Mapa pojęć

Mapa pojęć – narzędzie do kontroli i autokontroli procesu
poznawczego i procesu edukacyjnego.
(Mapa pojęć róŜni się zasadniczo od mapy myśli jak i mapy semantycznej!)
Zasady tworzenia map pojęć
1. Zacznij tworzyć mapę od znanej sobie dziedziny.
2. Postaw sobie główne pytanie, określ główny problem np. Czym jest totalitaryzm?
3. Skonstruuj wstępną mapę pojęć, zadając sobie poniŜsze pytania:
•
Co to jest? Np. Totalitaryzm to ustrój polityczny.
•
Jakie ma cechy? Np. Oficjalna ideologia, jedna partia, terror policyjny, monopol
w dziedzinie mediów, gospodarka nakazowa.
•
Co moŜna przeciwstawić temu pojęciu?- demokracja
•
Jakie są przykłady tego pojęcia?
o
Rosja pod rządami Lenina i Stalina,
o
Niemcy pod rządami Hitlera,
o
Włochy pod rządami Mussoliniego,
o
Polska stanu wojennego (wersja łagodniejsza).
4. Wpisz najwaŜniejsze pojęcie na środku mapy.
5. Połącz strzałkami pojęcia, które Twoim zdaniem wiąŜą się ze sobą, nad strzałkami
zapisz, jaki jest to rodzaj zaleŜności/powiązania. Np. (składa się z…, tworzy…., jest
przykładem…, występuje w …, wchodzi w skład…)
6. Na koniec mapa pojęć powinna być sprawdzona, pojęcia przemieszczone tak, aby
całość była czytelna – wtedy moŜna przygotować mapę "na czysto".
Ocenianie za pomocą map pojęć
Coraz częściej spotyka się mapy pojęć w podręcznikach, stosowane jako formy
podsumowywania materiału. MoŜna teŜ posługiwać się mapami pojęć na zajęciach
szkolnych. Osoby, które posługują się mapami pojęć ucząc innych, mogą stosować
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
je równieŜ do oceniania. Technika ta moŜe jednak być wprowadzona dopiero wtedy, gdy
uczniowie poznają zastosowanie map pojęć.
Mapy pojęć i planowanie programu.
Mapy pojęć mogą być wyjątkowo przydatne w planowaniu programu nauczania. Zwięźle
przedstawiają główne pojęcia i zasady, które są uwzględnianie przy ich tworzeniu.
Hierarchiczna organizacja mapy pojęć pozwala na optymalne podzielenie materiału.
PoniewaŜ jedną z cech sensownego uczenia się jest łączenie początkowej wiedzy z nową,
przejście od ogólnych pojęć do bardziej konkretnych z reguły zwiększa sensowność uczenia
się. Zatem, planując program nauczania, naleŜy najpierw skonstruować podstawową
"makro-mapę", w której zawarte będą ogólne idee programu oraz "mikro-mapy" opisujące
strukturę konkretnych działów programu. Współpracujący pedagodzy mogą w ten sposób
zmienić sposób nauczania.
Korzystanie z map pojęć powoduje, Ŝe materiał staje się "przejrzysty pojęciowo" dla
uczniów. Wielu z nich ma trudności z identyfikacją głównych pojęć w tekście czy wykładzie.
Praktykowana
metoda
uczenia,
która
wymaga
jedynie
zapamiętywania,
a zbędne jest dla niej ocenianie zdobytej wiedzy, jest częściowo odpowiedzialna
za powyŜszy stan rzeczy. Prowadzi niestety do postrzegania uczenia się jako
zapamiętywania faktów, dat, twierdzeń, metod obliczeniowych i wzorów. Wielu uczniów
formułuje przekonanie, Ŝe nie potrafi opanować danej dziedziny wiedzy. Zastosowanie map
pojęć powoduje, Ŝe uczniowie, którzy wcześniej uznawani byli za słabych, zaczynają odnosić
sukcesy. Dobrzy uczniowie natomiast mogą stać się bardziej twórczy, odkrywczy
i samodzielni w procesie poznawczym.
Trudności, które mogą być równocześnie kryteriami do autokontroli naszych umiejętności
poznawczych i głębokości przetworzenia zdobywanej wiedzy.
Jeśli nie zrozumiemy danej struktury pojęciowej, to trudno będzie nam nanosić
słowa na "linie" map pojęć.
Z wielu łączników naleŜy wybrać te, które są najwaŜniejsze i najbardziej
uŜyteczne.
Aby mapa była poprawna, konieczna jest zdolność do oceny i syntezy wiedzy.
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
Uwaga! Uczniom naleŜy mówić: „Przystępujemy obecnie do poznania naprawdę
kluczowego, abstrakcyjnego pojęcia niewerbalnego, zwanego wykładnikiem. Będziemy
rozmawiać o tym pojęciu, potem sporządzimy mapę wspólnych cech wykładników.”
Takie bezpośrednie podejście jest wskazane, gdy uczniowie spotykają się z zalewem
pojęć abstrakcyjnych. Uczniowie poznając pojęcia powinni uczyć się ich tworzenia.
PoniŜej przedstawiono przykłady 10 map pojęć wykonanych przez uczniów szkół wszystkich
poziomów – podstawowego, gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego. Uczniom podano 20 słów
określających materię. Mieli wybrać te, które według nich najlepiej ją charakteryzują i zaznaczyć
relacje zachodzące między nimi.
Lista słów: materia, atom, chłodzi się, ciało stałe, cząstki, ciecz, gaz, jony, molekuły, naładowany,
neutralny, stan, topnieje, paruje, podgrzewa, porusza się wolniej, porusza się szybciej, ruch, skrapla
się, zamarza.
Ćwiczenie 1
Spróbuj najpierw sam wykonać to zadanie.
Ćwiczenie 2
Oceń, która z map poniŜszych wskazuje na najgłębsze zrozumienie pojęcia. Oceniając mapy weź pod
uwagę powiązania między pojęciami, hierarchiczną organizacje pojęć, wiedzę ucznia.
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
Mapa 3
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
Oto przykłady interpretacji pierwszych 4 map:
Mapa 1. Wybrano pojedyncze słowa i pogrupowano je wokół centralnego pojęcia. Słowa
połączone tylko z pojęciem głównym. Słowa zostały uszeregowane przypadkowo,
co wskazuje na myślenie obrazowe. Tematy nie są rozwinięte.
Mapa 2. Mapa składa się z jednej nitki, a opisuje trzy róŜne tematy. Wymieniane
są własności materii, co oznacza, Ŝe uczeń zapoznał się z tym wątkiem. Inne próbuje jakoś
włączyć, a zatem traktuje pojęcia wielostrukturalnie.
Mapa 3. Uczeń za pomocą mapy róŜnicuje tematy. Informacje zaprezentowano jako dwie
oddzielne sekwencje – pojawia się poziom wielostrukturalny.
Mapa 4. Mapa wielowątkowo-liniowa ze słowami pogrupowanymi według wszystkich
czterech tematów „eksperta”. Sekwencja słów jest jednak odmienna niŜ w poprzednim
przykładzie. Mamy tu dwa oddzielne wątki określające materię.
Wątek z lewej strony moŜna zapisać za pomocą czterech zdań, z których kaŜde wskazuje
na inny aspekt materii. Ta sekwencja słów nie wyraŜa rozumienia jakiegoś poszczególnego
tematu. Raczej reprezentuje wykaz róŜnych aspektów materii. MoŜna teŜ zauwaŜyć
nakładanie się znaczeń zaczerpniętych z języka potocznego na znaczenie pojęć w teorii
fizycznej, są to: „naładowany” jak i „neutralny”, uŜyte w tej mapie
w sensie potocznym. Natomiast to, co w następnym stwierdzeniu wydaje się wskazywać na
błędne określenie – odsyła do parowania, wcale nie musi być zwykłym błędem. Być moŜe
jest
to
ślad
obserwacji
poczynionej
podczas
wyjmowania
mroŜonek
z zamraŜarki – które przecieŜ „parują”, a uczeń moŜe sądzić, Ŝe parują właśnie dlatego,
Ŝe zostały schłodzone, a nie dlatego, Ŝe zostają podgrzewane. Jak widać ukryty sens tego
zdania nie jest bezpośrednio widoczny. Czasem warto spróbować odnaleźć subiektywne
znaczenie pozornych błędów.
Drugi wątek tej mapy moŜe równieŜ zostać rozpisany na oddzielne stwierdzenia. Tym
razem główny tematem jest zmiana stanu skupienia wyraŜona przy pomocy sześciu pojęć
w sposób ciągły. Nie ma konieczności powtarzania głównego pojęcia. Na końcu pojawia
się jeszcze jeden temat dotyczący atomów. Mapa 4 odsłania zarówno indywidualną, jak
i teoretyczną, naukową perspektywę myślenia, przy czym ta ostatnia traktowana jest jako
bardziej złoŜona i to ona słuŜy do oceny poziomu jego rozwoju.
Głębsza analiza map pojęć pokazuje, którzy uczniowie weszli na poziom abstrakcyjnego
myślenia, a którzy wciąŜ z tym mają kłopot. Daje teŜ moŜliwość identyfikacji błędów,
będących konsekwencją nakładania się codziennego doświadczenia i rozumienia zjawisk
w potocznym sensie na język teorii oraz mylenie tych poziomów.
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533
Pomyłki tego typu są zjawiskiem naturalnym. WaŜne jest natomiast wychwytywanie ich
i korygowanie, w czym pomocną moŜe okazać się mapa pojęć. Jest to narzędzie, które
pozwala nam podejrzeć to, co dzieje się w aparacie poznawczym ucznia.
MoŜe ono słuŜyć równieŜ uczniowi do autokontroli własnego procesu uczenia się, jeśli
posiadł umiejętność tworzenia map pojęć.
Osoby zainteresowane doskonaleniem tego narzędzia zapraszamy na warsztaty:
Mądrze notować to mądrze myśleć. Praktyczne zastosowanie map pojęciowych
śurawia 43, III piętro
00-680 Warszawa Śródmieście
www.punctum.pl
[email protected]
tel.: +48 22 3 000 197
mobile: +48 784684533