Pamięć i integracja społeczna na pograniczach


Pamięć i integracja społeczna
na pograniczach
Przypadek pogranicza polsko-niemieckiego
i polsko-ukraińskiego
pod redakcją
Dariusza Niedźwiedzkiego

Copyright © by Zakład Wydawniczy Nomos, 2016
Publikacja dofinansowana przez Polsko-Niemiecką Fundację na Rzecz Nauki,
projekt nr 2013-28
Recenzja: dr hab. Dariusz Wojakowski
Redakcja wydawnicza: Anna Grochowska-Piróg
Projekt graficzny, skład i łamanie: Michał Dziadkowiec
Złożono krojami Adobe Garamond Pro oraz Neue Haas Grotesk
ISBN 978-83-7688-365-6
Kraków 2015
Zakład Wydawniczy Nomos Sp. z o.o.
ul. Kluczborska 25/3u
31–271 Kraków
tel./fax: +48 12 626 19 21
[email protected]
www.nomos.pl
ebooki.nomos.pl
facebook.com/zakladwydawniczynomos

Spis treści
Dariusz Niedźwiedzki
Wstęp 7
Stefan Garsztecki
Pogranicze polsko-niemieckie: dotychczasowe osiągnięcia
i wyzwania na przyszłość 13
Krzysztof Koźbiał
Polsko-niemiecka współpraca transgraniczna wczoraj, dziś
i jutro. Kilka uwag na marginesie „Strategii rozwoju Polski
Zachodniej 2020” 33
Radosław Buraczyński, Piotr Kocyba
„Patrzeć dalej niż czubek własnego nosa” — współpraca na pograniczu
polsko-niemieckim z perspektywy podmiotów lokalnych 49
Dariusz Niedźwiedzki
Tożsamość na pograniczu polsko-niemieckim. Przypadek
mieszkańców Słubic 94
Paweł Kubicki, Joanna Orzechowska-Wacławska
Pogranicza i transgranicza Polski. Polsko-czeskie
i polsko-ukraińskie doświadczenia pograniczne
po akcesji Polski do UE 117

Maciej Stępka
„Konflikt ukryty” a integracja europejska. Trudne relacje
polsko-ukraińskie w perspektywie społeczności pogranicza 136
Marcin Zubek
Pamięć jako podłoże konfliktu na pograniczu
polsko-ukraińskim 159
Agata Mazurkiewicz
„Polski model” pojednania: pogranicze polsko-ukraińskie 185
O autorach 201
Dariusz Niedźwiedzki
Wstęp
W dyskursie publicznym często padają stwierdzenia o zanikaniu granic
w integrującej się Europie. Tymczasem powinno się mówić o ich ewolucji,
zmianie charakteru, np. większej otwartości i przenikalności. Co więcej,
te spostrzeżenia odnoszone są raczej do granic rozumianych w kategoriach substancjalnych, które oddzielają poszczególne państwa narodowe.
Integracja europejska ma oczywiście swój wymiar polityczny, co między
innymi prowadzi do przemian na granicach, które zostały skonstruowane na bazie zjawisk i procesów politycznych. W konsekwencji wiele
z nich ma charakter czysto administracyjny, są niejako „sztuczne”. Ich
otwarcie, czyli w efekcie swoiste znoszenie przez układ z Schengen, jest
potwierdzeniem ich „nienaturalności” przez klasę polityczną w Europie.
Otwarte granice polityczne mają niewiele wspólnego z powstałymi
na bazie rozwoju historycznego granicami o charakterze kulturowym,
utworzonymi w efekcie wielkich procesów dziejowych. Zazwyczaj rozdzielały one stary kontynent na dwie części poddane w określonym czasie
odmiennym czynnikom rozwojowym1. Limia związane z zasięgiem Cesarstwa Rzymskiego, Wielką Schizmą, podziałem Kościoła zachodniego
na katolicyzm i protestantyzm, oddziaływaniem imperium osmańskiego,
zasięgiem XIX-wiecznej industrializacji czy żelazną kurtyną wydają się
mieć najistotniejsze znaczenie rozwojowe. Ta ostatnia, upadła w latach
1 Zob. N. Davies, Europa, SIW Znak, Kraków 1998, s. 31–75.
7
Dariusz Niedźwiedzki
dziewięćdziesiątych XX wieku, została zastąpiona granicą oddzielającą
kraje członkowskie Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego od pozostałych państw starego kontynentu. Oczywiście w największym stopniu administracyjne granice polityczne wiążą się z procesami
narodowotwórczymi w Europie, niemniej ich ostateczny kształt czasami
daleko odbiega od zasięgu kultur etnicznych. Znakomitym przykładem
takiej sytuacji są Polska lub Węgry w dzisiejszych granicach politycznych.
W przypadku naszego kraju nie jesteśmy w stanie precyzyjnie określić
zasięgu polskiej kultury etnicznej, jej granic na wschodzie i zachodzie.
Podobna sytuacja dotyczy zasięgu kultury niemieckiej na wschodzie
— miejsc, w których ona się kończy i zaczyna kultura francuska, podobnie jak trudno wyznaczyć granice między zasięgiem kultury francuskiej
i hiszpańskiej.
Procesy narodowotwórcze w Europie pojawiły się w momencie,
w którym kultury etniczne zachodziły na siebie, a ich nosiciele swobodnie przemieszczali się pomiędzy nimi. W tej sytuacji polityczne decyzje
ustalające granice doprowadziły do pojawienia się kultur społeczności
pogranicza, czyli takich, które ukształtowane są przez długotrwałe oddziaływanie co najmniej dwóch odmiennych kultur2. W kontekście
otwartości granic politycznych przynajmniej część tych społeczności
nabrała charakteru kulturowo transgranicznych3. Ich kultury można
także określić mianem granicznych, czyli takich, których cechą konstytutywną jest przenikanie odmiennych obszarów politycznych4. Co
najmniej dwukulturowość, ewentualna transgraniczność, czy też graniczność rozumiana w kategoriach przekraczania terytoriów politycznych to
cechy znamionujące rozumienie społeczności pogranicza w artykułach
zamieszczonych w tym tomie. Nie jest zadaniem tego wstępu, ani prowadzonych w artykułach rozważań, rozstrzyganie niuansów definicyjnych,
w szczególności dotyczących przedmiotu badań socjologii, antropologii
2 Zob. np. A. Sadowski, Pogranicze. Studia społeczne. Zarys problematyki, [w:] A. Sadowski (red.),
Pogranicze. Studia społeczne, t.1., Uniwersytet Warszawski, Filia w Białymstoku, Białystok 1992.
3 Zob. Z. Kurcz, Powrót pograniczy. Entuzjazm, normalność, problem, [w:] K. Frysztacki i P. Sztompka
(red.), Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Komitet Socjologii PAN,
Warszawa 2012.
4 Zob. M. Anderson, Frontiers. Territory and State Formation in the Modern World, Polity Press,
Oxford 1996.
8
Wstęp
i innych nauk społecznych pogranicza5. Stąd pojawiają się w poszczególnych tekstach odmienne perspektywy teoretyczne dotyczące analizowanego zjawiska. Ważnym wątkiem uwzględnianym w niniejszym
tomie jest natomiast traktowanie społeczności pogranicza jako zazwyczaj
społeczności peryferyjnych. Czasami te cechy peryferyjności są dominujące i sprawiają, że najbardziej właściwe jest analizowanie społeczności
pogranicza przez pryzmat relacji z centrum/centrami, wobec których
są współzależne6. Warto przy tym zauważyć, że ta peryferyjność może
odnosić się do ośrodków centralnych dwóch lub większej liczby kultur
konstytuujących dane pogranicze.
Migracje to jeden z istotnych czynników przesuwania granic kulturowych. Pojawiają się one bowiem wszędzie tam, gdzie migranci zajmując
zwartą przestrzeń kultywują swoją kulturę pochodzenia, odmienną od
kultury grupy przyjmującej. Co więcej, zazwyczaj dokonują jej rewitalizacji, przestrzegając norm kulturowych w stopniu wyższym niż czynią to
członkowie ich grupy w społeczności pochodzenia7. Migracje są współcześnie najistotniejszym czynnikiem powstawania nowych pograniczy8,
także tych oddalonych od granic terytorialnych państw narodowych.
Na niniejszy tom składają się artykuły poruszające kwestie spójności
społecznej na pograniczach polsko-niemieckim i polsko-ukraińskim.
Oczywiście zaprezentowano w nich tylko część zagadnień związanych
z analizowanym problemem, odnoszących się do zjawisk integracji
i współpracy, napięć i konfliktów, procesów rekonstrukcji tożsamoś­
ci i pamięci zbiorowej. Ponadto należy pamiętać, że w przypadku obu
pograniczy powinniśmy używać liczby mnogiej. W rzeczywistości b­ owiem
5 Interesujące rozważania na ten temat czytelnik może znaleźć np. w: M. Zielińska i B. Trzop (red.),
Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra współczesnej Europy, Seria
Monograficzna, t. 19, cz. 1, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 2014; L. Gołdyka, Po­
granicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji, WN Scholar, Warszawa 2013.
6 Zob. T. Zarycki, Peryferie czy pogranicza? Krytyczne spojrzenie na współczesne sposoby posłu­
giwania się pojęciem „pogranicza”, [w:] B. Jałowiecki i S. Kapralski (red.), Peryferie i pogranicza.
O potrzebie różnorodności, WN Scholar, Warszawa 2011, s. 33–54
7 Zob. np. F. van Tubergen, Religious Affiliation and Participation among Immigrants in a Secular
Society: A Study of Immigrants in The Netherlands, „Journal of Ethnic and Migration Studies” 2007,
vol. 33, no. 5 (July), s. 747–765.
8 Więcej na temat rozróżnienia „starych” i „nowych” pograniczy zob. np. G. Babiński, Pogranicza
stare i nowe, [w:] K. Krzysztofek, A. Sadowski (red.), Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia
i konflikty, Wydawnictwo UwB, Białystok 2001, s. 69–82.
9
Dariusz Niedźwiedzki
istnieją liczne pogranicza polsko-niemieckie i polsko-ukraińskie o odmiennych charakterystykach. Ten fakt ilustrują także zamieszczone w
tym tomie teksty.
Większość zamieszczonych artykułów opiera się na danych uzyskanych w trakcie realizacji projektu „Spójność społeczna: studium
porównawcze pogranicza polsko-niemieckiego i polsko-ukraińskiego”,
finansowanego przez Polsko-Niemiecką Fundację na rzecz Nauki. Prowadzone badania i analizy dotyczyły tworzenia dobrosąsiedzkich relacji na
tle uprzedzeń i resentymentów opartych na kulturowych i historycznych
zaszłościach. W tym celu analizie poddano lokalne media, organizacje
pozarządowe działające w regionach pogranicza oraz władze lokalne.
Wszystkie one traktowane były jako podmioty kształtujące spójność
społeczną, oddziałujące w kluczowy sposób na lokalne mechanizmy
rozładowywania napięć społecznych i budowania stosunków przygranicznych. Dokonujące się w skali państwa i narodu zmiany percepcji
sąsiadów i ewolucji stosunków pomiędzy państwami, odpowiednio:
Polską a Niemcami oraz Polską a Ukrainą, stanowiły dodatkowy kontekst badań. Podobnie jak proces integracji europejskiej, przyczyniający
się do rozwoju społeczno-gospodarczego na pograniczu państwowym,
a w przypadku pogranicza polsko-ukraińskiego — unijnym.
Kluczową techniką, obok obserwacji i zbierania dokumentów życia
społecznego, był pogłębiony wywiad problemowy. Rozmowy zostały
przeprowadzone w przedstawicielami lokalnych mediów, administracji
publicznej, działaczy organizacji pozarządowych oraz lokalnymi liderami
społecznymi. Przygotowany kwestionariusz obejmował cztery obszary
problemowe. Pierwszy odnosił się do problemu spójności i kapitału
społecznego. Istotą pytań zawartych w tej części było dotarcie do danych
umożliwiających określenie sposobów konstruowania na pograniczu
kulturowym wspólnych wartości oraz identyfikowania i rozumienia
wspólnych zagrożeń i problemów. Chodziło także o charakterystykę
funkcjonowania formalnych i nieformalnych sieci komunikacji społecznej, umożliwiających osiąganie wspólnych celów, oraz ich zdolność do
pokojowego niwelowania nieporozumień i konfliktów. W związku z tym
pojawiły się w tej części także pytania pozwalające analizować poziom
zaufania i solidarności społecznej oraz uczestnictwa społecznego, politycznego i ekonomicznego w życiu społeczności pogranicza. Drugi obszar
10
Wstęp
problemowy dotyczył pamięci zbiorowej na pograniczu. Interesowało
nas radzenie sobie z nacechowaną konfliktem przeszłością, a więc także
sposoby teraźniejszego definiowania i rozumienia przeszłości. Pytania
w nim zawarte służyły uzyskaniu wiedzy o dominujących narracjach na
temat wydarzeń historycznych i ich ewentualnych alternatywach („duża
historia” vs „małe historie”). Chcieliśmy uzyskać także dane o procesach
i agentach konstrukcji społecznych występujących na pograniczach,
które kształtują pamięć zbiorową jego mieszkańców, w tym np. mitów
czy procesów edukacyjnych wspierających dialog lub powodujących
wykluczenie w obrębie danej społeczności pogranicza. Trzeci obszar
problemowy ogniskował się na procesie pojednania. Dotykał on kwestii
powojennego pojednania pomiędzy społecznościami pogranicza, opartego na poszukiwaniu akceptowalnej dla obu stron prawdy historycznej, przebaczenia. Szczególnie interesowało nas tu ustalenie przestrzeni,
w której obydwie społeczności pogranicza potrafią pokojowo współistnieć/
współpracować, a także w jakich aspektach jest to niemożliwe. Chodziło
nam o zidentyfikowanie determinant w osiąganiu pojednania/współpracy lub warunkujących potencjał dla konfliktu, w tym roli lokalnych
działaczy/liderów w tym zakresie. Wreszcie obszar czwarty odnosił się
do procesu integracji i asocjacji europejskiej na badanych pograniczach.
Pytania w nim zamieszczone służyły pozyskaniu wiedzy na temat roli
integracji i europeizacji w funkcjonowaniu społeczności pogranicza wewnętrznego i zewnętrznego UE. W szczególności chodziło o identyfikację
zjawisk negatywnie i pozytywnie wpływających na spójność społeczną
i dialog pomiędzy sąsiadami.
Niniejszy tom otwiera artykuł Stefana Garszteckiego (Pogranicze
polsko-niemieckie: dotychczasowe osiągnięcia i wyzwania na przyszłość)
opisujący kontekst historyczny i społeczny zmian zachodzących na pograniczu polsko-niemieckim. Tekst Krzysztofa Koźbiała (Polsko-niemiecka
współpraca transgraniczna wczoraj, dziś i jutro. Kilka uwag na marginesie
„Strategii rozwoju Polski Zachodniej 2020” ) omawia przemiany relacji trans­
granicznych na pograniczu polsko-niemieckim, dla których kontekstem
jest realizacja przygotowanej przez rząd polski „Strategii rozwoju Polski
Zachodniej”. Kolejny artykuł autorstwa Radosława Buraczyńskiego
i Piotra Kocyby („Patrzeć dalej niż czubek własnego nosa” — współpraca na
pograniczu polsko-niemieckim z perspektywy podmiotów lokalnych) jest pró11
bą spojrzenia na zmieniające się relacje na pograniczu polsko-niemieckim
z perspektywy społeczności lokalnych. Tekst Dariusza Niedźwiedzkiego
(Tożsamość na pograniczu polsko-niemieckim. Przypadek mieszkańców
Słubic) to analiza studium przypadku kształtowania się lokalnej tożsamości w społeczności na pograniczu polsko-niemieckim. Maciej Stępka
(„Konflikt ukryty” a integracja europejska. Trudne relacje polsko-ukraińskie
w perspektywie społeczności pogranicza) stara się przeanalizować zmiany
w recepcji historycznych konfliktów na pograniczu polsko-ukraińskim
w kontekście procesu integracji europejskiej. Natomiast Marcin Zubek
(Pamięć jako podłoże konfliktu na pograniczu polsko-ukraińskim) prowadzi
rozważania na temat współczesnych sporów o pamięć jako czynników
konfliktogennych na pograniczu polsko-ukraińskim. Próbę omówienia
polskich koncepcji pojednania na tym pograniczu zawiera kolejny tekst
autorstwa Agaty Mazurkiewicz („Polski model” pojednania: pogranicze
polsko-ukraińskie). W zamykającym tom artykule Paweł Kubicki i Joanna
Orzechowska-Wacławska (Pogranicza i transgranicza Polski. Polsko-czeskie
i polsko-ukraińskie doświadczenia pograniczne po akcesji Polski do UE ) podej­
mują analizę zmian na pograniczach polsko-ukraińskim i polsko-czeskim,
stanowiących konsekwencję akcesji Polski do Unii Europejskiej.
Bibliografia:
Anderson M. 1996. Frontiers. Territory and State Formation in the Modern World, Oxford: Polity Press.
Babiński G. 2001. Pogranicza stare i nowe, [w:] K. Krzysztofek, A. Sadowski (red.), Pogranicza etniczne
w Europie. Harmonia i konflikty, Białystok: Wydawnictwo UwB, s. 69–82.
Davies N. 1988. Europa, Kraków: SIW Znak.
Gołdyka L. 2013. Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji, Warszawa: WN Scholar.
Kurcz Z. 2012. Powrót pograniczy. Entuzjazm, normalność, problem, [w:] K. Frysztacki i P. Sztompka (red.),
Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Warszawa: Komitet Socjologii PAN.
Sadowski A. 1992. Pogranicze. Studia społeczne. Zarys problematyki, [w:] A. Sadowski (red.), Pogranicze.
Studia społeczne, t. 1, Białystok: Uniwersytet Warszawski, Filia w Białymstoku.
Tubergen F. Van. 2007. Religious Affiliation and Participation among Immigrants in a Secular Society:
A Study of Immigrants in The Netherlands, „Journal of Ethnic and Migration Studies” vol. 33,
no. 5 (July), s. 747–765.
Zarycki T. 2011. Peryferie czy pogranicza? Krytyczne spojrzenie na współczesne sposoby posługiwania
się pojęciem „pogranicza”, [w:] B. Jałowiecki, S. Kapralski (red.), Peryferie i pogranicza. O potrzebie
różnorodności, Warszawa: WN Scholar, s. 33–54.
Zielińska M., Trzop B. (red.). 2013. Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra
współczesnej Europy, Seria Monograficzna, t. 9, cz. 1, Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
12