właściwie taka
sama – zmianie ulega jedynie ich kolejność w rankingach (tab. 1). Kluczowe miejsca wciąż zajmują
na niej:
– zła jakość prawa podatkowego i związane z tym
wysokie koszty jego stosowania,
– konkurencja ze strony szarej strefy,
– skomplikowane procedury administracyjne.
Na kolejnych pozycjach znajdują się ograniczony dostęp do finansowania, a także nieprecyzyjne
i skomplikowane przepisy podatkowe. Świadczą
o tym m.in. badania przeprowadzone przez Tax
Care oraz Idea Bank. Do takiej sytuacji doprowadził niestety brak profesjonalizmu i wiedzy polityków. Wśród nieprofesjonalnych działań ministra
finansów można wymienić choćby podwyższenie
Estonia
Estonia
Słowacja
Czechy
Węgry
Węgry
Polska
Polska
Czechy
Słowacja
100
200
300
400
500 [godz.]
0
5
10
15
20
25
Ryc. 1. Liczba godzin w roku potrzebnych na wypełnienie
formalności związanych z opłacaniem podatków w Polsce
na tle wybranych krajów Europy w 2013 r.
Ryc. 2. Liczba płatności w roku związanych z wywiązywaniem się z obowiązków podatkowych w Polsce na tle wybranych krajów UE w 2013 r.
Źródło: Paying Taxes 2014. The global picture, Bank Światowy & PricewaterhuseCoopers 2014.
Źródło: Paying Taxes 2014. The global picture, Bank Światowy & PricewaterhuseCoopers 2014.
Podatkowe bariery prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce
Tab. 1. Bariery administracyjne w prowadzeniu działalności gospodarczej w Polsce w 2013 r.
Bariery administracyjne
[%]
brak przejrzystości przepisów VAT
71,8
konkurencja ze strony szarej strefy
59,4
procedury administracyjne
56,9
ograniczony dostęp do finansowania
28,6
skomplikowane przepisy podatkowe
24,4
wysokie pozapłacowe koszty zatrudniania pracowników
23,4
nieefektywny system ściągania należności od dłużników
9,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań.
na określony czas stawki podatku od towarów
i usług czy nieuregulowanie przepisów dotyczących samochodów wykorzystywanych w działalności gospodarczej – osobowych i tych z kratką.
Z końcem 2013 r. wygasły przepisy zakazujące odliczania VAT od samochodów ciężarowych z kratką. Niestety, ta swego rodzaju furtka nie była
otwarta dla przedsiębiorców zbyt długo. Działania
ministra finansów doprowadziły do zmiany przepisów w tej materii od kwietnia 2014 r., co daje dwie
zmiany jednego przepisu w ciągu zaledwie trzech
miesięcy1. Takie decyzje nie wpływają pozytywnie
na odbiór tworzonych przepisów i nie zwiększają
ogólnego zaufania do państwa.
Brak przejrzystości i jednoznaczności przepisów
dotyczących podatków pośrednich (VAT i akcyza) oraz podatków od działalności gospodarczej
(CIT, PIT) stanowi istotną barierę rozwoju dla
ponad 70% MŚP. Właściciele małych i średnich
przedsiębiorstw uważają, że brak czytelności
w regulacjach podatkowych zwiększa ryzyko
prowadzenia działalności gospodarczej i generuje
koszty, które w sposób nieuzasadniony obciążają
ich działalność, a przez to – zmniejszają konkurencyjność. Warto przy tym dodać, że przepisy
regulujące opodatkowanie działalności są niejednokrotnie umieszczone w kilku aktach prawnych.
Wywołuje to sytuację, w której zarówno podatnik,
jak i urzędnik skarbowy, muszą sięgać do kilku
przepisów lub nawet aktów prawnych, aby ustalić
obowiązki związane z opodatkowaniem.
Przepisy podatkowe zawarte w ustawach były
zmieniane wielokrotnie. Najdłużej obowiązują
ustawa o podatku od spadków i darowizn z 1983 r.
(31 lat) i ustawa o podatku rolnym z 1984 r. (30 lat).
Z kolei do najkrócej obowiązujących ustaw podatkowych należą ustawa o podatku akcyzowym
uchwalona w 2008 r. (6 lat), która zastąpiła ustawę z 2004 r. (też o podatku akcyzowym), ustawa o podatku tonażowym z 2006 r. (8 lat) oraz
ustawa o podatku od towarów i usług uchwalona w 2004 r. (10 lat). Szacunkową liczbę zmian
w ustawach przedstawiono na ryc. 32. Z wykresu
wynika, że pierwsze – mało prestiżowe w tym
wypadku – miejsce zajmują ustawy o podatkach
dochodowych. Ustawa o podatku dochodowym od
osób fizycznych w ciągu ponad 20 lat była zmieniana aż 216 razy, zaś ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych – 158 razy. Niewiele
mniej, ponad 120 razy od 1997 r., modyfikowano
przepisy Ordynacji podatkowej.
1 Warto
2 Na
w tym miejscu zauważyć, że od 1 czerwca 2014 r.
weszła w życie kolejna zmiana dotycząca odliczania podatku VAT od ceny paliwa do pojazdów wykorzystywanych
w prowadzonej działalności gospodarczej.
akcyza 2004
akcyza 2008
VAT 1993
VAT 2004
Ordynacja podatkowa
CIT
PIT
0
50
100
150
200
250
Ryc. 3. Liczba zmian w wybranych ustawach podatkowych
do 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań.
wykresie przedstawiono zmiany ogłaszane w Dziennikach Ustaw, a nie zmiany poszczególnych przepisów (było
ich zdecydowanie więcej).
2
Podatkowe bariery prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce
Wskazanie innych niechlubnych rekordów również nie sprawia trudności. Na przykład przepisy
dotyczące ustawy o podatku od towarów i usług
(wraz z przepisami znajdującymi się w rozporządzeniach), w samym tylko 2011 r. zmieniono
40-krotnie.
Próbę oszacowania liczby zmian dokonywanych
w przepisach podjęła także PKPP Lewiatan. Jak
wynika z jej obliczeń, od 1 maja 2004 r. w Polsce
dokonano ponad 12 400 zmian w przepisach podatkowych, uchwalając jednocześnie 378 nowelizacji ustaw podatkowych. Sytuację tę odzwierciedla liczba wydanych interpretacji podatkowych
(ryc. 4 i 5).
Wiele problemów związanych z rozliczaniem
podatku VAT wynika też ze skomplikowanej konstrukcji ustawy czy niejasnej klasyfikacji towarów i usług (powodują one trudności w określeniu
stawki podatku). Na przykład jedną z przyczyn
kłopotów finansowych przedsiębiorców i trudności z rozliczeniami z budżetem państwa jest
moment powstania zobowiązania podatkowego.
Przedsiębiorcy są zobowiązani do odprowadzenia
podatku od towarów i usług już w chwili sprzedaży – nawet wtedy, gdy kupujący zwleka z płatnością lub nie uregulował jej w ogóle. Wprawdzie
ustawa o VAT przewiduje możliwość skorzystania z tzw. ulgi na złe długi pozwalającej odzyskać podatek wpłacony do urzędu skarbowego
po wystawieniu faktur, które nie zostały jeszcze
uregulowane, jednak podnosi to znacznie stopień
skomplikowania rozliczeń podatkowych.
Nie można w tych dywagacjach pominąć przepisów regulujących podatki dochodowe. Na wysokość podatku wpływa kilka czynników, spośród
których najważniejszymi są stawka podatku oraz
zakres opodatkowania. Dużą rolę odgrywają także:
– konstrukcja przychodów,
– elastyczny katalog kosztów uzyskania przychodów,
– wysokość odpisów amortyzacyjnych oraz możliwość rozliczania strat z lat ubiegłych,
– możliwość wykorzystania przez podatników ulg
i odliczeń decydująca o różnicy między nominalną a efektywną stawką podatku.
Działalność przedsiębiorstw opodatkowanych
podatkiem dochodowym od osób prawnych utrudniają różnice w obliczaniu dochodów do celów
rachunkowych i do celów podatkowych. Ustawa
o rachunkowości nakłada na podmioty gospodarcze obowiązek ujednoliconego sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych oraz sporządzania
bilansu i rachunku wyników według określonych
zasad. Z kolei ustawa o podatku dochodowym od
osób prawnych szczegółowo określa sposób obliczania dochodu stanowiącego podstawę opodatkowania. W ustawie wskazane są także pozycje przychodów i kosztów, które należy w tym rachunku
uwzględnić.
Nie można w tym miejscu zapomnieć o różnicach między ujęciem księgowym a ujęciem podatkowym poszczególnych pozycji, zwłaszcza po stronie kosztów. W ujęciu podatkowym do kosztów nie
wlicza się zapłaconych przez firmę odszkodowań,
wydatków związanych z naruszeniem przepisów
o ochronie środowiska czy rezerw tworzonych
w ciężar kosztów. Katalog ten jest dość duży. Dochód zweryfikowany do celów podatkowych jest
zazwyczaj wyższy niż dochód wykazywany w księgowości. Tego typu regulacje zmuszają firmy do
[tys.]
[tys.]
40
25
25
20
20
25
15
15
20
10
10
5
5
35
30
15
10
0
5
0
3
2009
2010
2011
2012
2013
2009
2010
podatki pośrednie
2011
2012
2013
0
podatki bezpośrednie
Ryc. 4. Liczba wydanych interpretacji indywidualnych
w latach 2009–2013.
Ryc. 5. Liczba wydanych interpretacji w podziale na podatki
pośrednie i bezpośrednie w latach 2009–2013.
Źródło: Raport z funkcjonowania KIP w zakresie wydawania
interpretacji indywidualnych, 2009–2013.
Źródło: Raport z funkcjonowania KIP w zakresie wydawania
interpretacji indywidualnych, 2009–2013.
Podatkowe bariery prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce
„poszukiwania” kosztów, które niejednokrotnie są
nieefektywne z punktu widzenia rachunkowości,
ale przynoszą korzyści w ujęciu podatkowym.
Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych zawierają katalogi wydatków,
które w rozumieniu ustawodawcy nie stanowią
kosztów uzyskania przychodów. Artykuły wykluczające poszczególne wydatki z kosztów uzyskania przychodów są tak rozbudowane i niejasne,
że stały się nieczytelne nie tylko dla zwykłego
podatnika, ale i dla specjalistów. Niepokojące jest
również to, że mimo nieustannego poszerzania
tych katalogów, nie podejmuje się prób usystematyzowania przepisów.
W tych warunkach w gospodarce można zaobserwować specyficzną ewolucję systemu podatkowego. Przepisy podatkowe wielokrotnie modyfikowano. Miało to na celu zwiększanie restrykcyjności
i szczelności systemu podatkowego, szczególnie
w zakresie VAT oraz podatku dochodowego od
osób fizycznych. Zmiany dokonywane w systemie
podatkowym nie miały ustabilizować gospodarki
ani w średnim, ani – tym bardziej – w długim okresie. Zwykle wiązały się one z cyklem wyborczym
i obietnicami politycznymi, a większość zmian dokonywanych w podatkach i parapodatkach miała
charakter doraźny, a nie zaplanowany.
Powyższe opinie potwierdzają także raporty
przygotowywane przez Ministerstwo Gospodarki,
z których wynika, że przedsiębiorcy oceniają przepisy prawa podatkowego jako największe utrudnienie w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Według Ministerstwa Gospodarki negatywnie
o podatkach wypowiedziało się 44% respondentów, w tym 11% przedsiębiorców oceniło przepisy
jako bardzo złe.
Podsumowanie
Prawo podatkowe obowiązujące obecnie w Polsce
budzi wiele kontrowersji zarówno wśród praktyków, jak i teoretyków. Jego wady (np. wysoki
stopień skomplikowania i brak konsekwencji)
wynikają m.in. z faktu, że decydują o nim siły polityczne. Opracowanie oraz wdrożenie właściwego
systemu podatkowego z pewnością nie jest łatwe.
Dlatego nie może odbywać się metodą prób i błędów, a na taką taktykę wskazuje niestety analiza
zmian przeprowadzonych do 2012 r. (w szczególności danych przedstawionych w niniejszym
artykule). Przykładem może być doskonalenie
nieprzemyślanych do końca rozwiązań prawnych dopiero w trakcie ich realizacji i to w tempie
niepozwalającym na pełną ocenę praktycznych
efektów opodatkowania w sferze gospodarczej
i prawnej.
W obecnych warunkach powinno się kontynuować wdrażanie zapoczątkowanych już rozwiązań
w zakresie systemu podatkowego polegających na:
• unowocześnieniu i uproszczeniu systemu podatkowego;
• redukcji stawki podstawowej w podatku od
towarów i usług, a nie jej podnoszenie (jak to
uczynił rząd w 2011 r.);
• poszerzeniu bazy podatkowej w sposób zgodny z zasadami podatkowymi (czyli objęcie opodatkowaniem nowych grup podatników), a nie
z zasadą, że bardziej obciąża się tych, którzy
już płacą;
• zharmonizowaniu przepisów podatkowych z regulacjami Unii Europejskiej;
• uporządkowaniu przepisów ustaw dotyczących
podatków dochodowych pod względem wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodów;
• zaprzestaniu prowadzenia polityki ograniczania
możliwości odliczania podatku VAT naliczonego
od coraz większej liczby towarów i usług;
• uporządkowaniu kwestii zakupów samochodów
firmowych oraz odliczania od ich użytkowania
podatku VAT (co wprowadzono częściowo od
2014 r.);
Niestety, wszelkie zmiany dokonywane w podatkach oraz parapodatkach miały – i wciąż mają –
charakter doraźny, a nie zaplanowany. Wiąże się to
z potrzebami budżetu państwa, który odzwierciedla opcje polityczne. Czynnik polityczny nabiera
szczególnego wymiaru przy próbie reformowania
systemu podatkowego. Warto bowiem zauważyć,
że prawie 24 mln płatników, z których niemal 98%
płaci najniższą stawkę podatkową PIT, stanowi
ogromną grupę wyborców. Każda próba uszczuplenia ich dochodów może okazać się bardzo
trudna i – w efekcie – przesądzić o zachowaniu
politycznego status quo.
4
Podatkowe bariery prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce
Literatura
1. Arent, A. (2007). Ocena wybranych warunków stosowania rozwiązań podatkowych dla przedsiębiorców. W: J. Głuchowski, A. Pomorska, J. Szołno-Koguc (red.), Podatkowe i niepodatkowe źródła finansowania zadań publicznych. Lublin: Wydawnictwo KUL.
2. Bank Światowy, Doing Business 2008–2011.
3. Bank Światowy & PricewaterhouseCoopers (2014). Paying Taxes 2014, The global picture.
4. Chądrzyński, M. (2007). Główne bariery rozwoju i funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich
województwa łódzkiego. Przedsiębiorczość – Edukacja, 3.
5. Kamińska, W. (2006). Wpływ procesów transformacji na rozwój małych firm prywatnych w Polsce. Przedsiębiorczość – Edukacja, 2.
6. Kosikowski, C. (2007). Podatki. Problem władzy i podatników. Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis.
7. Kosek-Wojnar, M. (2012). Zasady podatkowe w teorii i praktyce. Warszawa: Wydawnictwo PWE.
8. Ostaszewski, J. (red.). (2010). Finanse. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
9. Ministerstwo Gospodarki. (Lipiec 2010). Przedsiębiorczość w Polsce. Warszawa.
10. Rosiński R. (2008). Polski System Podatkowy. Poszukiwanie optymalnych rozwiązań. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
11. Starczewska-Krzysztoszek, M. (2008). Konkurencyjność sektora MŚP 2007. Raport z badań, PKPP Lewiatan, Warszawa.
12. Szczodrowski, G. (2003). Polski system podatkowy. Strategia transformacji. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
13. Szołno-Koguc, J. (2000). Reforma polskiego systemu podatkowego 1990–1995: założenia a realizacja, Lublin: Wydawnictwo
UMCS.
14. Tomkiewicz J. (2005). Polityka fiskalna a proces formowania się kapitału w gospodarkach posocjalistycznych. W: J. Tomkiewicz
(red.), Finanse publiczne a wzrost gospodarczy. Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. L. Koźmińskiego.
15. Zagórska J., (2011). Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Administracyjno-prawne aspekty prowadzenia działalności gospodarczej, PARP, Warszawa.
16. Związek Przedsiębiorców i Pracodawców. (2011). Raport 2012 – Warunki prowadzenia firm w Polsce, Warszawa: Centrum
im. A. Smitha.
17. www.radapodatkowa.pl
5