żeby Żegota żołądź - typo

Ż
Ż
żeby
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
KOMENTARZ
Spójnik równoważny by, aby. Wprowadza najczęściej zdanie celowe.
Żeby rozpoczyna zdanie podrzędne.
Warto pamiętać o kryterium składniowym polskiej interpunkcji, we−
dług którego przecinki należy stawiać na granicy zdań. Nasz spójnik
taką granicę wyznacza, a zatem stawiamy przed nim przecinek, np.
Czyta mnóstwo książek, żeby dostać się na studia. • Żeby występuje
najczęściej w składniowej konstrukcji żeby – to. Przed drugim czło−
nem zawsze stawiamy przecinek lub myślnik, np. Żeby było nam
wygodniej, kupimy większe mieszkanie.
Żegota
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
ETYMOLOGIA
Imię męskie.
D. Żegoty, C. Żegocie, W. Żegoto; lmn M. Żegotowie, D. Żegotów.
Żegota to polski odpowiednik Ignacego (por. łac. ignatus ‘ogień’, pol.
żec ’palić’). Por. Żegota z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza (pod
postacią tą kryje się Ignacy Domeyko).
żołądź
WYMOWA
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
RODZINA WYRAZÓW
KOMENTARZ
[żołońdź], nie: [żołeńdź]
Żołądź to ‘owoc dębu’.
D. żołędzia lub żołędzi.
Z wyrazem żołądź spokrewniony jest przymiotnik żołędziowy.
Do refleksji, w jakim stopniu słownik jest odbiciem realnych stosun−
ków językowych epoki, wracam bardzo często. Zmienność norm – jak
i ewolucyjność języka – jest czymś całkowicie naturalnym. Wszelkie
reguły gramatyczne powinny być ustalane na podstawie obserwacji
współczesnych tekstów. Językoznawca nie może się upierać przy ja−
kiejś normie, jeśli 99 procent społeczeństwa mówi inaczej. Słownik –
zwłaszcza poprawnościowy – nie może nie uwzględniać tego ilościo−
wego kryterium. Weźmy np. formę żołądź. Orzekają o niej słowniki, że
żona
808
jest rodzaju żeńskiego, a zatem poprawne postacie to ta żołądź (nie: żo−
łędź, ale i nie ten żołądź), tej żołędzi, tą żołędzią. Tymczasem wystarczy
przeprowadzić sondaż wśród znajomych pochodzących z różnych stron
Polski, by się przekonać, że nawet nie połowa, lecz absolutna więk−
szość z nich traktuje żołądź jako rzeczownik rodzaju męskiego: ten żo−
łądź, tego żołędzia, tym żołędziem. Wiadomo, że język pisarza nie jest
czynnikiem rozstrzygającym w kwestiach poprawnościowych, lecz słu−
ży jedynie ilustracji takich czy innych przyzwyczajeń językowych au−
tora – zgodnych lub niezgodnych ze zwyczajami ogółu. W omawianym
wypadku jednak cytaty literackie też świadczą na korzyść tego żo−
łędzia. Przytoczmy choćby początek Kroniki olsztyńskiej Konstantego
Ildefonsa Gałczyńskiego: Gdy trzcina zaczyna płowieć, a żołądź więk−
szy w dąbrowie, znak, że lata złote nogi już się szykują do drogi. A we
Wprowadzeniu do buddyzmu ZEN profesora Suzuki (tłum. M. i A. Gra−
bowscy) czytamy na s. 36: Żołądź, który dopiero co opuścił ochronną
skorupkę… W nowych wydaniach słowników należy bezwzględnie do−
puścić do głosu formę ten żołądź (obok ta żołądź), zwłaszcza że w sta−
ropolszczyźnie była ona powszechna: Żołądź położyła, prosząc, by go
wdzięczna była; Kto się obżarł żołędzia (cytaty za Słownikiem etymolo−
gicznym języka polskiego Aleksandra Brücknera). Można więc mówić
o ugruntowanej w tym względzie tradycji. Przy tej okazji trzeba jeszcze
wspomnieć o pewnym zatarciu się w świadomości użytkowników pol−
szczyzny postaci mianownika liczby pojedynczej omawianego słowa.
Częściej się posługujemy formami liczby mnogiej. A jeśli już żołądź
pojawi się w naszych wypowiedziach, opowiadamy się raczej za rodza−
jem męskim, słysząc spółgłoskę na końcu wyrazu.
żona
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
RODZINA WYRAZÓW
KOMENTARZ
UWAGI STYLISTYCZNE
Żona to ‘kobieta, która jest w związku małżeńskim’.
D. żony, C. Msc. żonie; lmn D. żon.
Z wyrazem żona spokrewnione są formy: żenić się, żeński, żonaty.
Żona długo była najpowszechniejszym ogólnym określeniem osoby
płci żeńskiej. Stała się ona nazwą matrymonialną, gdy kobieta przesta−
ła być wyrazem frywolnym, a nawet obraźliwym (jedna z bohaterek
Sejmu niewieściego Marcina Bielskiego, tworzącego w XVI w., skar−
ży się: Męże nas ku więtszemu zelżeniu kobietami zową) i mogła przy−
jąć funkcję neutralnego pod względem stylistycznym określenia płci
żeńskiej (z kolei nienacechowana ekspresyjnie dziewka, synonim
dziewczyny, stała się z czasem słowem o wybitnie ujemnym znaczeniu
‘kobieta lekkich obyczajów’. • Jedna z uniwersalnych tendencji języ−
ków z rozbudowanym systemem odmiany słów przez przypadki pole−
ga na tym, że dochodzi do wyrównania postaci deklinowanego wyra−
zu. To dlatego np. obowiązująca jeszcze mniej więcej dwieście lat te−
mu odmiana żona – żony – żenie – żonę – żoną – o żenie – żono! –
z dwoma przypadkami z tematem żeń – ujednoliciła się w paradygma−
cie żona – żony – żonie – żonę – żona – o żonie – żono! (siedem razy
samogłoska tematyczna o).
Rażącym błędem stylistycznym jest określanie mianem małżonki włas−
nej żony. Spotkać się można z tym zjawiskiem co krok. Gdyby trzeba
żyto
FRAZEOLOGIA
809
było określić jego psychologiczno−społeczny charakter, należałoby
stwierdzić, że błąd ten popełniają głównie osoby starające się całą swą
wypowiedź dowartościować stylistycznie, czujące się niepewnie w da−
nej grupie czy w czasie rozmowy, pokrywające ów towarzyski niepo−
kój właśnie nadużywaniem niepotocznych konstrukcji. Zamiast prze−
syłać pozdrowienia dla małżonek naszych znajomych, przekazujmy
więc najlepsze słowa dla ich żon.
pojąć, wziąć za żonę • dobra żona męża korona • A kiedy będziesz mo−
ją żoną, / umiłowaną poślubioną (K. Przerwa−Tetmajer).
żyć
WYMOWA
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
RODZINA WYRAZÓW
KOMENTARZ
FRAZEOLOGIA
Akcent w formach czasu przeszłego żyliśmy, żyliście pada zgodnie
z normą wzorcową na sylabę trzecią od końca, a więc [żyliśmy].
W trybie przypuszczającym akcentujemy natomiast sylabę czwartą od
końca [żylibyśmy].
Czasownik ten ma kilka znaczeń, m.in.: ‘być, istnieć’, ‘bytować w ja−
kich warunkach’ (ktoś żyje dla kogoś, czegoś), ‘utrzymywać się’ (ktoś
żyje z czegoś), ‘utrzymywać z kimś kontakty’ (ktoś żyje z kimś).
Żyć to czasownik w formie niedokonanej. Odmiana: żyję, żyjesz, żyje,
żyj, żył.
Z czasownikiem żyć spokrewnione są formy: imiesłowy przymiotniko−
we żyjący, żyjąca, żyjące, imiesłów przysłówkowy żyjąc, a także rze−
czownik odsłowny życie. • Od czasownika żyć pochodzą też wyrazy:
dożyć, przeżyć, pożyć, odżyć, ożyć.
Ostatnio nadużywa się czasownika żyć kosztem formy mieszkać.
Mówi się tylko o malarzu żyjącym w Paryżu, o pisarzu żyjącym w USA
czy o piosenkarzu żyjącym w Londynie. A przecież wszyscy oni mogli−
by jeszcze od czasu do czasu tam mieszkać! • Śladem pierwotnej
odrębności cząstek −śmy, −ście jest możliwość doczepiania ich do róż−
nych wyrazów w zdaniu: my tam żyliśmy – myśmy tam żyli. • Nie by−
ło chyba bardziej nieżyciowej reguły ortograficznej niż ta, która doty−
czyła partykuły przeczącej nie z imiesłowami przymiotnikowymi. Pa−
miętajmy, że od paru lat nowa słownikowa reguła pozwala stosować
pisownię łączną zarówno wtedy, gdy cecha wyrażona przez imiesłów
ma charakter stały, jak i wtedy, gdy owa cecha ma charakter chwilowy
i ulotny. Piszmy więc niezmiennie: nieżyjący, nieżyjąca, nieżyjące.
• żyć nie umierać • żyć pełnią życia • żył sobie raz… • Niech żyje! •
Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy (J. Wybicki) • żyli długo
i szczęśliwie • jemy, aby żyć, nie żyjemy, aby jeść (Sokrates) • Naród
żyje, dopóki język jego żyje (K. Libelt) • Żyłem z wami, cierpiałem
z wami i płakałem z wami (J. Słowacki).
żyto
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
ETYMOLOGIA
Żyto to ‘nazwa jednego ze zbóż’.
D. żyta, Msc. życie; lmn D. żyt.
Rzeczownik żyto pochodzi od czasownika żyć. Żyto było kiedyś wszyst−
kim, co służyło życiu, a dopiero później stało się nazwą jednego ze zbóż.
żywić
RODZINA WYRAZÓW
FRAZEOLOGIA
810
żywić
Z wyrazem żyto spokrewnione są formy: żytko, żytni, żytniówka (‘ro−
dzaj wódki’), żytnisko (‘ściernisko po życie’).
W wyrażeniach i zwrotach metaforycznych, w przysłowiach i senten−
cjach odbija się jak w zwierciadle kultura i cywilizacja danej społecz−
ności. Kiedyś o ludzkiej egzystencji decydowała praca na roli. Ona by−
ła najważniejsza. Prawdę tę wyrażał Polak w sentencjonalnych rymo−
wankach: Póki żyta – póty byta; kto ma żytko, ten ma wszystko; nie
chciało się żytka żąć, skąd się miały bułki wziąć?; gdzie się żytko kło−
si, chłop czapkę na bakier nosi. Z żytem związane też były takie meta−
fory, jak: czuć wilka w życie, czyli ‘czuć niebezpieczeństwo’ czy wo−
zić żyto na Zawiśle ‘wykonywać niepotrzebną pracę’ (niepotrzebną, bo
przecież Zawiśle/Powiśle słynęło z żyznych ziem).
żywić
WYMOWA
DEFINICJA
INF. GRAMATYCZNE
RODZINA WYRAZÓW
KOMENTARZ
Akcent w formach czasu przeszłego żywiliśmy, żywiliście pada zgo−
dnie z normą wzorcową na sylabę trzecią od końca, a więc [żywi−
liśmy]. W trybie przypuszczającym akcentujemy natomiast sylabę
czwartą od końca [żywilibyśmy].
Żywić to ‘dostarczać pożywienia’ (ktoś żywi kogoś, coś), ‘doznawać
czegoś’ (ktoś żywi coś do kogoś, czegoś albo dla kogoś, dla czegoś).
Żywić to czasownik w formie niedokonanej. Odmiana: żywię, żywisz,
żywi, żyw, żywił.
Z czasownikiem żywić spokrewnione są formy: imiesłowy przymiotni−
kowe żywiony, żywiona, żywione, żywiący, żywiąca, żywiące, imiesłów
przysłówkowy żywiąc, a także rzeczownik odsłowny żywienie. • Od
czasownika żywić pochodzą też wyrazy: pożywić, wyżywić, dożywić.
Byłem kiedyś gościem telewizyjnego programu Tydzień, przygotowy−
wanego przez redakcję rolną. Miałem m.in. rozstrzygnąć, czy znany
zwrot żywią i bronią należy rozumieć dosłownie jako ‘dostarczają po−
żywienia i bronią’ (żywią, bronią – czasowniki w 3. osobie liczby
mnogiej czasu teraźniejszego), czy też mamy tu do czynienia z jakimś
dawnym rzeczownikiem w narzędniku (żywią – jak np. Sylwią, Kar−
wią, Mołdawią, Jugosławią). Przejrzałem przed programem słowniki
staropolskie. W żadnym z nich nie znalazłem słowa żywia (jak Sylwia
– Sylwią czy Jugosławia – Jugosławią). Nasi przodkowie na określe−
nie stworzenia, żyjątka mieli takie wyrazy, jak żywię (w dopełniaczu
żywięcia – jak cielę, cielęcia czy kurczę – kurczęcia), żywioł (wszytki
zwierzęta i wszelki żywioł, jeż to po ziemi płozi – czytamy w XV−wiecz−
nej Biblii królowej Zofii), żywizna, żywocina. Znana też była przed
wiekami wielka bogini słowiańska Żywa bądź Żywie (zowie się tak, iż
żywie lub ożywia, żywot daje – tłumaczył w roku 1861 Słownik języka
polskiego Orgelbranda). Ale od wszystkich tych form nie można było
stworzyć narzędnika żywią! Wydaje się więc, że kiedy wojewodzina
brzesko−litewska z Kleistów Tadeuszowa Zybergowa ofiarowała
w 1794 roku kosynierom kościuszkowskim sztandar z napisem Żywią
i bronią, wszyscy wtedy odebrali tę konstrukcję jako zawierającą dwa
czasowniki w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego. Maria
Konopnicka takie rozumienie uczyniła jeszcze bardziej wyrazistym
przez dodanie do owego żywią biernikowego nas: Kosa z piką na krzyż
FRAZEOLOGIA
811
w snopie z Orłem i Pogonią, dookoła napis cudny: Żywią nas i bronią!
(wiersz pt. O chorągwi kosynierów). W znaczeniu ‘dostarczają poży−
wienia’ używali naszego czasownika także inni poeci: Polak północ
oświecał, resztę i bronił, i żywił (Kazimierz Brodziński 1791–1835),
Więcej wart od obydwóch, kto żywi i broni (Kajetan Koźmian
1771–1856), …z ziemi wszystkich żywią i bogacą (Adam Mickiewicz
1798–1855). A i Henryk Markiewicz oraz Andrzej Romanowski, auto−
rzy olbrzymiej księgi cytatów obecnych w polskiej kulturze, zatytuło−
wanej Skrzydlate słowa (PIW 1990), zwrot żywią i bronią umieścili pod
hasłem żywić. Więc i oni nie mieli wątpliwości, że żywią to czasownik
znaczący tyle co ‘dostarczają pożywienia’. • Śladem pierwotnej odręb−
ności cząstek −śmy, −ście jest możliwość doczepiania ich do różnych
wyrazów w zdaniu: my go żywiliśmy – myśmy go żywili. • Nie było chy−
ba bardziej nieżyciowej reguły ortograficznej niż ta, która dotyczyła
partykuły przeczącej nie z imiesłowami przymiotnikowymi. Pamiętaj−
my, że od paru lat nowa słownikowa reguła pozwala stosować pisow−
nię łączną zarówno wtedy, gdy cecha wyrażona przez imiesłów ma cha−
rakter stały, jak i wtedy, gdy owa cecha ma charakter chwilowy i ulot−
ny. Piszmy więc niezmiennie: nieżywiony, nieżywiona, nieżywione.
żywią i bronią.