Shaping the category of economic value

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 95
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2012
prof. Kazimierz Fiedorowicz
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
mgr Jacek Fiedorowicz
Politechnika Warszawska
Kszta towanie si! kategorii warto"ci ekonomicznej
Shaping the category of economic value
Streszczenie: Przedstawiono zmiany, jakie nast powa!y w okre"laniu kategorii warto"ci ekonomicznej dobra. Warto"# ta pojawia si w procesie gospodarowania. Zmiany w okre"laniu kategorii warto"ci ekonomicznej przedstawiono dla kilku okresów historycznych: staro$ytno"ci,
okresu patrycystycznego, "redniowiecza, merkantylizmu, fizjokratyzmu, klasycyzmu, marksizmu
i okresu wspó!czesnego. Zmiany w okre"laniu kategorii warto"ci ekonomicznej polega!y na pog! bianiu zarówno definicji jak i na coraz lepszych sposobach pomiaru warto"ci. Nast powa!o
znaczne zró$nicowanie sposobów definiowania tej kategorii i sposobów okre"lania wielko"ci tej
kategorii. Zmiany te maj% miejsce i obecnie. Kategori warto"ci ekonomicznej dobra okre"lano
najpierw za pomoc% ceny. Nast pnie oparto na cesze u$yteczno"ci. Kolejno oparto j% na warto"ci pracy, warto"ci wymiennej, warto"ci dodanej, kra&cowej, subiektywnej, spo!ecznej, a tak$e
niepewnej.
S owa kluczowe: kategoria, warto ! ekonomiczna, zmiana w czasie, wielorako !, definiowanie
Abstract: The article presents changes in describing the category of the economic value of goods. This value appears in the management process. Changes in the definition of the category
of economic value are shown for a number of historical periods: ancient, male keeper tangential
period, the Middle Ages, mercantilism, physiocratism, classicism, Marxism and the modern period. Changes in the definition of the category of economic value consisted of deepening both
the definition and better ways to measure the value. Following widely differing ways of defining
the categories and methods of determining the scope of this category. These changes are taking place even now. The category of the economic value of goods is determined by price first.
Then, based on the attribute of usability. Next, it is based on the value of labour, exchange value, added value, as well as marginal, subjective, social, and uncertain values.
Key words: category, economic value, the change in time, variety, define
Wst!p
Przedmiotem analizy s" zmiany, jakie wyst"pi#y w procesie historycznym, w definiowaniu warto ci jako kategorii ekonomicznej. W ekonomii warto ! jest uznana za podstawow" kategori$. Jednak nie by#o i nie ma jednoznacznego pogl"du na sposób okre lania kategorii warto ci. Próbowano j"
wielokrotnie okre li!. Sposób okre lania kategorii warto ci ulega# zmianom.
146
K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz
Dokonano przegl"du sposobów okre lania kategorii warto ci w ekonomii,
czyli kategorii warto ci ekonomicznej.
Przegl"d ten zostanie przeprowadzony w nawi"zaniu do zmieniaj"cego si$ sposobu jej ujmowania wraz z rozwojem my li ekonomicznej. Najpierw zostanie omówiona sama kategoria warto ci ekonomicznej. Nast$pnie
zostanie omówiony sposób jej okre lania w poszczególnych okresach czasu. Przeprowadzono uproszczony podzia# rozwoju my li ekonomicznej na
trzy okresy: okres historyczny, okres klasyczny i czasy nam wspó#czesne.
W zako%czeniu, zamiast wniosków, omówiono zwi$&le zmiany dotychczasowej kategorii warto ci i wyra'ono pogl"d dotycz"cy potencjalnych przysz#ych zmian, czyli modyfikacji w okre leniu kategorii warto ci ekonomicznej.
Sposób przedstawiania kszta#towania si$ kategorii warto ci ekonomicznej mo'e budzi! w"tpliwo ci ze wzgl$du na przyj$te zbytnie uproszczenia w tym przedstawianiu. Uproszczenia te by#y niezb$dne z dwóch powodów. Pierwszy powód uproszcze% wynika z faktu, 'e analizowano zmiany tej
kategorii pod k"tem zmian g#ównych cech tej kategorii. Natomiast drugi powód jest taki, 'e celem analizy by#o wykorzystanie jej wyników przy okre laniu warto ci rzeczy. Rzeczy posiadaj" odmienne cechy od innych rodzajów
dóbr ekonomicznych. St"d te' powinny by! odmiennie traktowane w kontekcie relacji zachodz"cych mi$dzy trzema kategoriami: warto ci", wycen"
i cen". Te trzy kategorie, odniesione do rzeczy, ró'ni" si$ mi$dzy sob". To
zró'nicowanie jest jedn" z odmienno ci, o których by#a mowa powy'ej.
Istota kategorii warto"ci ekonomicznej
Relacje zachodz"ce mi$dzy podmiotem a przedmiotem1, w tym te'
zachodz"ce mi$dzy nimi relacje ekonomiczne, wyra'aj" si$ poprzez warto !
dóbr ekonomicznych. Relacje te nie posiadaj" obiektywnej natury. S" one
subiektywne, gdy' zale'" od tego, jakie znaczenie dla u'ytkowników dóbr
ekonomicznych posiadaj" te dobra. St"d ka'da kategoria warto ci, w tym
równie' kategoria warto ci ekonomicznej dotycz"ca dóbr, jest kategori"
okre lan" zarówno w sposób subiektywny jak i w sposób zmienny. Dotyczy
to zarówno zmienno ci wywo#anej zmieniaj"cymi si$ u'ytkownikami dóbr,
jak i zmian" warto ci dobra zachodz"c" w czasie. Obiektywizacja warto ci
ekonomicznej dla dobra jest zabiegiem, który polega na tym, aby wyznaczy!
warto ! tego dobra niezale'nie od subiektywnego os"du wyra'anego przez
poszczególnych u'ytkowników danego dobra. Jest to mo'liwe, je li przy tym
wyznaczaniu s" brane pod uwag$ takie w#a ciwo ci, czy te' takie cechy dobra ekonomicznego, które to w#a ciwo ci lub te' cechy s" niezmienne
w czasie i s" trwa#e, niezale'ne od os"du poszczególnych, zmieniaj"cych
si$ u'ytkowników danego dobra ekonomicznego.
Cechy warto ci, dotycz"ce dóbr ekonomicznych, odró'niaj" si$ od
cech i od kategorii warto ci, dotycz"cych innych nieekonomicznych rodzajów dóbr. Odró'nienie te wynika z tego, 'e warto ! ekonomiczna danego
1
Podmiotem jest tu w#a ciciel dobra ekonomicznego a przedmiotem jest tu samo dobro ekonomiczne.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
ZN nr 95
Kszta!towanie si" kategorii warto#ci ekonomicznej
147
dobra jest ilo ciowo porównywalna z warto ci" ekonomiczn" innych dóbr.
Porównywalno ! dóbr ekonomicznych wynika z warto ci u'ytkowej tych
dóbr. Natomiast warto ! jako kategoria, jest kategori" szersz" od kategorii
warto ci u'ywanej w ekonomii, nazywan" warto ci" ekonomiczn". Jako kategoria szersza2, psychologiczna, posiada dwa znaczenia, dotycz"ce zarówno s"du o faktach jak i s"du o warto ci. Pierwszy s"d dotyczy faktu zaistnienia samej warto ci, a drugi za s"d dotyczy oceny istnienia tego faktu.
W przypadku np. dobra ekonomicznego trwa#ego, powiadamiaj"c o fakcie
zaistnienia warto ci, mówimy 'e np. budujemy dom. Natomiast powiadamiaj"c, 'e dom ma pi$! okien, to oceniamy po rednio warto ! tego domu.
Przy omawianiu kategorii warto ci zaj$to si$ kategori" warto ci ekonomicznej. Kategori" t", ekonomia jako nauka, zajmuje si$ od samego pocz"tku swego istnienia. St"d we wszystkich wi$kszych publikacjach, zwi"zanych z histori" my li ekonomicznej, omawiano t$ kategori$. Warto !
w ekonomii wyst$puje wtedy, gdy wyst$puje relacja, wi$& lub stosunek mi$dzy podmiotem, czyli u'ytkownikiem danego dobra ekonomicznego
a przedmiotem, czyli samym dobrem ekonomicznym. Relacje te zachodz"
jedynie wtedy, gdy dane dobro, wyst$puj"ce w naturze, poprzez wej cie do
procesu gospodarowania, staje si$ dobrem ekonomicznym. Proces gospodarowania tworz" fazy tego procesu, czyli faz$ wytwarzanie dóbr, faz$ wymiany dóbr, faz$ podzia#u dóbr i faz$ spo'ycia dóbr. Dobro trwa#e, jako dobro ekonomiczne, uczestniczy we wszystkich czterech powy'szych fazach
procesu gospodarowania. Powstaje w fazie wytwarzania. Jest nast$pnie
przedmiotem wymiany na rynku, tworz"c segment na rynku dóbr. Wymiana
na rynku dóbr, wchodzi w sk#ad rynku pierwotnego, w postaci dóbr po rednich czy te' dóbr finalnych. Dobro, ze wzgl$du na cech$ trwa#o ci, mo'e by!
tak'e przedmiotem wielokrotnej wymiany na rynku wtórnym. Nast$pnie, po
wymianie na rynku dóbr, jako dobro trwa#e, staje si$ rodkiem trwa#ym
w procesie wytwarzania lub te' jako finalne dobro trwa#e, staje si$ d#ugotrwa#ym rodkiem spo'ycia. Po jej wykorzystaniu dobro wymaga rekultywacji. Cykl obiegu dóbr w procesie gospodarowania jest wi$c d#ugi.
Warto ! ekonomiczna (w skrócie warto !) jest podstawow" kategori"
w naukach ekonomicznych. Definiowanie tej kategorii ulega#o w ci"gu wieków znacznym zmianom. Równie' obecnie kategoria ta nie jest poj$ciem
jednoznacznym. Odnosimy j" zarówno do rzeczy, do us#ug, ale te' i do pracy, b$d"cej tak'e dobrem ekonomicznym. Warto ! mo'na odnosi! do takiej
wielko ci warto ci, która s#u'y jako podstawa do okre lania ceny rynkowej.
St"d wyst$puje kategoria warto ci rynkowej. Mo'na te' warto ! odnosi! do
warto ci odtworzeniowej. St"d wyst$puje kategoria warto ci odtworzeniowej.
To samo mo'e dotyczy! odniesienia do takiej wielko ci warto ci, która opiera si$ na u'yteczno ci dobra. Oznacza to wyst$powanie kategorii warto ci
u'ytkowej. Wynika z tego, 'e wyst$puj" ró'ne kategorie warto ci, w tym tak'e ró'ne kategorie warto ci odniesione do rzeczy. Wyst$puje w naukach
ekonomicznych du'a ilo ! kategorii warto ci.
2
Alexander S., 1908, The idea of value, Mind, New Series, vol. I, ss. 31 i 53.
ZN nr 95
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
148
K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz
Poj$cia zwi"zane z kategori" warto ci ekonomicznej ulega#y zmianom, wraz z histori" kszta#towania si$ my li ekonomicznej. Historia kszta#towania si$ kategorii warto ci ekonomicznej mo'e by! odnoszona zarówno do
warto ci rzeczy, do warto ci us#ug, do warto ci pracy lub do warto ci innego
wysi#ku, albo te' mo'e by! odnoszona wspólnie do tych wszystkich rodzajów warto ci. Warto ! rzeczy, warto ! us#ug, lub warto ! pracy, odpowiada
warto ciom utylitarnym czyli zdolno ciom do zaspokajania naszych potrzeb.
Warto ! utylitarna, podobnie jak ka'da kategoria warto ci, te' nosi cechy
subiektywne.
Warto ! ekonomiczn" dobra mierzymy za pomoc" pieni"dza jako
miary warto ci. Stosuj"c pomiar warto ci dobra, mo'na nast$pnie dokonywa! ekwiwalentnej wymiany warto ci dobra na rynku. W oparciu o warto !
dobra ustalamy te' cen$ dobra. St"d stwierdza si$, 'e warto ! dobra jest
równa cenie dobra, a cen$ dobra ustala warto ! dobra. Z drugiej strony, cena dobra przekszta#ca si$ w cen$ rynkow" dobra. Jest ona ustalana na rynku w wyniku wyznaczania równowagi mi$dzy poda'" a popytem na dane
dobro. Nast$puje to w mechanizmie ustalania ceny dobra, czyli warto ci dobra. Na ustalanie warto ci rzeczy, us#ug lub pracy, a po rednio i ich ceny.
Wp#ywaj" takie czynniki, które dotycz" u'yteczno ci i funkcjonalno ci dobra,
jego trwa#o ci i estetyki, gustów sprzedawców i nabywców itp. Warto ! dobra odpowiada! powinna tym czynnikom. Ponadto na warto ! dobra mog"
wp#ywa! i inne, pozaekonomiczne czynniki, dotycz"ce komfortu, wyró'nienia
spo#ecznego, presti'u itp.
Okre lanie warto ci, jako kategorii ekonomicznej, by#o, jest i b$dzie
ci"gle przedmiotem poszukiwa%. Kategoria ta nie jest kategori" niezmienn".
Na zmian$ tej kategorii wp#ywaj" warunki funkcjonowania gospodarki oraz
wp#ywaj" te' nasze oceny. Dokonuj"c przegl"du poj$! warto ci, nale'y
podkre li!, 'e nie ma mo'liwo ci znalezienia jednej definicji warto ci. Definiowanie tej kategorii wymaga wprowadzenia do rozwa'a% równie' kategorii
zwi"zanych z miar" warto ci, co wywo#uje dodatkowe utrudnienia w definiowaniu i w okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej. Omawiaj"c zmiany dotycz"ce okre lania kategorii warto ci ekonomicznej, wyodr$bniono kilka
okresów historycznych, istotnych dla kszta#towania si$ tej kategorii. Okresami tymi s": okresy uznane za historyczne, jak staro'ytno !, okres patrycystyczny, redniowiecze, merkantylizm i fizjokratyzm. Nast$pnie s" to klasycyzm, marksizm i neoklasycyzm, w tym szko#a austriacka (psychologiczna).
Na ko%cu jest to okres dotycz"cy pogl"dów nam wspó#czesnych.
Pogl#dy z okresów historycznych
Przy rozpatrywaniu kategorii warto ci ekonomicznej w okresach historycznych, wyodr$bniono pi$! okresów. S" to: staro'ytno !, okres patrycystyczny, redniowiecze, merkantylizm i fizjokratyzm.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
ZN nr 95
Kszta!towanie si" kategorii warto#ci ekonomicznej
149
Staro$ytno"#. W staro'ytno ci za warto ! ekonomiczn", czyli za warto ! dobra w postaci towaru, uznawano warto ! sprawiedliw"3. By#a to warto ! uzgodniona mi$dzy sprzedaj"cym a kupuj"cym. Warto ! ta odpowiada#a ustalonej cenie wymiany. Relacje cenowe ró'nych dóbr wynikaj" z ich
potrzeby. St"d pierwotnym wyznacznikiem warto ci dóbr s" potrzeby spo#eczne. Jest to stwierdzenie, które posiada swoj" wa'no ! a' do czasów
nam wspó#czesnych. St"d wszystkie rozwijane pó&niej teorie warto ci s"
rozwini$ciem arystotelowskiej idei warto ci. Idea ta, definiuj"c warto ! dobra, jednocze nie nie rozstrzyga#a o sposobie pomiaru tej'e warto ci.
Okres patrycystyczny. W nauce Ojców Ko cio#a4 rozró'niano dwa rodzaje dóbr: dobra wspólne i dobra prywatne. Zasadniczo oba rodzaje dóbr
posiadaj" wspólne cechy. St"d wprowadzono zalecenie, aby nie gromadzi!
ponad potrzeb$ nadmiaru dóbr prywatnych. Nadmierne gromadzenie dóbr
prywatnych by#oby zbytni" uzurpacj" dóbr wspólnych. Te rozró'nianie dóbr
doprowadzi#o do rozró'nienia dwu rodzajów ich warto ci. Wprowadzono tak'e moralny zakaz nadmiaru gromadzenia dóbr prywatnych. Zakaz ten doprowadzi# do tego, 'e nie maksymalizowano wysi#ku, zwi"zanego z wytwarzaniem dóbr.
'redniowiecze. Poj$ciu warto ci w redniowieczu nie przypisywano
szczególnej uwagi. Uznawano t$ kategori$ za powszechn" w u'yciu, okrelon" ju' w staro'ytno ci i przez Ojców Ko cio#a. Jedynie nieco odmienne
sformu#owania, dotycz"ce kategorii warto ci dóbr, okre li# w. Tomasz
z Akwinu (XIII wiek). Wed#ug niego5, mi$dzy lud&mi dochodzi do wymiany
dóbr, us#ug i pracy. Aby wymiana ta by#a wymian" sprawiedliw" dla obu
uczestników procesu wymiany, to musi by! okre lona warto ! przedmiotu
wymiany. Dobra wymieniane, aby mog#y by! porównywane warto ciowo,
musz" posiada! okre lon" cen$. St"d wprowadzone zosta#o poj$cie ceny
sprawiedliwej. Cena ta oznacza równo ! obu stron uczestnicz"cych w procesie wymiany. Ponadto cena sprawiedliwa oznacza, 'e za wymieniane dobro p#acimy tyle, ile jest ono warte. Z kolei aby okre li! warto ! dobra odpowiadaj"c" cenie sprawiedliwej, to wyznacza j" praca, któr" nale'y wykona!,
aby wytworzy! dane dobro. W warto ci dobra uwzgl$dnia si$ tak'e koszt
transportu, sk#adowania oraz zwi"zany z danym dobrem koszt ryzyka. S" to
sk#adniki warto ci dobra. Do tych sk#adników warto ci, które to warto ci s"
natury materialnej, dodaje si$ sk#adniki niematerialne warto ci, takie jak
godno ! i przynale'no ! spo#eczn" uczestników procesu wymiany. Do tych
sk#adników niematerialnych dodaje si$ te' potrzeb$. Potrzeba jest pocz"tkiem procesu wymiany i pocz"tkiem procesu okre lania warto ci. Jako cen$
sprawiedliw" uznano wewn$trzn" warto ! dóbr, wynik#" ze sk#adników warto ci dobra. Cen$ sprawiedliw" mierzy si$ za pomoc" pieni"dza. Je li sam
pieni"dz jest zbytnio po'"dany, to staje si$ &ród#em z#a. W oparciu o tak
zdefiniowan" kategori$ warto ci dobra, nast$powa#a pó&niej w ci"gu wieków
dalsza modyfikacja tej'e kategorii.
3
Arystoteles, 1982, Etyka Nikomachejska, PWN, Warszawa, Ksi$ga V, s. 170.
W. Stankiewicz, Historia my"li ekonomicznej, PWE, Warszawa 2007, s. 51-53.
5
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, PWN, Warszawa 1958, s. 366-381.
4
ZN nr 95
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
150
K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz
Merkantylizm. W merkantylizmie nast"pi#o poszerzenie w definiowaniu
kategorii warto ci dobra. Poszerzono kategori$ warto ci o jedn" dodatkow"
cech$. T" cech" jest u'yteczno ! dobra dla nabywcy. Dobra ekonomiczne,
przynosz"c zysk w procesie gospodarowania, mog" podlega! subiektywnemu warto ciowaniu. Merkantylistyczny pogl"d na kategori$ warto ci najpe#niej wyrazi# N. Barbon6. Wed#ug niego warto ! dóbr wynika z ich u'ytku.
St"d je li dane dobro posiada wysoki u'ytek, to zarówno jego cena, jak
i warto ! rosn". Je li wyst$puje nadmiar ilo ci dóbr w stosunku do potrzeb,
to ich cena i warto ! spadaj". Wed#ug merkantylistów, najwi$ksz" u'yteczno ! ze wszystkich dóbr posiada pieni"dz. St"d gromadzenie pieni"dza, jako kapita#u, jest celem dzia#a% ludzkich.
Fizjokratyzm. Fizjokratyczna teoria warto ci dóbr wg F.Quesnaya7, to
rozró'nienie dwu rodzajów warto ci: warto ci u'ytkowej i warto ci sprzeda'nej dóbr, czyli ceny dóbr. Warto ! sprzeda'na dóbr winna odpowiada! warto ci u'ytkowej. Warto ! sprzeda'na dóbr jest sum" kosztów produkcji i zysku. Powinna ona odpowiada! dobrej cenie. Celem gospodarowania
powinno by! uzyskiwanie dobrej ceny, co uzyskuje si$ poprzez odpowiedni
poziom produkcji dóbr i nast$pnie przez ich wymian$. Jedynym pierwotnym
&ród#em pochodzenia warto ci, czyli bogactwa, jest ziemia, o ile zostaje ona
wykorzystana do produkcji. Oznacza to potrzeb$ poniesienia nak#adów
przez przedsi$biorców rolnych. Podobny pogl"d wyrazi# A.R.J. Turgot8.
Stwierdza on, 'e rolnik jest &ród#em warto ci, czyli bogactwa, je li daje produkt o warto ci przewy'szaj"cej warto ! pracy w#o'onej w produkt.
Pogl#dy o charakterze klasycznym
Omawiaj"c pogl"dy o charakterze klasycznym, dotycz"ce warto ci
ekonomicznej, ograniczono si$ do przedstawienia trzech pogl"dów. S" to:
klasycyzm, marksizm i neoklasycyzm.
Klasycyzm. Teoria warto ci uleg#a dalszej modyfikacji przez klasyków
ekonomii. Ze wzgl$du na do ! obszerny zakres tej'e modyfikacji, ograniczono si$ tu do omówienia najistotniejszych modyfikacji, dokonanych przez
A.Smitha, D. Ricardo, J.B. Saya i J.S. Milla. A.Smith9 wprowadzi# nowe
okre lenie, dotycz"ce miernika warto ci dóbr. Chodzi tu o zastanowienie si$,
jaka relacja wyst$puje mi$dzy dwoma kategoriami warto ci dóbr: warto ci
u'ytkowej i warto ci wymiennej. Te dwie kategorie warto ci nie w pe#ni ze
sob" si$ pokrywaj" Warto ! u'ytkowa dobra nie zawsze jest warto ci" wymienn". Bywa, 'e wyst$puje wysoka u'yteczno ! dobra i niska jego
wymienno !, i odwrotnie.
6
N. Barbon, Rozprawa o handlu, [w:] Merkantylizm i pocz%tki szko!y klasycznej. Wybór tekstów.
Lipi%ski E. (red.), PWN, Warszawa 1958, s. 689-692.
7
F. Quesnay, Pisma wybrane, Gebethner i Wolf, Warszawa 1928, s. 129.
8
A.R.J. Turgot, O tworzeniu i podziale bogactw, Gebethner i Wolf, Warszawa 1927, s. 21.
9
A. Smith, Badania nad natur% i przyczynami bogactwa narodów, Gebethner i Wolf, Warszawa
1927, tom I, ss. 37 i nast.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
ZN nr 95
Kszta!towanie si" kategorii warto#ci ekonomicznej
151
Teori$ warto ci dóbr, opart" na warto ci wymiennej pracy, rozwin"#
nast$pnie D. Ricardo10. O warto ci dobra stanowi nie tylko ilo ! wykorzystanej pracy do jego wytworzenia, ale i kwalifikacje, zawarte w pracy. Ponadto
warto ! dobra zwi$ksza atrakcyjno ! u'ytkowa danego dobra. Warto !
u'ytkow" dobra kszta#tuje nabywca. Równie' na warto ! dobra wp#ywa jego
rzadko !. Uogólniaj"c, warto ! dobra wyznacza warto ! u'ytkowa pracy.
Natomiast warto ! u'ytkow" pracy wyznacza poda' i popyt na rynku pracy.
Pog#$biona te' zosta#a analiza warto ci pracy. J.B. Say11 podzieli# prac$ na
prac$ produkcyjn", wytwarzaj"c" now" warto ! i na prac$ nieprodukcyjn",
która nie wytwarza nowej warto ci. Natomiast J.S. Mill12 uzupe#ni# wartociowanie pracy o cech$ nazwan" przykro ci". Cecha ta zwi$ksza warto !
pracy, a przez to po rednio wp#ywa na wzrost warto ci dobra. Ponadto
wprowadzi# kategori$ ekonomicznego przymusu pracy. Przymus ten wynika
z potrzeb bytowych osób pracuj"cych przy wytwarzaniu dobra.
Marksizm. Marksowska teoria warto ci dobra13 polega na rozró'nieniu
dwoisto ci w postaci materialnej i spo#ecznej tre ci tej warto ci. Dwoisto ! ta
tworzy warto ! u'ytkow" i warto ! wymienn" dobra. Warto ci te powstaj"
w wyniku wykorzystania pracy prywatnej i pracy abstrakcyjnej. (ród#em warto ci dobra jest praca. Wytwarza ona warto ! dobra, na któr" sk#ada si$
p#aca i warto ! dodatkowa. Warto ! dodatkowa jest &ród#em zysku dla w#aciciela kapita#u, czyli dla kapitalisty. Kategoria warto ci dodatkowej, przejmowanej przez kapitalist$, jest istot" marksizmu. Warto ! dodatkowa jest
nies#usznie zaw#aszczana przez w#a cicieli kapita#u. W rzeczywisto ci warto ! dodatkow" mo'na uzna! za zap#at$ za kapita#, wykorzystywany
w procesie wytwarzania. St"d marksowska interpretacja kategorii warto ci
dodatkowej wywo#a#a najwi$kszy spór, jaki mia# miejsce w historii my li ekonomicznej. Istota sporu polega#a na tym, czy jest s#uszne, czy nie przejmowanie warto ci dodatkowej przez w#a cicieli kapita#u. Z ekonomicznego
punktu widzenia jest to s#uszne. Natomiast wed#ug pogl"du marksowskiego
jest to nies#uszne.
Neoklasycyzm. Podstawowym okre leniem, prowadz"cym do odmiennego ni' klasyczne okre lenie warto ci dobra, by#o okre lenie C. Mengera14, reprezentanta tzw. psychologicznej szko#y austriackiej w ekonomii.
Stwierdzi# on, 'e warto ! dobra posiada cech$ obiektywn" lub cech$ subiektywn". Wynika to z tego, 'e podmiot gospodaruj"cy okre la z obiektywnego
lub z subiektywnego punktu widzenia warto ! danego dobra. Dobra wa'niejsze s" wi$cej warte od dóbr mniej wa'nych. Wa'no ! dobra zale'y od
rodzaju potrzeby, któr" dane dobro zaspokaja. Rozwini$cie tej interpretacji
warto ci doprowadza do tego, 'e szereg dóbr mo'e mie! warto ! zerow".
S" to tzw. dobra wolne, bo bezpo rednio nie s#u'" zaspokajaniu potrzeb.
10
D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i podatkowania, Gebethner i Wolf, Warszawa 1929,
ss. 13-15.
11
J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Kraków 1960, ss. 291-294.
12
J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej, PWN, Warszawa 1965, s. 49.
13
K. Marks, Kapita!, KiW, wyd. 2, Warszawa 1970, t. 1.
14
C. Menger, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre, Wien-Leipzig 1923, s. 1.
ZN nr 95
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
152
K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz
Reprezentatywnym pogl"dem dla neoklasycznej teorii warto ci dobra jest
pogl"d A. Marshalla15. Wskaza# on na zwi"zki wyst$puj"ce mi$dzy poda'",
popytem a cen" dobra. Wielko ! popytu na dobro zale'y od u'yteczno ci
kra%cowej danego dobra. Natomiast wielko ! poda'y na dobro jest uwarunkowana kosztami produkcji dobra. Koszty te zale'" od wielko ci zaanga'owanego w procesie wytwarzania kapita#u i od ilo ci wykonanej pracy. Je li
popyt na dobro, wynikaj"cy z u'yteczno ci kra%cowej, jest wi$kszy od poda'y na dobro, to nast$puje wzrost ceny dobra. Cena jest za zale'na nie tylko
od kosztu produkcji ale równie' od u'yteczno ci kra%cowej i od popytu. Teoria ta nadal s#u'y do okre lania warto ci dobra, ale z pewnymi modyfikacjami. Modyfikacja polega na tym, 'e warto ! dobra zale'y tak'e od warto ci
pracy. Warto ! pracy nie jest ustalona wy#"cznie przez zasad$ poda'y i popytu. Modyfikuje si$ t$ zasad$ o minimalne koszty utrzymania pracownika.
Koszty utrzymania pracownika okre laj" prac$ minimaln".
Pogl#dy wspó czesne
Wspó#czesne pogl"dy na kategori$ warto ci ekonomicznej ulegaj"
dalszym przekszta#ceniom. Przywo#a! tu mo'na zdefiniowanie przez
C.E. Ayresa16 poj$cia warto ci spo#ecznej. Rozró'ni# on dwie kategorie warto ci dobra: warto ! cenow" i warto ! przemys#ow". Warto ! cenowa dobra
jest badana przez neoklasyków ekonomii. Natomiast warto ! przemys#ow"
dobra da si$ okre li! w oparciu o wk#ad danego dobra do dobrobytu spo#ecznego. St"d mo'na warto ! przemys#ow" dobra uzna! te' za warto !
spo#eczn". Obecnie teoria warto ci dobra opiera si$ o teori$ dobrobytu.
Wed#ug J.K. Galbraitha17, podstaw" do okre lenia warto ci dobra jest jako !
'ycia. Okre laj" j" dwie formu#y podzia#u wytworzonego dochodu spo#ecznego. Pierwsza formu#a nast$puje w procesie wytwarzania. Druga formu#a,
nast$puje w procesie podzia#u i wynika z potrzeb spo#ecznych. Oznacza to,
'e wed#ug pierwszej formu#y, podzia# nast$puje wg proporcji udzia#u sk#adowych niezb$dnych do wytwarzania dobra, zarówno udzia#u kapita#u jak
i udzia#u pracy. Natomiast zgodnie z drug" formu#", podzia# nast$puje wed#ug potrzeb spo#ecznych. Uwzgl$dnienie, w cz$ ci, obu formu#, powoduje,
'e nast$puje, w porównaniu z pierwsz" formu#", zwi$kszenie równomiernoci w poziomie 'ycia. Tym samym nast$puje tak'e zmniejszanie si$ ró'nic
w warto ci dóbr ekonomicznych. Zmniejszanie si$ tych ró'nic powoduje, 'e
dobra ekonomiczne staj" si$ bardziej dost$pne. Przez t" dost$pno ! posiadaj" swoist" warto !, któr" okre la si$ jako warto ! spo#eczn".
W okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej dobra w procesie rozwoju my li ekonomicznej, mo'na u#o'y! pewien ci"g w ewolucji okre lania
tej kategorii. Kategori$ t" formowano w nawi"zaniu do trzech g#ównych cech
warto ci dóbr: do warto ci rynkowej, do warto ci u'ytkowej i do warto ci dodatkowej. Warto ci" rynkow" jest cena uzyskana w toku wymiany. Warto !
15
A. Marshall, Zasady ekonomiki, Wyd. M. Areta, Warszawa, t. 1.
Za Stankiewicz W., op. cit., s. 383.
17
J.R. Galbraith, Ekonomia w perspektywie, PWN, Warszawa 1992, s. 303.
16
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
ZN nr 95
Kszta!towanie si" kategorii warto#ci ekonomicznej
153
ta jest ustalana przez sprzedaj"cego i kupuj"cego. Jest ona wielko ci"
zmienn" w czasie. Zmienno ! t" kszta#tuje popyt i poda'. Cecha warto ci rynkowej dobra wyst$puje wtedy, gdy dane dobro posiada cech$ u'yteczno ci.
Oznacza to, 'e posiada pewn" warto ! u'ytkow" dla nabywcy. Jednocze nie
jest dobrem rzadkim, czyli posiada warto ! dodatkow" dla sprzedawcy. Ponadto dane dobro jest dost$pne na rynku. Warto ! u'ytkowa jest to zdolno !
danego dobra do zaspokojenia potrzeby. Jest to cecha w#asna dobra ekonomicznego. Cecha warto ci u'ytkowej dobra wyst$puje wtedy, gdy jest to cecha uznana zarówno przez wytwórc$, czyli przez sprzedawc$, jak i przez konsumenta czyli przez kupuj"cego. Dla wytwórcy, cecha ta jest no nikiem
warto ci dodanej, za dla konsumenta s#u'y zaspokajaniu potrzeby. Jest si#"
nap$dzaj"c" popyt. Warto ci" dodatkow" jest ta cz$ ! warto ci (czyli ceny)
rynkowej, która kreuje zysk, czyli daje korzy ! dla zaanga'owanego kapita#u.
Cecha warto ci dodatkowej jest celem wytwarzania, gdy' nap$dza wytwórc$
do dzia#ania. Jest si#" nap$dzaj"c" poda'. Te trzy cechy warto ci dobra: warto ! rynkowa, warto ! u'ytkowa i warto ! dodatkowa, musz" by! obecne
i jednocze nie zawarte w danym dobrze. Jednocze nie te', ale w ró'nej proporcji, wchodz" one w sk#ad warto ci danego dobra.
Podsumowanie
Jak wynika z powy'szego przegl"du zmian w kszta#towaniu kategorii
warto ci dobra w ci"gu wieków, zmiany te polega#y na pog#$bianiu definicji
kategorii warto ci dobra i na coraz to lepszym precyzowaniu sposobów
okre lania tej warto ci, czyli sposobu pomiaru warto ci. Prowadzi to do
pierwszego spostrze'enia, 'e kategoria warto ci dobra jest kategori" zró'nicowan". Zró'nicowania dotycz" wyodr$bnionych dwu poziomów poznawania kategorii warto ci. Pierwszy poziom poznawania, to same definiowanie
kategorii ekonomicznej warto ci dobra. Natomiast drugi poziom poznawania,
s#u'y do okre lania wielko ci tej'e warto ci ekonomicznej, czyli do pomiaru
warto ci dobra. Ta dwoisto ! spostrzegania kategorii warto ci ekonomicznej
dobra jest wykorzystywana przy omawianiu zró'nicowania kategorii warto ci
dobra odniesionej do warto ci dóbr trwa#ych.
Drugie spostrze'enie dotyczy tego, 'e w procesie historycznym nast$powa#a zmiana w okre laniu kategorii warto ci dobra. Najpierw w staro'ytno ci kategori$ t$ traktowano jako cen$. Nast$pnie w merkantylizmie kategori$ t$ rozszerzono o warto ! opart" na cesze u'yteczno ci. Przez
klasyków ekonomii poszerzono t$ kategori$ o miernik warto ci, czyli o prac$
i o warto ! wymienn". Marksizm wprowadzi# do kategorii warto ci warto !
dodatkow". W neoklasycyzmie kategori$ warto ci poszerzono o u'yteczno ! kra%cow". Natomiast szko#a austriacka wprowadzi#a kategori$ warto ci
subiektywnej. Wspó#czesne pogl"dy uzupe#ni#y kategori$ warto ci dobra
o warto ! spo#eczn". Zmiany w czasie kategorii warto ci dobra sz#y wi$c od
warto ci dobra wyra'onej cen", poprzez warto ! odpowiadaj"c" pracy, nast$pnie u'yteczno ci, a' do warto ci spo#ecznej. Mo'na przypuszcza!, 'e
tym zmianom nie b$dzie ko%ca. Wyrazem tego jest uznanie dla nowej defi-
ZN nr 95
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
154
K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz
nicji kategorii warto ci dobra, poprzez przyznanie twórcy tej nowej definicji
nagrody ekonomicznej Nobel 2007. T" now" kategori" warto ci ekonomicznej dobra jest warto ! niepewna. Niepewno ! ta wynika z faktu, 'e kszta#towanie si$ ceny rynkowej dobra odbywa si$ przy niepe#nej informacji. Niepe#na informacja powoduje niepewno ! ceny dobra, co oznacza równie', 'e
warto ! dobra jako odpowiednik ceny, jest warto ci" niepewn".
Reasumuj"c powy'sze mo'na stwierdzi!, 'e kategoria warto ci ekonomicznej dobra jest kategori" zró'nicowan" zarówno na poziomie jej definiowania, jak i na poziomie jej okre lenia. Nast$pnie kategoria warto ci ekonomicznej dobra ulega zmianom w czasie. Zmienno ! tej kategorii b$dzie
mie! miejsce i w przysz#o ci. Te dwie cechy kategorii warto ci ekonomicznej
dobra: podwójno ! w jej definiowaniu i zmienno ! definicji w czasie tej kategorii, s" szczególnie widoczne w odniesieniu do warto ci dóbr trwa#ych.
Poruszona tematyka, dotycz"ca okre lania kategorii warto ci w ekonomii, jest tematyk" istotn" z trzech powodów. Pierwszy powód wynika z tego, 'e w ekonomii przywi"zuje si$ do kategorii warto ci fundamentalne znaczenie. Bez tej kategorii ekonomia nie by#aby w stanie obja ni! procesu
gospodarczego. Drugi powód, to zachodz"ce zmiany w czasie przy okre laniu tej'e kategorii. Nie mo'na wykluczy!, 'e zmiany te b$d" tak'e wyst$powa! w przysz#o ci18. Natomiast trzeci powód wynika ze zró'nicowania tej kategorii w zakresie jej definiowania i jej okre lania. By! mo'e pojawi si$ trzeci
rodzaj kategorii warto ci, który by#by oparty na odczuciu spo#ecznym.
Bibliografia
Alexander S. (1908), The idea of value, Mind, New Series, vol. I.
Arystoteles (1982), Etyka Nikomachejska, PWN, Warszawa, Ksi$ga V.
Barbon N. (1958), Rozprawa o handlu, [w:] Merkantylizm i pocz%tki szko!y
klasyczne. Wybór tekstów, Lipi%ski E. (red.), PWN, Warszawa.
Galbraith J.R. (1992), Ekonomia w perspektywie, PWN, Warszawa.
Marks K. (1970), Kapita!, KiW, wyd. 2, Warszawa.
Marshall A., Zasady ekonomiki, Wyd. M. Areta, Warszawa.
Menger C. (1923), Grundsätze der Volkswirtschaftslehre, Wien-Leipzig.
Mill J.S. (1965), Zasady ekonomii politycznej, PWN, Warszawa.
Quesnay F. (1928), Pisma wybrane, Gebethner i Wolf, Warszawa.
Ricardo D. (1929), Zasady ekonomii politycznej i podatkowania, Gebethner
i Wolf, Warszawa.
Say J.B. (1960), Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Kraków.
Smith A. (1927), Badania nad natur% i przyczynami bogactwa narodów,
Gebethner i Wolf, Warszawa, tom I.
Stankiewicz W. (2007), Historia my"li ekonomicznej, PWE, Warszawa.
Tatarkiewicz W. (1958), Historia filozofii, PWN, Warszawa.
Turgot A.R.J. (1927), O tworzeniu i podziale bogactw, Gebethner i Wolf,
Warszawa.
18
Przyk#adem takim mo'e by! wyst$powanie kategorii warto ci chwilowej, zwi"zanej z rynkiem
finansowym.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012
ZN nr 95