Diagnoza niepowodzeń szkolnych – nowe zadanie dla nauczyciela

Renata Czabaj
Diagnoza niepowodzeń szkolnych
– nowe zadanie dla nauczyciela
Zmiany systemu edukacji w sferze opieki psy- nych. Dzięki rozpoznaniu problemu można otoczyć
chologiczno-pedagogicznej nakładają na nauczy- go opieką i udzielić mu zindywidualizowanej pocieli konieczność poszerzenia wiedzy i nabywa- mocy. Wczesne zdiagnozowanie trudności umożnia nowych umiejętności, szczególnie w zakresie liwi uczniowi udział w zajęciach korekcyjno-komrozpoznania trudności, jakie uczeń napotyka w co- pensacyjnych.
dziennej nauce. Nauczyciel jest pierwszą osobą,
Pojęcia niepowodzenia szkolne używa się zaktóra może, a obecnie musi dostrzec trudności zwyczaj w bardzo szerokim znaczeniu. Zdaniem
w uczeniu się dziecka, zaobserwować objawy ry- wielu autorów są one złożonym zespołem zjawisk
zyka dysleksji czy symptomy dysleksji, dysgra- powodujących pewne rozbieżności między wymafii i dysortografii, rozpoznać stan
ganiami stawianymi przez szkofunkcjonowania ucznia oraz załę a umiejętnościami dziecka. Od
pewnić mu właściwą pomoc.
wielu lat problem niepowodzeń
Priorytetowym zadaniem
szkolnych skupia uwagę nie tylko
Nauczyciel jest
edukacji wczesnoszkolnej jest
pedagogów, lecz także psychopierwszą osobą,
nauka czytania i pisania, jedlogów, lekarzy, terapeutów i roktóra musi donak pewien odsetek dzieci nie
dziców. Przyczyny niepowodzeń
strzec trudności
potrafi opanować tych podstaszkolnych mają różnorodne podw uczeniu się
wowych umiejętności. Zgodnie
łoże. Doświadczają ich uczniowie
dziecka, rozpoz rozporządzeniami MEN z dnia
mający trudności w nauce spoznać stan jego
17 listopada 2010 roku nauczywodowane
stanem zdrowia, zafunkcjonowania
ciel musi temu problemowi poniedbaniem środowiskowym, zaoraz zapewnić mu
święcić szczególną uwagę. Jego
niedbaniem dydaktycznym szkoły
właściwą pomoc”.
zadaniem jest wczesna ocena
czy obniżoną sprawnością intewłaściwego rozwoju procesów
lektualną. Trudności w nauce
czytania i pisania. Trudności w tym zakresie po- czytania i pisania mogą mieć uczniowie o prawiwinien zauważyć nauczyciel przedszkola jeszcze dłowym rozwoju intelektualnym, u których współprzed podjęciem przez dziecko nauki szkolnej. Zna- występują deficyty rozwojowe funkcji percepcyjjomość objawów zaburzeń rytmu rozwoju psycho- no-motorycznych zaangażowanych w proces
ruchowego, czyli opóźnienia rozwoju niektórych nabywania tych umiejętności. Ze względu na kofunkcji poznawczych i ruchowych oraz ich integra- nieczność różnicowania wielu postaci trudności
cji, leżących u podstaw uczenia się czytania i pi- w uczeniu się wskazana jest wielospecjalistyczna
sania, pomoże nauczycielowi trafnie ocenić przy- diagnoza, która pozwoli na ich rozpoznanie i okreczynę i stopień trudności ucznia. Na tym etapie ślenie przyczyn ich występowania.
edukacji problemy w nauce czytania i pisania kwaDiagnoza nauczyciela jest procesem polelifikują ucznia do grupy ryzyka niepowodzeń szkol- gającym na gromadzeniu i systematyzowaniu in14
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
formacji o uczniu. Ma na celu rozpoznanie i dokonanie oceny poziomu umiejętności czytania
i pisania. W konsekwencji ma to mieć przełożenie na zorganizowanie uczniowi specjalistycznej pomocy.
Danych o diagnozowanym uczniu, o tempie
i dynamice jego rozwoju, informacji o jego trudnościach szkolnych dostarczają:
obserwacja – pomaga zinterpretować dane uzyskane podczas badania testowego; w diagnozie
trudności w nauce cenne są obserwacje poczynione przez rodziców i nauczycieli na wszystkich
przedmiotach,
rozmowa – pozwala zorientować się w trudnościach szkolnych ucznia, ustalić ich ewentualną
przyczynę i zakres; w bezpośredniej rozmowie nauczyciel oceni sposób budowania zdań, myślenia
i wyrażania sądów, dobór słownictwa i poprawność gramatyczną,
analiza prac ucznia – pozwoli na udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy uczeń ma wybiórcze trudności w pisaniu. Prace uczniowskie są wiarygodnym
świadectwem występowania problemu dysgrafii
lub dysortografii, częstotliwość występowania
błędów i ich charakter (typy i rodzaj błędów) pozwolą określić, czy są to błędy symptomatyczne
dla zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych
i współwystępują z błędami typowo ortograficznymi, czy są to jedynie błędy ortograficzne. Ich
obecność może sugerować nieznajomość zasad
ortografii. Bardzo liczne błędy ortograficzne występujące w analizowanych pracach pisemnych
mogą sugerować występowanie zaburzeń percepcji i pamięci wzrokowej, kiedy uczeń ma trudności
z zapamiętaniem i utrwaleniem obrazu graficznego wyrazu; ogląd zeszytów pozwala na ocenę jakości graficznej strony pisma,
analiza prac plastycznych – pomoże poznać cechy indywidualne dziecka, ocenić poziom rozwoju
psychomotorycznego i jego umiejętności; rysunki mają niewerbalny charakter, a czynność rysowania jest ulubioną formą aktywności dziecka;
w diagnozie ryzyka dysleksji wytwory plastyczne są źródłem informacji o zaburzeniach motoryki, percepcji wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej i orientacji przestrzennej,
Nr 1/Wiosna 2012
testy i sprawdziany – są źródłem wiedzy o trudnościach dydaktycznych ucznia.
Opracowany przeze mnie zestaw narzędzi do diagnozy nauczycielskiej ukazał się nakładem Wydawnictwa OPERON. Zawiera on pomoce do diagnozy dziecka przedszkolnego, uczniów klas I–III
i IV–VI oraz uczniów gimnazjum.
Przed przystąpieniem do wykonania testów
i sprawdzianów ważne jest ustalenie stopnia opanowania przez ucznia zasad pisowni. Jeżeli uczeń
nie zna podstawowych zasad pisowni, trudno jest
określić, co stanowi przyczynę popełnianych przez
niego błędów ortograficznych. Mogą być one konsekwencją zaniedbań dydaktycznych, małej ilości
ćwiczeń utrwalających pisownię czy skutkiem dysharmonii rozwojowych funkcji percepcyjno-motorycznych. Należy pamiętać, że znajomość zasad
ortografii u dzieci i młodzieży z dysleksją nie zapobiega popełnianiu błędów. Ważne jest jednak,
aby uświadomić im, że umiejętność ta stanowi
istotny czynnik opanowania poprawnego pisania.
Przykładowy sprawdzian znajomości zasad pisowni
dostępny do pobrania ze strony:
www.ptd.edu.pl/co_robimy/dysleksja_biuletyn_
ptd/w_numerze
Diagnoza nauczycielska obejmuje ocenę umiejętności czytania i pisania, wnikliwą analizę błędów popełnionych w czytaniu i pisaniu z uwzględnieniem symptomatyki zaburzeń, ocenę poziomu
graficznego pisma oraz znajomość zasad pisowni.
Badanie opanowania umiejętności czytania, w zależności od wieku diagnozowanego dziecka, dotyczy następujących aspektów:
• rozpoznawania wzrokowo-słuchowego i odtwarzania liter,
• techniki czytania (głoskowanie, czytanie sylabami lub metodą kombinowaną, czytanie wyrazami),
• rodzaju błędów popełnianych w czytaniu (mylenie liter, przestawianie szeregu liter w wyrazach,
dodawanie lub opuszczanie liter, zamiana koń15
cówek, niekończenie wyrazów, konfabulacje),
• tempa czytania,
• rozumienia czytanej treści w czytaniu głośnym
i w czytaniu cichym.
Istotne jest sprawdzenie zrozumienia czytanego
tekstu jako całości, rozumienia zależności przyczynowo-skutkowej zdarzeń i faktów oraz zapamiętania szczegółów. W próbach czytania należy zanotować czas i liczbę popełnionych błędów.
Umiejętność pisania bada się, stosując w zależności od wieku ucznia cztery rodzaje prób: przepisywanie, pisanie z pamięci, ze słuchu i pisanie
samodzielne. Wyłonienie charakterystycznych błędów, ocena tempa pisania, jakość poziomu graficznego pisma to cele tych prób. Podstawową próbą jest odwzorowywanie (przepisywanie), które
stosuje się już u dzieci na początku edukacji. Podczas wykonywania przepisywania należy zwrócić
uwagę, czy uczeń przepisuje po literce, sylabami,
po kilka liter czy wyrazami. Czasami uczeń dyktuje sobie wyrazy lub zapamiętuje całe zdania. Kolejne próby pisania to pisanie z pamięci, pisanie
ze słuchu oraz pisanie samodzielne.
Błędy pojawiające się w próbach pisania:
• zamienianie, opuszczanie lub dodawanie liter,
• przestawianie kolejności liter,
• dopisywanie zbędnych liter,
• gubienie drobnych elementów liter,
• łączenie wyrazów,
• zapis fonetyczny,
• brak wielkiej litery na początku zdania,
• opuszczanie znaków diakrytycznych i interpunkcyjnych,
• błędy typowo ortograficzne.
Teksty do przeprowadzenia prób pisania należy
umiejętnie dobierać. Nie mogą być ani zbyt długie,
ani zbyt krótkie. Powinny zawierać niezbędny materiał ortograficzny, uwzględniający podstawę programową dla danego etapu kształcenia. Próby pisania
ze słuchu powinny składać się z dyktanda wyrazowego i tekstu wiązanego. Jeśli uczeń nie jest w stanie zapisać tekstów trudniejszych czy dłuższych
z danego poziomu edukacji, należy dać mu tekstłatwiejszy lub z niższego poziomu edukacji.
Przykładowy zestaw do pisania ze słuchu w klasie V
a) dyktando wyrazowe
krótka spódnica
nudna historia
potężny żubr
córka burmistrza
krzew róży
różowe okulary
strużka deszczu
wzdłuż alei
futro z królików
szybka decyzja
b) dyktando zdaniowe
Niebezpieczna wyprawa
To była niebezpieczna wyprawa. Jej celem był stary dębowy zagajnik. Chłopcy umówili się,
że nie będą się oddalać. Nie wszyscy jednak przestrzegali tej umowy. Józek był ciekawy, co
znajduje się za krzewami. Nie był tchórzem. Postanowił przedrzeć się przez krzaki za wszelką cenę. Widok, jaki ujrzał, rozczarował go. Jego oczom ukazała się obszerna, pusta polana. Chciał wrócić do kolegów, ale nie umiał znaleźć powrotnej drogi. Najwyraźniej zabłądził. Nagle usłyszał za plecami trzask łamanych gałązek. Obejrzał się z przerażeniem. To
byli koledzy, którzy podążali jego tropem. Odetchnął z ulgą.
16
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
Dokonując oceny poziomu graficznego pisma
na podstawie obserwacji wykonywania prób pisania, należy uwzględnić:
• mieszczenie się w liniaturze,
• sposób łączenia liter (często występuje brak połączeń),
• rozmieszczenie tekstu na stronie,
• kształt liter,
• kierunek kreślenia liter,
• nacisk narzędzia pisarskiego,
• uchwyt narzędzia pisarskiego i ułożenie ręki podczas pisania,
• płynność ruchów ręki,
• postawę ciała podczas pisania.
Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci leworęczne, ponieważ często nieprawidłowo trzymają długo-
pis czy ołówek, a ręka pisząca jest źle ustawiona.
Wykorzystując w diagnozie testy i sprawdziany, należy pamiętać, że są one narzędziem wspierającym diagnostę w złożonym procesie rozpoznawania problemu osoby badanej. Badanie wykonane
przez nauczyciela stanowi podstawę do określenia przyczyn trudności w uczeniu się i określenia
formy pomocy.
Analiza wyników badań uzyskanych w diagnozie nauczycielskiej pozwoli na określenie mocnych
i słabych stron ucznia. Mocne strony badanego
ucznia powinny być punktem wyjścia do budowy indywidualnego programu pracy wyrównawczej lub korekcyjno-kompensacyjnej. Tylko specjalistyczna pomoc terapeuty pedagogicznego
zapewni uczniowi ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się skuteczną pomoc dydaktyczną.
Bibliografia
M. Bogdanowicz, Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia, Warszawa 1997.
M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk 2002.
R. Czabaj, Próby diagnozujące umiejętność czytania i pisania dla klas I–III, Gdynia 2010 (dostępne do pobrania ze strony www.ortograffiti.pl).
R. Czabaj, I. Mańkowska, M. Rożyńska, E. Tryzno, Gotowość szkolna – zestaw ćwiczeń do wspomagania procesu diagnozy gotowości szkolnej oraz stymulacji funkcji percepcyjno-motorycznych
i umiejętności matematycznych. Seria eduSensus Specjalne potrzeby edukacyjne, Gdańsk 2009.
ICD-10. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja
dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne
i wskazówki diagnostyczne, Kraków – Warszawa 2000.
J. Jastrząb, Nauczyciel współczesnej szkoły jako dydaktyk, wychowawca, diagnosta, terapeuta,
„Wychowanie na co dzień” 2008, nr 9.
J. Jastrząb, D. Baczała, Wybrane zagadnienia z pedagogiki korekcyjno-kompensacyjnej. Wzorzec
terapeuty, Toruń 2011.
B. Kaja, Diagnoza dysleksji, Bydgoszcz 2003.
J. Mickiewicz, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji w starszym wieku szkolnym,
Toruń 1994.
H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.
Nr 1/Wiosna 2012
17