Olsztyn, dnia 29 listopada 2016 r. prof. dr hab. Marzenna Zaorska

Olsztyn, dnia 29 listopada 2016 r.
prof. dr hab. Marzenna Zaorska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
w Olsztynie
RECENZJA
pracy doktorskiej mgr Laury A. Butabayevej na temat: „Atrakcyjność społeczna
rówieśnika z niepełnosprawnością w wypowiedziach uczniów kłas pierwszych kazachskich
szkół”, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2016, ss. 200
(włącznie z aneksem)
Refleksie wstępne
Zagadnienie
edukacji
integracyjnej,
inkluzyjnej
(włączającej),
jej
istoty,
uwarunkowań, możliwego przebiegu, wymaganych cech podmiotów, postulowanej i realnie
obecnej efektywności jest wysoce aktualnym, pożądanym i potrzebnym nie tylko
w
pedagogice
specjalnej
poszczególnych
państw,
narodów,
środowisk
lokalnych,
w pedagogice specjalnej europejskiej i ogólnoświatowej, ale również z wielu innych
względów bezpośrednio wpisanych w istotę rozwoju cywilizacyjnego i współczesnego
człowieka. Posiada nie tylko kontekst humanistyczny czy humanitarny wręcz - również
prawny, organizacyjny, praktyczny. Jest dobitnym dowodem na pojawiające się zmiany ku
lepszemu, wymiernym atrybutem tych zmian, przejawem otwartości społeczeństw na te
problemy, które w dotychczasowym rozwoju ludzkości (z różnych przyczyn) były
niezauważane, marginalizowane, naznaczone stygmatem i gorszą innością. Do takich
zagadnień niewątpliwie należy szeroko zdefiniowane zagadnienie działań pro-integracyjnych,
pro-inkluzyjnych
skonstruowanych
na
współczesnych
tendencjach
funkcjonowania
społeczeństw cywilizowanych, a w każdym razie takimi społeczeństwami mianujących się,
postrzegających ludzi z punktu widzenia wartości absolutnych, transcendencji, poszanowania
godności, prawa do odmienności, przysługujących praw człowieka. Od percepcji, recepcji,
jakości rozwiązania sugerowanych kwestii zależeć będzie bowiem nie tylko istnienie
indywidualnego człowieka, ale i ludzkiej cywilizacji w ogóle. Stąd tematyka edukacji
1
integracyjnej i włączającej nie tylko wpisuje się w etos sygnalizowanych transformacji, jest
też cechą te zmiany współtworzącą i miernikiem ich oczekiwanego rezultatu pozytywnego.
Należy więc pogratulować Doktorantce, że potrafiła wyartykułowaną specyfikę oraz
istotność współczesności, dostrzec i podjąć wyzwanie przeprowadzenia badań naukowych
celem określenia wzajemnych relacji pomiędzy edukacją integracyjną, edukacją inkluzyjną
a akcyjnością społeczną dzieci niepełnosprawnych z punktu widzenia pełnosprawnych
rówieśników i ich rodziców. Pogratulować, że podjętemu wyzwaniu potrafiła sprostać
poprzez wykonane analizy teoretyczne, metodologiczne i empiryczne. Z konsekwencją,
determinacją, zaangażowaniem pracowała na rzecz wzbogacenia dorobku kazachskiej
(oraz również polskiej) pedagogiki specjalnej i pedagogiki porównawczej o kwestię
eksploracji tematyki niełatwej, wymagającej dużej odpowiedzialności natury etycznej.
Etycznej dlatego, że na podstawie uzyskanych wyników zrealizowanych badań własnych
będą podejmowane działania modyfikacyjne i doskonalące istniejący obecnie system oświaty
i wpisane w ten system rozwiązania edukacyjno-terapeutyczno-socjalizacyjnej natury.
Ocena ogólna rozprawy
Recenzowana rozprawa doktorska składa się ze wstępu, trzech części - teoretycznej,
metodologicznej, empirycznej, bibliografii, spisu tabel, wykresów i schematów oraz aneksu.
We
Wstępie
przedstawiono
nadrzędne
idee
niniejszego
opracowania, jego
ukierunkowanie teoretyczne, metodologiczne, empiryczne oraz przyjęte rozwiązanie
strukturalne.
Część
pierwszą
pt.
„Problematyka
badań
nad
atrakcyjnością
ucznia
z niepełnosprawnością w świetle literatury” konstruują trzy rozdziały: rozdział pierwszy
pt. „Idea edukacji wsączającej w Kazachstanie”, rozdział drugi pt. Atrakcyjność społeczna
czynnik sprzyjający edukacji włączającej”, rozdział trzeci pt. „Osoby z niepełnosprawnością
w’percepcji społecznej”.
W rozdziale pierwszym, poza ogólną interpretacją podstawowych oraz znaczących dla
realizowanego naukowego dyskursu terminów, omówiono aktualny stan działań na rzecz
edukacji integracyjnej w Kazachstanie, tak w kontekście organizacyjnym, realizacyjnym, jak
i systemowo-prawnym.
2
W rozdziale drugim - przygotowanym moim zdaniem w sposób wysoce kompetentny,
analityczny, ale też jednocześnie syntetyczny, z uwzględnieniem selekcyjnego charakteru
oraz sedna przywoływanych koncepcji wskazana została tematyka atrakcyjności społecznej
jako czynnika i miarodajnego wyznacznika społecznej atrakcyjności współczesnego
człowieka.
W rozdziale trzecim natomiast nastąpiło odniesienie do kwestii atrakcyjności
społecznej osób z niepełnosprawnością, ich społecznego postrzegania, społecznej percepcji
w oparciu o dostępne i wybrane materiały źródłowe: polskie, rosyjskie, kazachskie,
anglojęzyczne.
Część
drugą pt.
„Projekt
badań
własnych”
konstytuuje
pięć
rozdziałów
(a raczej podrozdziałów — bowiem w ten sposób należałby w mojej opinii precyzyjniej
zdefiniować włączone do danej części punkty szczegółowe). Są one następujące: Przedmiot
i cele badań, Problemy badawcze i hipotezy, Metody techniki, narzędzia, Zmienne i ich
wskaźniki, Kryteria doboru grupy i teren badań, Organizacja i przebieg badań.
Część trzecią pt. ¡^Atrakcyjność ucznia z niepełnosprawnością - wyniki badań
własnych i ich interpretacja” tworzą trzy rozdziały skorelowane z przyjętą metodologią
badań, z postawionymi czterema problemami badawczymi oraz sformułowanymi w stosunku
do problemu trzeciego i czwartego dwiema hipotezami roboczymi. Rozdział pierwszy
pt. „Charakterystyka grupy badawczej i środowiska edukacyjnego” pokazuje specyfikę
ogólną,
formalno-biograficzną grupy
podstawowej,
edukujących
tj.
się
w
badanych
(uczniów
klas
systemie
integracyjnym
pierwszych
i
szkoły
ogólnodostępnym,
z wyłączeniem relacji z niepełnosprawnymi rówieśnikami oraz ich
rodziców). Rozdział drugi pt. ,Atrakcyjność rówieśnika z niepełnosprawnością dla uczniów
klas pierwszych objętych edukacją w szkole powszechnej i włączającej” - wpisuje się
w analizę trzech badanych zagadnień: wiedzy na temat niepełnosprawności i jej źródeł,
deklarowanych zachowań wobec niepełnosprawnego rówieśnika, mając na uwadze faktyczne
lub prawdopodobne kontakty społeczne (nawiązywanie rozmowy, wspólna zabawa, wspólna
nauka, zaprzyjaźnianie się, opinia „podoba się-nie podoba się” zaproszenie do kolorowego
lub
czarnobiałego
domku),
poziomu
atrakcyjności
społecznej
rówieśnika
z niepełnosprawnością oraz ponadto dyskusję nad uzyskanymi wynikami badań. Rozdział
trzeci pt. „Atrakcyjność społeczna ucznia z niepełnosprawnością w opinii rodziców dzieci
3
o normatywnym rozwoju” prezentuje, omawia, analizuje i syntezuje wyniki badań własnych
w perspektywie wiedzy rodziców dzieci o normatywnym rozwoju, kształcących się zarówno
w systemie integracyjnym, jak i w klasach ogólnodostępnych, w których nie edukują się
dzieci z niepełnosprawnością, deklarowane przez rodziców postawy wobec kontaktów swoich
dzieci z rówieśnikiem z niepełnosprawnością, stanowisko rodziców wobec edukacji
włączającej w skorelowaniu z rodzajem szkoły, do której zdaniem badanych rodziców
powinny uczęszczać dzieci z niepełnosprawnością, deklarowanej postawy wobec wspólnego
uczenia się ich dziecka z niepełnosprawnymi rówieśnikami, argumentów przemawiających za
edukacją inkluzyjną („plusy”) i przeciwko takiej edukacji („minusy”), poziomu atrakcyjności
społecznej dziecka z niepełnosprawnością oraz dyskusji nad wskazywanymi wynikami badań
w porównaniu z wynikami badań innych autorów i skonkretyzowanych rekomendacji
adresowanych do praktyki pedagogicznej.
Rozprawę zamykaj bibliografia, spis tabel, wykresów i schematów oraz aneks,
w którym ulokowano wykorzystane w badaniach kwestionariusze ankiety skierowanej do
rodziców, wywiadu adresowanego do dzieci, test dwa domki (kolorowy i czarnobiały), tabele
z wynikami badań nieumieszczone z zasadniczej treści pracy (chociaż w niej omawiane
w odwołaniu do aneksu).
Ocena szczegółowa
Recenzowana rozprawa doktorska stanowi całość syntetyczną, skoncentrowaną na
podjętej tematyce, bez zbędnych narracji, nadinterpretacji, niepotrzebnych dyskusji
teoretycznych, metodologicznych czy empirycznych, logiczną, spójną, wzajemnie powiązaną
pod względem skonstruowanej strategii badawczej. Podąża po drodze wypracowanych
założeń naukowych. Relacjonowane treści są desygnatowo i strukturalnie precyzyjne,
bezpośrednio korespondują z istotą podjętego naukowego dyskursu i przyjętą perspektywą
badawczą. Autorka rozprawy wykonała niewątpliwie ogromną i niełatwą pracę nad
ugruntowaniem teoretycznym analizowanej problematyki, nad jej wpisaniem w wybrane
koncepcje pedagogiczne i psychologiczne, doborem adekwatnej do zaproponowanej percepcji
metodologii badań własnych, uwzględniającej potrzebę wkomponowania w odmienność
historyczno-kulturową językową i cywilizacyjną cechującą współczesne społeczeństwo
kazachskie.
wykonaniem,
Ponadto
nad
możliwie
opracowaniem
obiektywną
projektu
interpretacją
badawczego, jego
uzyskanych
praktycznym
wyników
oraz
ich
4
wkomponowaniem w credo zaplanowanych rozwiązań poznawczych. Wielka praca i wielki
wysiłek włożonych przez Autorkę rozprawy doktorskiej przyniósł wymierne efekty w postaci
opracowania nowatorskiego tematycznie, mądrego, znakomicie zaprezentowanego ze strony
konceptualnej, eksploracyjnej i interpretacyjnej. Taki efekt jest również wynikiem
systematyczności w działaniu, wysokiej autodyscypliny co do podążania za przyjętym
sposobem myślenia i potrzebą praktycznej weryfikacji uzyskanych danych. Na wskazane
komponenty nakłada się dodatkowo społeczny, indywidualny oraz międzynarodowy status
naukowej aplikacji, tak z humanistycznego, jak i kulturowo-cywilizacyjnego punktu
widzenia. Ponadto zagadnienia posiadającego niebagatelną wagę natury utylitarnej,
socjalizacyjno-wychowawczej, prawnej - od zaproponowanych rozwiązań może zależeć, oraz
zależy, życie dzieci, osób, ludzi pełno- i niepełnosprawnych, ich przyszła samodzielność
życiowa, autonomia, samorealizacja, godne istnienie.
Mam też pewne, aczkolwiek w żadnym stopniu nierzutujące na pozytywny odbiór
recenzowanej rozprawy, zastanowienia i propozycje do dyskusji nad niektórymi, a obecnymi
w jej treści podejściami, interpretacjami, stosowanej terminologii - aczkolwiek zdaję sobie
sprawę z ewentualnych językowych trudności w przełożeniu, nawet tłumaczeniu z języka
kazachskiego i rosyjskiego na język polski opisywanej tematyki. Nie odnoszę się w tym
momencie do problemu rosyjskojęzycznego czy kazachskiego zapisu obecnego w niektórych
tabelach
i
wykresach,
określonych
niedociągnięć
stylistycznych,
interpunkcyjnych
i gramatycznych.
Zasadniczo moje zastanowienia wywołuje kilka kwestii:
- interpretacja (a właściwie stawianie znaku równości), utożsamianie jako identycznych
znaczeniowo, koncepcyjnie, a zatem realizacyjnie pojęć edukacja integracyjna-edukacja
inkluzyjna (edukacja włączająca) - chociaż rozumiem, że w kazachskiej pedagogice
specjalnej takie zróżnicowanie interpretacyjne może być nieobecne,
- brakuje moim zdaniem jednoznacznego odniesienia uzyskanych wyników badań do
specyfiki historyczno-kulturowej, mentalnej, religijnej, socjalnej osób badanej populacji,
a w przypadku rodziców także do ich wykształcenia, wieku, miejsca zamieszkania (takie dane
z kwestionariusza ankiety skierowanej do rodziców można było włączyć),
szerszego
skorelowania
analizowanych
aktów
prawnych
z
ich
wymiarem
międzynarodowym, ogólnoświatowym, np. z Deklaracją z Salamanki (1994), Konwencją
5
o prawach osób niepełnosprawnych (2006), ponadto w treści teoretycznej brak roku
opublikowania przywoływanych aktów prawa kazachskiego,
mam
też
wątpliwości
co
do
stosowania
określeń
„normatywny
(tj. standardowy/standaryzowany) rozwój”, „pociąg do/wobec innego człowieka” (chodzi
0 kwestie atrakcyjności lub przeciwnie - nieatrakcyjności), do sposobu sformułowania
trzeciego i czwartego problemu badawczego - mam tu ma myśli czasownik „są” (np. zamiast:
Czy są różnice...? - można było podać: Czy istnieją różnice...?), „mama”, „tata” (czy
„matka”, „ojciec”), akronimów (np. OMZ - ograniczone możliwości zdrowia),
- doceniam znaczenie wiary w powodzenie różnorodnych działań podejmowanych wobec
osób potrzebujących pomocy i specjalnej, nawet wysoce specjalistycznej edukacji
1 rehabilitacji, jednakże postulat wiary - mimo swojej deklaratywności jako cechy pożądanej
oraz mogącej rzutować na ich efektywność - powinien posiadać empirycznie uzasadniony
charakter (odnoszę się tu do propozycji adresowanej do praktyki pedagogicznej, ujętej
następująco: „wierzyć w to, że wszyscy uczniowie mogą się uczyć” - s. 162),
- niewłaściwy zapis w bibliografii publikacji Czesława Kosakowskiego: Kosakowski
Cz. (2010). Stereotypy niepełnosprawności - między wykluczeniem a integracją. Lublin:
Wyd. UMCS - jest monografia pod redakcją naukową Marii Chodkowskiej, Stanisławy Byry,
Zdzisława Kazanowskiego, Danuty Osik-Chudowolskiej, Moniki Parachomiuk, Beaty
Szabały - jej tytuł „Stereotypy niepełnosprawności - między wykluczeniem a integracją”
(Cz. Kosakowski jest autorem artykułu umieszczonego w tym opracowaniu),
-
dostrzegam
braki
w
przypisach,
szczególnie
w
rozdziałach
części
pierwszej
(nawet w treściach przywołujących dane statystyczne czy wyniki badań zrealizowanych przez
cytowanych autorów).
Konkluzja
Recenzowana rozprawa doktorska przygotowana przez mgr Laurę A. Butabayevą na
temat: „Atrakcyjność społeczna rówieśnika z niepełnosprawnościg w wypowiedziach uczniów
klas pierwszych kazachskich szkól” swoją nowatorską, nieobecną dotychczas w naukowoteoretycznych eksploracjach tematyką badawczą, przyjętą strategią badań naukowych,
poziomem analizy i prezentacji ich wyników spełnia moim zdaniem wymogi stawione przy
nadawaniu stopnia naukowego doktora - Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach i tytule
6
naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z póź. zm. (Dz. U. Nr 65, poz. 595).
Dlatego wnoszę do Wysokiej Rady Wydziału Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki
Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej formalny wniosek o dopuszczenie mgr Laury
A. Butabayevej do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
7