List Koalicji do Ministerstwa Edukacji Narodowej w sprawie POWER

Warszawa, 27 czerwca 2014 r.
Szanowna Pani
Claudia Torres-Bartyzel
Dyrektor Departamentu Funduszy Strukturalnych
Ministerstwo Edukacji Narodowej
al. J. Ch. Szucha 25, 00-918 Warszawa
Szanowna Pani Dyrektor,
Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej z dużą uwagą zapoznała się z Pani listem
z dn. 17.01.2014, skierowanym do Dyrektora Departamentu EFS w Ministerstwie
Infrastruktury i Rozwoju, Pana Pawła Chorążego (sygn. DWS.WPE.0908.4.2014). Pismo to
zostało przez Panią wystosowane w odpowiedzi na zapytanie Rzecznik Praw
Obywatelskich o konkretne działania, jakie Ministerstwo Edukacji Narodowej zaplanuje
w ramach priorytetów inwestycyjnych Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój
na lata 2014-2020, a także o działania, które mogłyby zostać zrealizowane
w przedmiotowym obszarze ze środków będących do dyspozycji w ramach regionalnych
programów operacyjnych.
Odnosząc się do zaprezentowanych przez Panią Dyrektor informacji, Koalicja na rzecz
Edukacji Antydyskryminacyjnej licząca 48 organizacji, przyjmuje z zaskoczeniem
i zaniepokojeniem twierdzenie, że „Minister Edukacji Narodowej w realizacji swoich
zadań kładzie duży nacisk na edukację antydyskryminacyjną” i jednocześnie
„Ministerstwo Edukacji Narodowej nie widzi podstaw do podejmowania dodatkowych
działań, które powinny być podejmowane w tym zakresie [tj. w zakresie edukacji
antydyskryminacyjnej] w ramach PO WER”.
Cała gama prezentowanych przez Panią na stronach 1-4 zapisów nie jest wyrazem
realizacji edukacji antydyskryminacyjnej w polskim systemie edukacji. Tylko dwa
wymienione przez Panią zapisy bezpośrednio odwołują się do przeciwdziałania
dyskryminacji w polskiej szkole, nie precyzując zresztą jego ram (Podstawa programowa
kształcenia ogólnego: „Zadaniem szkoły jest zapobieganie wszelkiej dyskryminacji” oraz
wymaganie nadzoru pedagogicznego, dotyczące realizacji przez szkoły działań
antydyskryminacyjnych, skierowanych do całych społeczności szkół).
Jednocześnie inaczej, niż stwierdza Pani na stronie 3. listu, Rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 7.10.2009 w sprawie nadzoru pedagogicznego z późniejszymi
zmianami w rzeczywistości nie zawiera kryterium realizowania przez placówkę
oświatową działań uwzględniających różnorodność i specyfikę środowiska szkolnego oraz
obejmującą całą społeczność szkoły / placówki, na które się Pani powołuje. Taki zapis
znajdował się w projekcie nowelizacji Rozporządzenia, jednak nie trafił do jego
ostatecznej, obowiązującej wersji.
Działania i zagadnienia przedstawione na stronach od 9 do 16 Pani listu, obejmujące m.in.
przeciwdziałanie narkomanii, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, wsparcie ucznia
młodszego, nie odnoszą się w ogóle do edukacji antydyskryminacyjnej, tak jak jest ona
definiowana przez Koalicję na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej, czy w zapisach
Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016 oraz tak
jak ona jest rozumiana w wymaganiach nadzoru pedagogicznego, interpretowanych m.in.
w publikacji Ośrodka Rozwoju Edukacji, „Ewaluacja zewnętrzna. Poradnik wizytatora”
pod redakcją Anny Gocłowskiej.
Podobnie jak w całej naszej dotychczasowej korespondencji z MEN, chcemy podkreślić po
raz kolejny, że istniejące zapisy są zdecydowanie zbyt skromne i niejasne, by stanowić
podstawę dla realnie prowadzonej, systemowej i kompleksowej edukacji
antydyskryminacyjnej. Same w sobie nie oznaczają, że edukacja antydyskryminacyjna
w szkołach rzeczywiście jest prowadzona. Jest wręcz przeciwnie: liczne ekspertyzy
i badania zrealizowane zarówno przez organizacje pozarządowe, jak i ośrodki
akademickie mówią o tym, że szkoła w Polsce jest realną przestrzenią, w której dochodzi
do stereotypizacji, dyskryminacji, mowy nienawiści i przemocy motywowanej
uprzedzeniami. O tych zjawiskach mówią m.in. następujące publikacje i badania,
zrealizowane chociażby w ostatnich latach: „Czytanki o edukacji: dyskryminacja”
Związek Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 2011; „Wielka Nieobecna. O edukacji
antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce”, Towarzystwo Edukacji
Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2012, „Lekcja Równości. Postawy i potrzeby kadry
szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole”, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa
2012, „Mowa nienawiści. Raport z badań sondażowych”, Fundacja im. Stefana Batorego,
Ośrodek Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014).
Badania te dowodzą, że stan rzeczywisty nie pokrywa się z deklaracjami zawartymi
w Pani stanowisku. Uczniowie i uczennice są w szkole realnie poddawani stereotypizacji,
oddziaływaniu uprzedzeń, dyskryminacji, mowie nienawiści i przemocy motywowanej
uprzedzeniami. Faktem jest narażenie na nierówne traktowanie dzieci w szkołach
w Polsce, a istniejące rozwiązania prawne są zdecydowanie niewystarczające, by
zagwarantować bezpieczeństwo dzieci uczęszczających do polskich szkół oraz
poszanowanie ich praw.
Z tym większą mocą po raz kolejny podkreślamy, że niezbędne jest pilne podjęcie przez
Ministerstwo Edukacji Narodowej jako głównego aktora odpowiedzialnego za kształt
systemu edukacji formalnej w Polsce, działań zmierzających do realnego, zaplanowanego
wprowadzenia rzetelnej perspektywy antydyskryminacyjnej do polskiej oświaty na
poziomie systemowym. Otwarte i konsekwentne wspieranie adekwatnie rozumianej
i rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej we wszystkich
jego obszarach może być realizowane ze środków publicznych dostępnych w ramach
Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.
W związku ze stanem faktycznym postulujemy:
I.
Uwzględnienie
działań
związanych
ze
wzmacnianiem
edukacji
antydyskryminacyjnej w projektach systemowych Ministerstwa Edukacji Narodowej,
planowanych do realizacji w ramach PO WER.
Takie działania mogą być adekwatnie realizowane przede wszystkim na poziomie
systemowym, stąd niezbędne jest zaangażowanie Ministerstwa Edukacji Narodowej w tym
obszarze, także w ramach PO WER. Uwzględnienie takich działań w projektach
systemowych MEN da szanse wypracowania podstawy dla systemowo i konsekwentnie
wprowadzanej, kompleksowej, nierozproszonej i jasno zdefiniowanej edukacji
antydyskryminacyjnej, która będzie realizowana nie tylko deklaratywnie, ale także
rzeczywiście. Realizowany w poprzednim okresie programowania (2007-2013) projekt
systemowy pt. „Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego
i oceny jakości pracy szkoły” realizowany m.in. przez Ośrodek Rozwoju Edukacji,
Działanie 3.1., Poddziałanie 3.1.2, pozwolił wypracować system nadzoru, który w pewnym
zakresie uwzględnia działania związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji. Niemniej np.
program systemowy „System doskonalenia nauczycieli oparty na ogólnodostępnym
kompleksowym wspomaganiu szkół” (ORE, Działanie 3.3, Poddziałanie 3.3.1) nie odnosił
się do antydyskryminacyjnych rozwiązań i treści. W kolejnym okresie programowania
widzimy więc konieczność uzupełnienia tego braku i zagwarantowania wsparcia systemu
doskonalenia nauczycieli i nauczycielek o wątek edukacji antydyskryminacyjnej, tak by
temat ten mógł być systemowo kontynuowany, pogłębiany i poszerzany, w odpowiedzi na
rzeczywiste problemy szkół w Polsce.
Dodatkowo, podjęcie takich działań będzie zgodne z rekomendacją Komitetu Ministrów
Rady Europy w sprawie Karty Edukacji Obywatelskiej i Edukacji na rzecz Praw Człowieka
(2010), która wyznacza międzynarodowe standardy edukacji o prawach człowieka
i przeciwdziałaniu dyskryminacji1. Zalecenie to stwierdza, że kluczowe jest wsparcie
decydentów edukacyjnych dla tego typu edukacji, w tym tworzenie sytuacji, w której
zagwarantowane są niezbędne środki dla wdrażania odpowiednich programów nauczania,
a także szerzej pojmowanych zmian na poziomie całego systemu edukacji. Szczególnie
ważne są programy szkolenia i rozwoju kadry edukacyjnej – Rekomendacja Komitetu
podkreśla wagę zapewniania nauczycielom / nauczycielkom, innym pracownikom oświaty
i aktorom systemu edukacji formalnej niezbędnego przygotowania do prowadzenia
działań w tym obszarze oraz umożliwiania ciągłego rozwoju w dziedzinie edukacji
obywatelskiej i edukacji na rzecz praw człowieka2.
1
Por. Zalecenie Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie Karty Edukacji Obywatelskiej
i Edukacji o Prawach Człowieka Rady Europy nr CM/Rec(2010)7 z dn. 11.05.2010.
2
Por. Rozdział 7.1 Decydenci [w:] P. Brett, P. Mompoint-Gaillard, M. H. Salema, Edukacja obywatelska
i edukacja na rzecz praw człowieka jako zadanie wszystkich nauczycieli. Opis kompetencji
nauczycielskich i sposobów ich rozwijania. Rada Europy, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2012.
II. Oficjalne wsparcie dla zagwarantowania możliwości finansowania projektów
związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji w szkołach w ramach Osi IV
„Innowacje społeczne i współpraca ponadnarodowa” Programu Operacyjnego Wiedza
Edukacja Rozwój.
W procesie konsultacji społecznych PO WER, przeprowadzonych przez Ministerstwo
Infrastruktury i Rozwoju w październiku 2013 roku, przyjęte zostało rozwiązanie
zaproponowane przez organizacje członkowskie Koalicji na rzecz Edukacji
Antydyskryminacyjnej, tj. uwzględnienie przeciwdziałania dyskryminacji w liście
priorytetów inwestycyjnych. Potwierdza to list Pana Pawła Chorążego, Dyrektora
Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego w Ministerstwie Infrastruktury
i Rozwoju, przesłany do Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej w dn. 12.02.2014
(sygnatura listu: DZF-I-82208(2)-10-HK/14, NK: 37738/14). Priorytet ten tworzy zatem
możliwość realizacji aktywności związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji
w szkołach, niezbędne jest natomiast zaangażowanie Ministerstwa Edukacji Narodowej,
aby zapewnić rzeczywistą alokację środków na projekty w praktyce wdrażające
przeciwdziałanie dyskryminacji w społecznościach szkolnych. Zapewnienie możliwości
finansowania z tych środków projektów związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji
w szkołach pozwoli na lepszą realizację zobowiązań szkół do prowadzenia działań
antydyskryminacyjnych
obejmujących
całą
społeczność
szkoły,
wynikających
z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 r. zmieniającego
rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego. Wsparcie przez MEN możliwości
realizacji działań mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji w szkołach jest także
zgodne z założeniami Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata
2013-2016, uwzględniając szczególnie fakt, że MEN jest jednym z podmiotów
realizujących KPDRT we współpracy z Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania
w odniesieniu do obszaru tematycznego nr 4, „Równe traktowanie w systemie edukacji”.
Jednocześnie w długoterminowej perspektywie wsparcie MEN jest tym ważniejsze, że Oś
IV „Innowacje społeczne i współpraca międzynarodowa” w ramach PO WER służy
wypracowaniu nowych praktyk stosowanych m.in. w obszarze systemu edukacji
formalnej, które będą mogły być następnie wdrażane w sposób regularny w szkołach
w Polsce, stając się przykładem wypracowanych w szkołach dobrych praktyk związanych
z przeciwdziałaniem dyskryminacji i pomostem dla wdrożenia systemowej koncepcji
polityki antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce.
Minister Edukacji Narodowej Joanna Kluzik-Rostkowska podczas konferencji „Mowa
nienawiści w Polsce 2014: problem prawny, społeczny, zjawisko medialne?" w Sejmie
w dn. 12.06.2014 r. stwierdziła w kontekście mowy nienawiści i przemocy motywowanej
uprzedzeniami: Widzę ten problem. To najwyższy czas aby z otwartą przyłbicą mówić
o tym co trudne, m.in. o przemocy w szkołach3. Aby nie tylko mówić o tym, co trudne,
ale także w praktyce przeciwdziałać aktom nietolerancji i dyskryminacji w szkołach
w Polsce, warto wykorzystać środki publiczne oraz podejście systemowe zapewniane
przez Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój. Stąd rekomendujemy ponowne
rozważenie stanowiska Ministerstwa Edukacji Narodowej w związku z możliwościami,
3
Źródło: www.men.gov.pl, dostęp: 20.06.2014
jakie Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój tworzy dla rozwoju rzetelnej
edukacji antydyskryminacyjnej w Polsce na lata 2014-2020. Deklarujemy wolę
spotkania i dyskusji na ten temat.
Założenia rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej
Odnosząc się do używanego w Pani liście sformułowania „edukacja antydyskryminacyjna”
i przykładów mających potwierdzić realizowanie jej założeń w systemie edukacji
formalnej w Polsce, przedstawiamy poniżej podstawowe założenia rzetelnej edukacji
antydyskryminacyjnej i komentarze dotyczące wybranych kwestii przedstawionych w Pani
liście.
1. Rzetelna edukacja antydyskryminacyjna to świadome, zaplanowane działanie
podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu
przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz
wspieranie równości i różnorodności, odnosząc się do wszystkich bez wyjątku
przesłanek dyskryminacji. Rzetelna edukacja antydyskryminacyjna w systemie
edukacji formalnej jest działaniem systemowym, jasno sformułowanym w aktach
normatywnych regulujących system edukacji formalnej oraz w innych
dokumentach mających służyć praktycznej ich realizacji. Jest to także podejście
kompleksowe, tj. obejmujące wszystkie – a nie tylko wybrane – przesłanki
dyskryminacji.
Integralnym elementem polityki edukacyjnej mającej na celu zapewnienie, że szkoła
będzie przestrzenią bezpieczną, wolną od dyskryminacji i przemocy, której punktem
odniesienia i dążenia jest budowanie takiego właśnie społeczeństwa, jest stanowcze
komunikowanie przez władze edukacyjne odrzucenia jakiejkolwiek formy uprzedzeń,
stereotypów, nierównego traktowania ze względu na jakąkolwiek przesłankę oraz mowy
nienawiści. W perspektywie prowadzą one bowiem do motywowanej uprzedzeniami
przemocy.
Stanowcze i konsekwentne zaangażowanie osób i instytucji odpowiedzialnych za politykę
edukacyjną w stanowcze i bezwarunkowe wsparcie perspektywy antydyskryminacyjnej
oraz sygnalizowanie jasnego stanowiska w tej sprawie do wszystkich grup tworzących
system edukacji formalnej i mających na niego wpływ na wszystkich szczeblach, byłoby
wyrazem troski o bezpieczeństwo wszystkich dzieci w systemie edukacji formalnej. Byłby
to także wyraz zaangażowania i poparcia dla idei, zgodnie z którą różnice między dziećmi
– a więc ich płeć, stopień sprawności, orientacja psychoseksualna, pochodzenie etniczne,
narodowość, wyznanie lub bezwyznaniowość, status migrancki, status społecznoekonomiczny oraz inne przesłanki – nie mogą negatywnie wpływać na ich szanse
edukacyjne, sposób, w jaki są traktowane w szkole, sposób oceniania ich postępów
w nauce czy poczucie wartości. Te same przesłanki nie powinny także powodować
nierównego i niesprawiedliwego traktowania osób dorosłych funkcjonujących w systemie
edukacji formalnej w Polsce, tj. nauczycieli / nauczycielek, pedagogów / pedagożek,
dyrektorów / dyrektorek i innych pracownic i pracowników oświaty.
W odniesieniu do założenia kompleksowości edukacji antydyskryminacyjnej,
zaprezentowane w liście podejście MEN utożsamia przesłanki dyskryminacji (które mają
charakter grupowy, społeczny) z cechami, które nie mają takiego charakteru. Przedstawia
też np. zagrożenie narkomanią czy profilaktykę zdrowotną, jako zjawisko z obszaru
dyskryminacji, co jest podejściem nietrafionym. Koncentracja na przemocy w rodzinie,
a jednocześnie niepodejmowanie wątku motywowanej uprzedzeniami przemocy
rówieśniczej nie pozwala dojrzeć istoty zjawiska, tj. systemowości i szerszych, niż tylko
indywidualne czy środowiskowe (rodzinne) uwarunkowań przemocy. Dodatkowo,
w cytowanych w liście źródłach pojawiają się takie przesłanki, jak narodowość, „inna
kultura”, religia, status materialny, wygląd, wiek (w kontekście osób starszych), status
imigrancki, etniczność w odniesieniu do Żydów / Żydówek oraz rasa czy stopień
sprawności / niepełnosprawność. Uderzające jest, że brakuje takich równie istotnych
przesłanek, jak płeć (a pojawia się nawet pogłębienie stereo typizującego podejścia do
płci, o czym w dalszej części niniejszego listu), orientacja psychoseksualna czy tożsamość
płciowa.
„Indywidualne podejście do ucznia” jest zapewne ważną formułą pracy w szkole, jednak
koncentracja na indywidualnej perspektywie, bez równoczesnego uwzględnienia
perspektywy systemowej i mechanizmów i zjawisk społecznych pomija fakt, że
uprzedzenia i dyskryminacja to zjawiska o charakterze społecznym i systemowym właśnie.
Dzieci, które w szkole doświadczają przemocy i dyskryminacji powinny być wspierane
jako jednostki, jednak dyskryminacja dotyczy całej społeczności szkoły i wymaga pracy
z całą społecznością, a także z osobami z grup większościowych, w mniejszym stopniu
narażonych na dyskryminację, a jednocześnie statystycznie częściej będących sprawcami
przemocy i dyskryminacji.
2. Edukacja antydyskryminacyjna rozwija wiedzę na temat mechanizmów
dyskryminacji i wykluczenia. Ważne jest zrozumienie, w jaki sposób stereotypy
i uprzedzenia prowadzą do nierównego traktowania i naruszania praw
jednostki. Kluczowe jest zobaczenie zjawiska dyskryminacji nie tylko poprzez
pryzmat osoby dyskryminowanej, ale również w kontekście istniejących relacji
władzy (społecznej, politycznej, ekonomicznej, symbolicznej) oraz systemu
przywilejów grup dominujących.
Niepokojące jest w tym kontekście prezentowane w liście, cytowane za treściami
edukacyjnymi podejście, które kładzie nacisk na „pomocowość” w odniesieniu do osób
należących do (wybranych) grup społecznych narażonych na dyskryminację, zamiast na
wzmacnianie tych grup – szczególnie uderzające jest to w kontekście osób
z niepełnosprawnościami, które są opisywane w podstawach programowych jako
„potrzebujące”, „słabsze”. Takie podejście przedstawia je jako zdecydowanie
„odmienne”, „podporządkowane”, „wymagające pomocy” oraz nie budujące ich
podmiotowości. Jest to perspektywa odległa od tej charakterystycznej dla edukacji
antydyskryminacyjnej, która akcentuje autonomię i podmiotowość w miejsce źle
rozumianej pomocowości. Jednocześnie kwestia doświadczania dyskryminacji i przemocy
motywowanej uprzedzeniami to nie tylko sprawa pojedynczej osoby, której potrzebne
jest wsparcie, ale przede wszystkim konieczność pracy z całą społecznością szkoły, w tym
z osobami, które takie praktyki stosują.
Innym szczegółowym wątkiem związanym z przeciwdziałaniem dyskryminacji, który
przedstawiany jest w Pani liście, jest kwestia „komplementarności płci i wzajemnego
dopełniania się” kobiet i mężczyzn, która to koncepcja odległa jest od podmiotowego,
niestereotypizującego podejścia. W podejściu, któremu bliskie są wartości związane
z równym traktowaniem i przeciwdziałaniem dyskryminacji, każda osoba, bez względu na
swoją płeć i inne cechy, jest autonomiczna i „pełna” w swojej podmiotowości, co
oznacza, że nie wymaga „uzupełniania” przez inną osobę ze względu na jej cechy, takie
jak płeć. „Wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej
i społecznej”, do którego odwołuje się stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej jako
do jednego z wątków edukacji antydyskryminacyjnej, jest w rzeczywistości sprzeczne
z założeniami edukacji antydyskryminacyjnej. Jest to bowiem powtórzenie
funkcjonującego społecznie, stereotypizujacego podejścia do ról płciowych, w którym
kobiety i mężczyźni funkcjonują jako jednostki z góry zdeterminowane przez swoją płeć,
o określonych społecznych zadaniach i zobowiązaniach, a także cechach wynikających
bezpośrednio z ich płci biologicznej. Stoi to w sprzeczności nie tylko z założeniami
edukacji antydyskryminacyjnej, ale przede wszystkim z aktualną wiedzą naukową. Wątek
ten wymaga raczej wyrugowania z treści przekazywanych przez szkołę, niż dodatkowego
wzmacniania.
W systemie edukacji formalnej w Polsce brakuje odpowiednio zdefiniowanej,
rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej, wdrażanej w sposób zaplanowany
i systemowy. Tym bardziej należy docenić indywidualne zaangażowanie i często odwagę
poszczególnych nauczycieli / nauczycielek, którzy / które czują się zmotywowane /
zmotywowani do prowadzenia takiego rodzaju analizy i edukacji w tym duchu – taka
praca także się odbywa i stanowi bezcenny wkład w zapewnianie dzieciom bezpiecznego
środowiska szkolnego oraz poszanowania ich praw. Nie ma ona jednak charakteru
systemowego, nie jest integralną częścią języka, którym mówi dziś szkoła w Polsce
i zależy wyłącznie od osobistych motywacji poszczególnych nauczycieli / nauczycielek,
którzy / które nie są systemowo wspierani /wspierane w swojej pracy przez władze
oświatowe. To problem, którego rozwiązanie powinno stać się celem działań Ministerstwa
Edukacji Narodowej.
W imieniu Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej,
Z poważaniem,
Małgorzata Dymowska
Prezeska Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej
Natalia Sarata
Współkoordynatorka Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej
Kontakt w sprawie listu: Marta Rawłuszko, Natalia Sarata: [email protected]
Organizacje członkowskie Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej:
1. Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej
2. Amnesty International Polska
3. Fundacja Autonomia
4. Centrum Edukacji Obywatelskiej
5. Centrum Inicjatyw UNESCO
6. Ekspedycja w Głąb Kultury
7. Fundacja Feminoteka
8. Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej
9. Stowarzyszenie Homo Faber
10. Kampania Przeciw Homofobii
11. Stowarzyszenie Lambda Warszawa
12. Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych MIKUSZEWO
13. Fundacja Dla Odmiany
14. Stowarzyszenie Jeden świat
15. Związek Nauczycielstwa Polskiego
16. Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita
17. Grupa Edukatorów Seksualnych PONTON
18. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego
19. Stowarzyszenie Pro Humanum
20. Fundacja Przestrzeń Kobiet
21. Stowarzyszenie W stronę dziewcząt
22. Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa “Bardziej kochani”
23. Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
24. Fundacja Klamra
25. Stowarzyszenie Romów w Polsce
26. Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjno-Naukowe "KEN"
27. Stowarzyszenie INTERKULTURALNI PL
28. Stowarzyszenie na rzecz Kultury i Dialogu 9/12
29. Grupa Edukacyjna Poradni Zdrowia Psychoseksualnego "Bez tabu"
30. Stowarzyszenie dla Dzieci i Młodzieży SZANSA
31. Fundacja Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komeńskiego
32. Fundacja Osiem Marzeń
33. Stowarzyszenie "NIGDY WIĘCEJ"
34. Hollaback! Polska
35. Fundacja Trans-Fuzja
36. Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
37. Fundacja Rownosc.org.pl
38. Stowarzyszenie Na Rzecz Lesbijek, Gejów, Osób Biseksualnych, Osób Transpłciowych
Oraz Osób Queer "Pracownia Różnorodności"
39. Fundacja REVERS
40. Akceptacja. Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób Homoseksualnych, Biseksualnych
i Transplciowych
41. Stowarzyszenie Kolektyw Odrobina Kultury
42. Fundacja Aktywizacja
43. Stowarzyszenie na rzecz Profilaktyki i Edukacji Seksualnej TUMA
44. Stowarzyszenie Kofe(m)Ina
45. Fundacja Pozytywnych Zmian
46. Fundacja na rzecz Różnorodności Polistrefa
47. Fundacja na rzecz Równości
48. Fundacja Ośrodka KARTA
Do wiadomości:
 Pani Joanna Kluzik-Rostkowska, Minister Edukacji Narodowej
 Pani prof. Ewa Lipowicz, Rzecznik Praw Obywatelskich
 Pani dr Agnieszka Kozłowska-Rajewicz, Pełnomocnik Rządu ds. Równego
Traktowania
 Pan Paweł Chorąży, Dyrektor Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego,
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju
 Pan Mirosław Wróblewski, Dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego i
Międzynarodowego, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich