SEMANTYKA ROSYISKICH STRUKTUR

КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ
УДК 811.161.1.36
ББК 81.411.2-2
SEMANTYKA ROSYJSKICH STRUKTUR
MORFOSYNTAKTYCZNYCH Z DATIWEM W ASPEKCIE
LINGWISTYKI KOGNITYWNEJ
(РЕЦ. НА КН.: RYCIELSKA, B. CELOWNIK ROSYJSKI.
STUDIUM KOGNITYWNE / B. RYCIELSKA ;
UNIWERSYTET SZCZECIÒSKI. ROZPRAWY I STUDIA. –
T. (DCCXIII) 639. – SZCZECIN : WYDAWNICTWO NAUKOWE
UNIWERSYTETU SZCZECIÒSKIEGO, 2007. – 292 S.)
J. Wierzbiński, 2008
Wierzbiòski J.
W roku 2007 ukazała się nakładem
Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu
Szczecińskiego książka Beaty Rycielskiej pt.
Celownik rosyjski. Studium kognitywne,
podejmująca złożone kwestie teoretyczne i
analityczne. Teza pracy dotyczy twórczego
zastosowania
teor ii
językoznawstwa
kognitywnego do analizy kategorii przypadka w
celu zbudowania modelu semantycznego dla
celownika rosyjskiego. Opracowanie bazuje na
teorii Ronalda W. Langackera, uchodzącego za
prekursora jednej z teorii współczesnego
językoznawstwa. Pr acę cechuje zatem
kognitywistyczne podejście do problematyki
badań, co manifestuje się zresztą w jej tytule.
Praca składa się z dwóch części: teoretycznometodologicznej i analityczno-interpretacyjnej.
Pierwsza z nich zawiera krótki, acz syntetyczny
Wstęp i trzy rozdziały, zaś druga – ta praktyczna i
zarazem najobszerniejsza – została przedstawiona
w kolejnym rozdziale. Pracę wieńczy Zakończenie
a uzupełnia Bibliografia, Indeks rzeczowy oraz
Streszczenie w języku angielskim. Integralną
częścią pracy jest też Słowniczek terminów z
dziedziny językoznawstwa kognitywnego.
Autorka w sposób twórczy wykorzystuje
założenia teorii językoznawstwa kognitywnego,
które zakłada m. in. prymarność znaczenia
(w odróżnieniu od teorii strukturalistycznych), przy
Вестник ВолГУ. Серия 2. 2008. № 2 (8)
czym znaczenia rozumianego w akcie
semiotycznym, wyobrażeniowo, jako sieć
powiązanych ze sobą węzłów, aktywowanych w
różnych kontekstach. We Wstępie (s. 12) Rycielska
zaznacza, że opracowanie nie ma charakteru
konfrontatywnego a porównania z językiem polskim
miały na celu jedynie wydobycie osobliwości
semantycznych celownika rosyjskiego.
Badaczka, analizując struktury semantyczne
celownika w ujęciu schematyczno-sieciowym,
podziela Langackerowski model badań z
uwzględnieniem strategii skojarzeniowej czy też
kodu obrazowego (wyobrażeniowego) i
językowego. Model ten schematycznie można
przedstawić jako: Rzeczywistość, czyli otaczający
nas świat  poznawanie tego świata 
utrwalanie efektów tego poznania w języku.
Przykłady
ilustracyjne
autorka
wyekscerpowała z literatury pięknej XIX i
XX wieku (A. Puszkin, F. Dostojewski, L. Tołstoj,
M. Gorki, A. Fadiejew, K. Czukowski,
W. Szukszyn, A. Sołżenicyn, W. Rasputin,
A. Kim). Pochodzą one też z rosyjskich czasopism
i audycji telewizyjnych.
W pierwszym rozdziale Podstawowe
założenia gramatyki kognitywnej Ronalda W.
Langackera (s. 13–33) autorka skupiła się na
prezentacji teorii gramatyki kognitywnej. Przybliża
zatem ważniejsze założenia tego nur tu w
203
КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ
językoznawstwie współczesnym, jak np.
symbolizm i konceptualizm językowy,
antropocentryzm pojęć i inne kwestie.
Ze swojej istoty językoznawstwo
kognitywne (termin ten ewoluował od nazwy
początkowej gramatyka przestrzeni, zob. o tym
na s. 12) traktuje język jako postrzeganie świata
przez człowieka, jako jedną ze zdolności
poznawczych człowieka. W językoznawstwie tym
dominuje realizm doświadczeniowy, gdzie mamy
do czynienia ze skonwencjonalizowanymi
strukturami konceptualnymi. Przyjmuje się, iż
znaczenie kognitywne jest zależne od sposobów
mentalnego konstruowania i językowego
kodowania poszczególnych denotatów.
W różnych systemach pojęć rzeczywistość
może być postrzegana, pojmowana i obrazowana
rozmaicie. W porównywanych językach mają
zastosowanie odmienne struktury kognitywne,
różniące się pod względem koncepcyjnym. Por.
odmienne struktury kognitywne w pol. On polega
na tobie z kodowaniem miejsca w przestrzeni
(na-LOC) i ros. Он полагается на тебя z
kodowaniem obiektu (на-ACC). W ludzkich
umysłach kształtują się indywidualne obrazy
zależne od różnych doświadczeń i wiedzy.
Rycielska posłużyła się bardzo wymownym
przykładem Anny Załazińskiej, która omawia
pojęciowy obraz pięknej pogody.
W drugim rozdziale Kategorie języka
naturalnego (s. 34–72) autorka rozpatruje podział
kategorii językowych na kategorie leksykalne i
gramatyczne. Argumentuje stanowisko, że
źródłem inspiracji językoznawstwa kognitywnego
stała się psychologia poznania, która stworzyła
teorię kategorii.
B. Rycielska podkreśla fakt, że
przedstawiciele językoznawstwa kognitywnego
opracowali dwa modele kategorii językowych:
model radialny i model sieciowy. Powołuje się przy
tym na przydatność dla tegoż językoznawstwa
wniosków Arystotelesa oraz Kanta, gdzie ten
pier wszy uważał m. in., że «słowa są
symbolicznymi znakami wrażeń doznawanych».
Na uwagę zasługuje stwierdzenie, iż
kategorie języka należy tr aktować jako
interpretacje rzeczywistości przedmiotowej.
Autorka argumentuje stanowisko Langackera, że
świat postrzegamy przez «okulary» konceptualnojęzykowe. Przytacza jednocześnie stanowisko
Lakoffa o kategoriach języka jako
204
zorganizowanych strukturach, jako całościach,
gestaltach. Istotne jest stwierdzenie, że o świecie
myślimy za pomocą prototypów.
Następnie prezentuje dwie koncepcje
(schematy, modele) odnośnie badania związków
poznawczych z językiem: model kategorii radialnej
Lakoffa oraz model sieciowy Langackera. Ten
pierwszy ściśle łączy się z badaniami nad metaforą
i metonimią. Metafora i metonimia rozpatrywane
są jako podstawowe środki kształtujące nasze
postrzeganie, myślenie i działanie, za pomocą
których człowiek rozumie swój język i swoje
doświadczenie. Istotna jest konstatacja, że proces
myślenia jest w głównej mierze metaforyczny lub
metonimiczny. Model sieciowy kategorii językowej
jest rozwinięciem kategorii radialnej. Omawia się
tu m.in. kwestię zawężenia i rozszerzenia
znaczenia, por.: leksem szkoła ‘instytucja
oświatowa’ oraz wyrażenie szkoła rodzenia w
znaczeniu ‘specjalistyczne kursy’ czy też szkoła
jako ‘kierunek w literaturze, sztuce itd.’
Rozdział trzeci Zarys teorii przypadka –
problem znaczenia. Kategoria celownika (s.73–
103) zawiera kompleksową prezentację teorii
przypadka gramatycznego, w szczególności zaś
omawia kategorię datiwu rosyjskiego w aspekcie
lingwistyki kognitywnej. Pojęcie kategorii
przypadka i jego teorie autorka rozpatruje
począwszy od starożytności, odnotowując poglądy
Arystotelesa wraz ze stoikami oraz poglądy
gramatyków bizantyńskich i rzymskich. W
starożytności rozpatrywano przypadki bądź w
oparciu o kryterium syntaktyczne (pozycja
«nielokalistyczna»), podkreślając funkcję logiczną,
nie zaś przestrzenną, przypadka, bądź też z
uwzględnieniem hipotezy «lokalistycznej» opartej
na realizacji funkcji przestrzennych.
Badania kategorii przypadka w XIX stuleciu
koncentrowały się na okr eśleniu śr odków
morfologicznych i leksykalnych (podejście
funkcjonalno-semantyczne). Początek XX stulecia
cechuje w tym względzie podejście semantycznosyntaktyczne. Wprowadzono wówczas pojęcie
przypadka morfologicznego i przypadka
semantycznego. W połowie XX wieku badania
zostały zdominowane przez teorię walencji i
aktantów, gdzie szczególna rola przypada
czasownikowi uważanemu za syntaktyczne i
semantyczne centrum zdania. Do rozwoju tej teorii
przyczynili się w znacznym stopniu rosyjscy
badacze (W.G. Gak, J.D. Apresjan, I.A. Mielczuk
J. Wierzbiński. Semantyka rosyjskich struktur morfosyntaktycznych z datiwem
КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ
i A.K. Żołkowski). W Gramatyce 70 pod red.
Szwiedowej kategorię przypadka określono jako
syntaktyczną, a nie morfologiczną. Zgodnie z tym
założeniem, każdy przypadek przedstawia złożony
kompleks znaczeń.
Dalej Rycielska skupia się na
semantycznych funkcjach celownika z podziałem
na znaczenia abstrakcyjne i konkretne. Pośród
tych abstrakcyjnych wymienia znaczenia: obiektu,
komplektywne oraz kompleksowe obiektu i
dopełniające. W grupie zaś znaczeń konkretnych
podaje znaczenia określające i okolicznikowookreślające z podziałem tych drugich na lokatywne,
temporalne, kauzalne, kwantytatywne i celu.
Otrzymujemy też w omawianej kwestii
prezentację stanowiska Jerzego Kuryłowicza a
następnie poglądów Zdzisława Kempa uważanego
za prekursora paradygmatu kognitywistycznego,
który traktował celownik jak antropocentryczny
wariant ablatiwu przestrzennego.
Z latami 80. XIX w. wiążą się różne
koncepcje przypadka, jakkolwiek oparte na
kryterium semantycznym. Na I poł. XX w. datuje
się teoria Jakobsona, który rozpatrywał przypadek
w ujęciu funkcjonalno-semantycznym jako
kategorię dyskretną w paradygmatycznym
systemie przypadków. Teoria Jakobsona miała
swoich zwolenników, ale i oponentów, do których
należał Wiktor W. Winogradow.
Z podejściem kognitywnym najbardziej
koresponduje teoria Charlesa Fillmor e’a,
nawiązująca do gramatyki transformacyjnej.
Znaczenia przypadka w jego interpretacji są
uwarunkowane przez sytuacje. Klamrą spinającą
przegląd teorii znaczenia przypadka jest koncepcja
Anny Wierzbickiej.
Na koniec autorka odnosi się jeszcze do
koncepcji przypadka u Langackera jako kategorii
zakotwiczonej w ogólnoludzkim doświadczeniu i
niezależnej od określonego języka.
W rozdziale czwartym Model sieciowy
kategorii celownika rosyjskiego. Analizy
(s.104–254) autorka opisuje rozliczne rosyjskie
konstrukcje z czasownikami o rekcji datywnej.
Istotna jest tu całościowa interpretacja w
związku z tezą, że «Struktura semantyczna
celownika przedstawia skomplikowaną sieć
znaczeń»; zob. też odesłanie do schematu modelu
sieciowego na s. 130.
Początkowo Rycielska omawia przypadki
zmieniającej się rekcji czasowników w
Вестник ВолГУ. Серия 2. 2008. № 2 (8)
pr zestr zeni histor ycznej i tym samym
odzwierciedla zmiany w kolokacji z odpowiednim
pr zypadkiem, np. czasownik льстити
(pochlebiać) łączy się z celownikiem, podczas
gdy w języku staror uskim występował z
narzędnikiem (s. 105). Zmiany zachodzą również
w odwrotnym kierunku, kiedy np. pierwotnie
celownikowa rekcja zmienia się na rzecz innego
przypadka. Porusza też takie kwestie istotne dla
problematyki badań, jak: podstawowe typy
schematów zdarzeń kognitywnych; kluczowe
pojęcia dla rozumienia zdarzeń: model kuli
bilardowej i model sceny. Odnotowuje też,
zsyłając się na Tabakowską, że «umysł człowieka
potrafi zastosować model kul bilardowych do
tworzenia bardzo skomplikowanych konfiguracji,
w których pojęcia siły, energii i ruchu stają się
pojęciami abstrakcyjnymi», podkreślając, iż
«przeniesienie zjawisk z płaszczyzny fizycznej na
płaszczyznę abstrakcyjną jest warunkiem
powstania metafory będącej podstawowym
mechanizmem rozwoju języka naturalnego» (s.
109). Koresponduje z powyższym również
konstatacja:
«Kognitywna
zdolność
odwzorowania domeny fizycznej (konkretnej) na
domenę abstrakcyjną odzwierciedla właściwe
człowiekowi metafor yczne postr zeganie
świata...» (s. 116). Rozwija myśl, że w
konstrukcjach tr anzytywnych z datiwem
akcentowane jest pojęcie kier unku.
Charakteryzuje też desygnat celownika (odbiorcę
czegoś).
W omawianym rozdziale Rycielska skupia
się na charakterystyce konstrukcji z celownikiem
syntetycznym i celownikiem analitycznym.
Celownik generalnie wyróżnia się tu – na tle np.
struktur bezosobowych – rozbudowaną siecią
semantyczną. Z przeprowadzonej analizy wynika,
że najpełniej realizowane są znaczenia celownika
syntetycznego w konstrukcji z czasownikiem
tranzytywnym. Autorka dowodzi również, że
celownik syntetyczny pojawia się w podstawowej
konstrukcji z czasownikiem przechodnim. Inne
typy konstrukcji z takim celownikiem to wyrażenia
z czasownikiem nieprzechodnim oraz wyrażenia
z rzeczownikiem i z przymiotnikiem. Z badań
wynika, że są to również konstrukcje z
celownikiem analitycznym. Celownik analityczny
obrazuje szereg pojęć, również to temporalne,
któr e w tekstach dawniejszych nie było
rejestrowane. Źródłem zaś szeregu innych pojęć
205
КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ
mogą być teksty starosłowiańskie oraz
staroruskie.
Po lekturze tego rozdziału nasuwa się dość
oczywista refleksja, iż zastosowany przez
B. Rycielską model schematyczno-sieciowy
Langackera w badaniach celownika rosyjskiego
jest bardzo skutecznym i owocnym
instrumentarium poznania całego spektrum
rozlicznych struktur językowych z prezentowaną
kategorią.
Nasuwają się przy okazji pewne
spostrzeżenia, uwagi, rekomendacje i zapytania.
Autorka używa wymiennie terminów
językoznawstwo kognitywne i gramatyka
kognitywna. Na ile jest to zasadne i w jakim
zakresie pojęciowym? Czy granice semantyczne
obu terminów są tożsame? Zdarzają się drobne
nieścisłości w materiale ilustracyjnym. Dotyczą
one przykładowo odpowiedniości przekładu, gdy
idzie o uczestników zdarzenia, relacje agensa i
patiensa, zob. np. na s. 113: Она добавила ему
соль (а не сахар) в суп – Dodał jej do zupy
sól (a nie cukier) zamiast Dodała mu...
W przedstawionym rejestrze literatury
można byłoby dla większej przejrzystości
wyodrębnić literaturę podręcznikową (zob. np.:
Gołubiewa... 1999, Gołubiewa... 2004, Heinz 1983,
Lyons 1976, Milewski 1976, Буслаев 1959, Востоков 1848, Кожина 1977, Потебня 1888, Хабургаев 1974, Шахматов 1925); opracowania
słownikowe i encyklopedyczne (Arystoteles 1990,
Didier 1993, Pieter 1963, Polański 1993, Sillamy
1995, Tokarski 1980, Бархударов 1961, Денисов... 1983, Ижакевич 1987, Кубрякова... 1996,
Мельчук... 1984, Ожегов 1990, Словарь... 1958,
Ушаков 1940, Фасмер, Ярцева 1998) oraz
publikacje elektroniczne (Cieśla 1999, DuFeu
1998, Tabakowska 2001d, Tabakowska 2003d,
Архив..., Когнитивная..., Машовец 2001,
Писаренко, Чудинов). Należałoby też ujednolicić
opis artykułów, czego zabrakło np. w: Antas 2001,
Borges 1999, Fillmore 1991, Kalisz 1985,
Kubińska... 2000, Kuryłowicz 1949, Lakoff 1993,
Roman 1987, Правдин 1956. Drobnych korekt
wymagają również inne opisy, zob.: Korzybski
1958, Rudzka-Ostyn 2000c i f, Wierzbicka 1991,
Фрейденберг 1936. Oczywiście są to drobne
usterki natury technicznej, które nie mają wpływu
na merytoryczną ocenę pracy.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że
książka Beaty Rycielskiej stanowi nowatorskie
ujęcie problemu kategorii przypadka w oparciu
o osiągnięcia współczesnych kognitywistów
amerykańskich i europejskich, w tym polskich
badaczy. Oryginalność opracowania polega w
szczególności na zastosowaniu koncepcji
kognitywistycznej do analizy kategorii przypadka.
Zakres tematu i materiału został przez autorkę
ograniczony do celownika rosyjskiego, który
poddany był analizie z punktu widzenia jego
właściwości semantycznych i syntaktycznych.
Takie założenie należy uznać za słuszne, gdyż
pozwoliło to na dokładne pr zebadanie i
szczegółowy opis przypadka. Z obowiązku
recenzenta muszę jednak podkreślić, że praca
B. Rycielskiej ma zakres szerszy niż to głosi tytuł,
gdyż przedmiotem rozdziału analitycznego są
zarówno porównania z innymi przypadkami, jak
i z materiałem polskim. Nb. autorka zebrała
bogaty i różnorodny materiał językowy.
Struktura pracy jest przemyślana i przejrzysta
oraz zilustrowana wyrazistymi przykładami. Wnioski
merytoryczne zostały należycie uargumentowane.
Przedstawione w pracy problemy teoretyczne i
praktyczne rozstrzygnięcia przeprowadzone na bazie
wnikliwej analizy świadczą o tym, że autorka
gruntownie opanowała materię przedmiotu.
Poszczególne partie rozprawy są spójne i koherentne.
W części praktycznej autorka starannie i rzeczowo
motywuje każdy kolejny krok analizy.
Uważam, że książka Beaty Rycielskiej w
sposób istotny poszerza wiedzę z zakresu
rosyjskich struktur morfosyntaktycznych z
datiwem, wnosząc istotny wkład w rozwój
współczesnej myśli językoznawczej, będąc
zarazem w tym względzie rzetelnym przyczynkiem
do gruntownych studiów komparatywnych.
W moim przekonaniu praca stanowi dobrą
podstawę do prowadzenia dalszych badań o
charakterze porównawczym.
J. Wierzbiński. Semantyka rosyjskich struktur morfosyntaktycznych z datiwem