Dom Pomocy Społecznej jako środowisko wychowawcze Joanna

Dom Pomocy Społecznej jako środowisko wychowawcze
Joanna – Dorota Piaskowska
Środowisko wychowawcze jako podstawowy element rozwoju człowieka
W ostatnich latach zmienił się pogląd na rolę i miejsce domu pomocy społecznej w strukturze opieki nad
starszym człowiekiem. Nie jest to obecnie tylko tzw. „umieralnia”, ale ważny element życia i rozwoju człowieka.
Wychowanie, niezależnie od celów jakie sobie stawia, zawsze występuje w określonym środowisku
wychowawczym. Zdaniem Jana Szczepańskiego jest nim część „środowiska społecznego i kulturowego [...], która
wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania” (1993, s. 819). Czyli
środowisko wychowawcze to wszystkie te sytuacje, zdarzenia, interakcje, przedmioty, z którymi jednostka ma styczność i
które oddziałując na nią prowadzą do jej rozwoju. Stefan Kunowski przez środowisko wychowawcze rozumie „całokształt
rzeczywistych wpływów na jednostkę, głównie jednak działających w sposób nieświadomy i niezamierzony (...), wpływów
stałych i zmiennych” (2000: 229). Wiemy już więc, że środowisko wychowawcze to nieświadome i niezamierzone, stałe
lub zmienne wpływy otoczenia na jednostkę. Aleksander Kamiński ujmuje w sposób następujący środowisko
wychowawcze – „jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka (wraz z jego podłożem przyrodniczym i
kontekstem kulturowym), tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze, pobudzające
jednostki i grupy dzieci, młodzieży, dorosłych do przyswojenia wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań
społecznych, odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa” (1978: 93). Takie ujęcie środowiska
wychowawczego daje nam pełny obraz możliwości wychowawczych środowiska. Kamiński nie koncentruje się tylko na
dzieciach i młodzieży jako podmiotach działań wychowawczych, ale mówi też o dorosłych, jako grupie nie tylko
podejmującej działania wychowawcze, ale też im podlegającej. Stanisław Kowalski przez środowisko wychowawcze
rozumie „społecznie kontrolowany i nastawiony na realizację celów wychowawczych system bodźców społecznych,
kulturowych i przyrodniczych” (1976a: 92). Kowalski wskazuje tu sposób rozpatrywania środowiska zarówno w sensie
obiektywnym, które jest niezależne od człowieka, oraz subiektywnym, czyli należącym do kogoś – np. konkretnej
jednostki, grupy społecznej bądź instytucji. Bogusław Śliwerski zalicza do środowiska wychowawczego te osoby i grupy
społeczne, „które wywołują i regulują działalność wychowawczą” (2004: 30). Florian Znaniecki uważa, że środowisko
wychowawcze jest środowiskiem wyodrębnionym ze środowiska społecznego przez jakąś grupę, która wytwarza je
celowo „dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu” (2001: 51). Wynika z tego, że
środowisko wychowawcze jest tworzone i społecznie kontrolowane przez jego podmioty. Anna Przecławska i Wiesław
Theiss rozpatrując pojęcie środowiska nadają szczególny wymiar relacjom międzyludzkim w obszarze informacyjnym i
działaniowym poprzez traktowanie wychowania w środowisku jako spotkania, dialogu, współdziałania ludzi, co ma
prowadzić do przekraczania „różnych wymiarów indywidualnego oraz zbiorowego życia: ograniczeń współczesnych i
historycznych, kulturowych i cywilizacyjnych, czy narodowościowych i religijnych” (1996: 28). Do spojrzenia na
środowisko wychowawcze w kategorii dialogu i współdziałania dodałabym jeszcze jeden, ściśle związany z wymienionymi
przez autorów wymiar, który należy przekroczyć, mianowicie stereotyp. W stanowisku Przecławskiej i Theissa
nowatorskie jest wysunięcie na pierwszy plan relacji międzyludzkich, twórczego działania rozwijającego się w warunkach
dobrowolności, wolności i uznania preferowanych wartości, a jednoczesne odejście od przedmiotowego postrzegania
podmiotów środowiskowych. Człowiek jest podmiotem środowiska wychowawczego. Do osiągnięcia pełnej humanizacji
środowiska wychowawczego ma prowadzić właśnie dialog i współdziałanie.
W literaturze przedmiotu spotyka się wiele różnych typologii środowiska. Niektóre typologie dotyczące
środowiska w ogóle, mogą być stosowane do środowiska wychowawczego. Maria Przetacznikowa uważa, że podział na
środowisko naturalne, społeczne i kulturowe jest adekwatny również dla środowiska wychowawczego, ponieważ
„wzajemnie się dopełniają, pozwalając na ujęcie różnych aspektów środowiska wychowawczego” (1979: 421), co jest o
tyle ważne, że zakres pojęcia środowisko wychowawcze jest bardzo szeroki. Istnieją też inne typologie środowiska
wychowawczego.
W „Wielkiej encyklopedii PWN” (2005) wyróżnione są następujące rodzaje środowisk wychowawczych:
1) Naturalne – usankcjonowane faktem urodzenia, miejscem zamieszkania itp. np. rodzina grupa rówieśnicza,
społeczność lokalna.
2) Intencjonalne – powstałe na skutek świadomego dążenia społeczeństwa, zbiorowości do urzeczywistniania
pewnych zadań (wychowawczych, kształceniowych, innych) np. ruchy i stowarzyszenia społeczne, Internet.
3) Instytucjonalne – instytucje lub placówki, które mają realizować założone funkcje uspołeczniania jednostek,
wspomagania indywidualnego rozwoju, np. szkoła, kościół.
Środowisko życia zawiera w sobie środowisko naturalne, społeczne i kulturowe.
Mówiąc o środowisku życia mamy na myśli „te elementy otoczenia, w których zasięgu oddziaływań znajduje się
obiekt” (Wolański, 1983: 10), pojęcie środowiska wiąże się tu z potrzebami obiektu – pewne elementy otoczenia są
postrzegane w kontekście potrzeb i na takiej zasadzie pozostają w interakcji z człowiekiem. Możemy wyodrębnić dwa
pojęcia – pojęcie środowiska obiektywnego, które stanowi zespół elementów otoczenia powiązanych ze sobą w sposób
mniej lub bardziej widoczny; natomiast środowisko subiektywne bezpośrednio związane jest z samym obiektem, a
stanowią je „te elementy otoczenia, które stanowią potrzeby obiektu” (Wolański 1983: 28). Podobny punkt widzenia
przyjmuje Stefan Kunowski (zob. 2000: 229 i n.), mianowicie postrzega środowisko życia jako dynamicznie działające na
jednostkę elementy otoczenia. Czyli wszystko to, co należy do otoczenia człowieka, bliższego lub dalszego, a może mieć
lub ma na niego wpływ stanowi środowisko życia. Stanisław Kawula (2001: 211) łączy oba środowiska – wychowawcze i
życia, ponieważ wychodzi z założenia, że jedno wynika z drugiego i żadne nie mogłoby bez drugiego istnieć. Natomiast
Mikołaj Winiarski ujmuje środowisko życia współczesnego człowieka „w kategoriach edukacji środowiskowej” (2000: 93).
Ewa Marynowicz – Hetka stawia tezę, że środowisko życia „obejmuje wszystkie możliwe konfiguracje elementów
środowiska, w którym przebywa jednostka ludzka” (2006: 54), zwracając tu uwagę na usytuowanie jednostki w
środowisku, które dzięki temu może przyjmować różne cechy (obiektywne, subiektywne, materialne, bezpośrednie,
szersze). Stanisław Kowalski zaś zwraca uwagę, że środowisko życia jest odpowiednikiem „socjologicznego pojęcia
środowiska wychowawczego”(1976b: 73). Widzimy więc, że środowisko życia i środowisko wychowawcze są właściwie
jednym i tym samym środowiskiem, a nazwa, którą nadaje mu dany autor zależy od spojrzenia przez pryzmat danej
nauki.
Istnieją różne i różnorodne środowiska wychowawcze. Podstawowe z nich (rodzina, szkoła) były już
wielokrotnie omawiane i analizowane przez różnych autorów. Środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej do tej
pory nie zostało rzetelnie przeanalizowane, a przecież tworzenie go jest ważnym elementem szeroko pojmowanej pracy
socjalnej. W środowisku wychowawczym domu pomocy społecznej pracownik socjalny pełni rolę animatora, doradcy,
spolegliwego opiekuna, czyli pełni rolę wychowawcy. Dlatego chciałabym dać przyczynek do poznania takiej
społeczności funkcjonalnej jak społeczność domu pomocy społecznej i kreowanego przez nią środowiska
wychowawczego.
Dom Pomocy Społecznej
Dom Pomocy Społecznej zaliczany jest do tzw. instytucji formalnych czyli utworzonych na mocy prawa,
prowadzących działalność uregulowaną przepisami prawnymi (zob. Kosiński, 1987: 126). Formalny charakter instytucji
wyznaczają pewne czynniki, do których zaliczamy strukturę organizacyjną, osobowość prawną, odrębność terytorialną,
system techniczno – ekonomiczny, system społeczny (zob. Kwiatkowski, 1995: 214).
Dom pomoc społecznej to instytucja państwowa, lub niepubliczna, funkcjonująca w oparciu o Ustawę z dnia 12
marca 2004 r. o pomocy społecznej, oraz dokument wykonawczy tj. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia
19 października 2005 r. w sprawie domów pomocy społecznej.
Pojęcie domu pomocy społecznej przybliża Adam A. Zych (2001), który w sposób wyczerpujący omawia różne
typy domów. Pisze m. in., że dom pomocy społecznej to „tradycyjna forma instytucjonalna pomocy społecznej w postaci
opieki całodobowej lub dziennej nad osobami niezdolnymi do samodzielnej egzystencji, których – mimo zastosowania
wszystkich form pomocy – nie można przystosować w pełni do samodzielnego życia w miejscu ich zamieszkania z uwagi
na wiek, schorzenia, sytuację życiową oraz warunki rodzinne, mieszkaniowe i materialne (...)” (Zych, 2001: 52). Ale dom
pomocy społecznej to nie tylko instytucja zapewniająca opiekę medyczną, pomoc w czynnościach bytowo – socjalnych,
dach nad głową i wyżywienie. Dla przebywających tam pensjonariuszy staje się miejscem zastępującym rodzinny dom,
miejscem interakcji środowiskowych, a także, zdaniem Józefa Babickiego „to laboratorium ducha ludzkiego, który
rozwijając się, potężniejąc, sam znajduje najodpowiedniejszą dla siebie strawę” (zob. Zych, 2001: 54). I chociaż Babicki
napisał to w odniesieniu do dzieci, zdanie to idealnie pasuje także do ludzi starszych.
Adam A. Zych wspomina także o domu pomocy społecznej dla ludzi starszych, który jako „placówka
opiekuńcza, przyjmująca na stały pobyt te osoby, które ze względu na zaawansowany wiek” (2001: 54), trudne warunki
ekonomiczne, rodzinne, mieszkaniowe nie mogą pozostać we własnym środowisku zamieszkania, wpisuje się w
całokształt stacjonarnej opieki nad osobami starymi. Wśród domów pomocy społecznej dla osób starszych wyróżnia Zych
domy rencistów przyjmujące osoby stare, ale sprawne w zakresie samoobsługi, oraz domy dla przewlekle chorych –
placówki typu szpitalnego przyjmujące osoby stare niesprawne fizycznie i/ lub psychicznie na tyle, że nie są zdolne do
samodzielnej egzystencji.
Krótko rzecz ujmując dom pomocy społecznej jest instytucją, która świadczy mieszkańcom całodobową opiekę,
usługi socjalno – bytowe, a także zaspokaja potrzeby viscerogenne, psychogenne i socjogenne na poziomie
obowiązujących standardów.
Charakterystyka Domu Pomocy Społecznej „Serce” w Łodzi1
Dom Pomocy Społecznej powstał w roku 1951 i do 1956 roku był zakwalifikowany jako Dom Inwalidów.
Wówczas większość mieszkańców stanowiły osoby niewidome. Od 1956 roku dom zmienił kwalifikację i nazwę na 1
Państwowy Dom Rencistów i pod taką funkcjonował do 2004 roku. Do tego też roku znajdował się w strukturach
Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Łódź – Śródmieście. W 2004 roku został oddany w zarząd prywatnej firmie,
której właścicielem jest Janusz Ogrodowczyk i stał się niepublicznym domem pomocy społecznej dla osób przewlekle
somatycznie chorych. Od 2004 roku nosi nazwę Dom Pomocy Społecznej „Serce”. Dom ten jest jednostką organizacyjną
pomocy społecznej. Jest to placówka stacjonarna stałego lub okresowego pobytu zapewniająca całodobową opiekę
osobom przewlekle somatycznie chorym, dorosłym, obojga płci, wymagającym całodobowej opieki.
Dom Pomocy Społecznej „Serce” zatrudnia: dyrektora, pracowników administracyjnych, pracowników pionu
technicznego, pracowników kuchni, 5 pracowników socjalnych, pielęgniarki, opiekunki, pokojowe, instruktora terapii
zajęciowej, instruktora kulturalno – oświatowego, psychologa. W większości osoby te zatrudnione są na podstawie
umowy – zlecenia. Pracownicy domu zgrupowani są w oddziałach i zespołach, które pełnią określone zadania i podlegają
bezpośrednio właścicielowi placówki (zespoły opiekuńczo – terapeutyczne, oddział finansów i księgowości, zespół
organizacyjny) lub dyrektorowi placówki
Dom Pomocy Społecznej „Serce” posiada 125 miejsc i 3 oddziały – I oddział kobiecy (38 osób), II oddział męski
(45 osób), III oddział koedukacyjny (42 osoby – 28 kobiet i 14 mężczyzn). W chwili prowadzenia badań wszystkie miejsca
były wykorzystane przez pensjonariuszy.
W palcówce przebywają osoby w wieku od 44 do 96 lat. Z przeprowadzonej analizy kartoteki pensjonariuszy
wynika, że największą grupę mieszkańców stanowią osoby powyżej 70 lat, natomiast najmniej osób znajduje się w grupie
poniżej 50 roku życia. W DPS „Serce” przebywają osoby o różnym stopniu samodzielności i zdolności do czynności
samoobsługowych, również osoby całkowicie leżące i wymagające szczególnej opieki – jest ich 30 i rozmieszczone są po
10 osób na każdym z trzech oddziałów. Główną przyczyną niemożności poruszania się są udary mózgu, oraz
1
Wszystkie informacje dotyczące DPS „SERCE” ukazują stan na dzień 09.02.2007
niedołęstwo starcze. Natomiast najczęściej występującą wśród pensjonariuszy grupą chorób są choroby psychiczne
(demencja, w tym demencja starcza i demencja poalkoholowa, oraz charakteropatia), następnie zaś niedołęstwo starcze i
choroby układu krążenia.
Harmonogram dnia w Domu Pomocy Społecznej „Serce” zdeterminowany jest przez rozkład posiłków – 8. 00
śniadanie, 13.00 obiad, 18.00 kolacja, po posiłkach wydawane są lekarstwa. Czynności pielęgnacyjne wykonywane są w
godzinach: 6.00 – 7.30, 15.00 – 16.30, 19.00 – 20.30. W ciągu dnia (między godz. 9.00 a 15.00) pensjonariusze mogą
korzystać z terapii zajęciowej (arteterapia, terapia ruchem i tańcem, biblioterapia), biblioteki, zajęć kulturalno –
oświatowych (gry stolikowe, pokazy filmów, imprezy rekreacyjne i okolicznościowe, występy taneczne, kabaretowe,
śpiewacze i muzyczne, prelekcje i pogadanki, wycieczkach).
Analiza środowiska wychowawczego Domu Pomocy Społecznej „Serce” w Łodzi
Dokonana przeze mnie analiza środowiska wychowawczego domu pomocy społecznej dała mi możliwość
głębszego poznania czym jest środowisko wychowawcze w instytucji zajmującej się opieką nad osobami starszymi i
chorymi.
Przede wszystkim mogłam zdefiniować czym jest środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej.
Opierając się na poznanych definicjach mogę stwierdzić, że środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej jest
całością różnorodnych procesów (ekonomicznych, ekologicznych, politycznych, społecznych, kulturalno – oświatowych i
instytucjonalnych) pozostających we wzajemnych relacjach i stanowi sferę różnorodnej działalności człowieka, który
poprzez tę działalność stwarza warunki do życia i zaspokajania wszelkich potrzeb i oczekiwań. Człowiek stanowi tu
jednocześnie podmiot i przedmiot tych procesów. Ponadto środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej
pozostaje we wzajemnej korelacji ze środowiskiem naturalnym (biologicznym), społecznym i kulturowym, a równocześnie
2
posiada cechy wyodrębniające go z ogólnej materii środowiska. Do cech tych można zaliczyć :
- odrębną osobowość organizacyjną;
- osobowość prawną upoważniającą do zawierania umów i podejmowania decyzji;
- odrębność terytorialną oznaczającą konkretny obszar wraz z infrastrukturą;
- system ekonomiczny określający warunki, strukturę i skalę świadczonych usług, zapewniający właściwe relacje
między świadczącym usługi a odbiorcą świadczeń, miedzy wartością usług a kosztami ich świadczenia,
umożliwiający dokonywanie operacji bankowych;
- system społeczny charakteryzujący relacje między pracownikami, pensjonariuszami, organami decyzyjnymi,
organizacjami społecznymi, zespołami doradczymi i opiniodawczymi – z uwzględnieniem podporządkowania
tych relacji panującemu systemowi wartości.
Do istotnych cech środowiska wychowawczego Domu Pomocy Społecznej „Serce” dla osób starszych i chorych
można zaliczyć to, iż podmiotem oddziaływań wychowawczych są osoby dorosłe, których osobowość została już
ukształtowana w procesie wychowania i nosi znamiona stałości. Dlatego też działania podejmowane wobec podmiotu
będą koncentrować się wokół zmian przyswojonych przez niego wartości, postaw, ról społecznych, które stoją w opozycji
do instytucjonalnej formy opieki i wychowania. Ważnym elementem w środowisku wychowawczym domu pomocy
społecznej jest budowanie relacji międzyludzkich w idei dialogu, twórczego działania rozwijającego się w warunkach
dobrowolności, wolności i uznania preferowanych wartości, które nadaje człowiekowi podmiotowość.
Środowisko wychowawcze Domu Pomocy Społecznej „Serce” jest jednocześnie środowiskiem życia jego
mieszkańców. Na środowisko życia składają się te warunki, przedmioty, ludzie i interakcje, które stanowią tło życiowe
człowieka. Środowisko wychowawcze i środowisko życia w domu pomocy społecznej to jedno środowisko.
Dom Pomocy Społecznej „Serce” jest szczególnym środowiskiem, które determinowane jest przez różnego
typu działania opiekuńcze i wynikające z nich stosunki zależności między stronami świadczącymi opiekę a tą opieką
otaczanymi. Dlatego też w środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej wpisana jest pomoc i opieka. Działania
opiekuńcze podejmowane są przede wszystkim przez opiekuna i pracownika socjalnego, którzy rozpoznają i dążą do
zaspokojenia niektórych potrzeb czy kompensują deficyty podopiecznego. Pobyt w domu pomocy społecznej wiąże się z
zaspokojeniem potrzeb viscerogennych, psychogennych i socjogennych, a w tym środowisku procedury ich zaspokajania
różnią się od sposobów praktykowanych w środowisku rodzinnym. Pensjonariusze muszą nauczyć się nowych strategii
zaspokajania własnych potrzeb mając na względzie potrzeby współmieszkańców i możliwości fizyczne ośrodka.
Pracownicy zaś, oferując opiekę i pomoc w zaspokajaniu potrzeb ogółu pensjonariuszy, muszą uwzględnić
indywidualność każdego z nich i dostosować program pomocy tak aby w optymalny sposób wykorzystać zasoby i
możliwości własne pensjonariusza nie zaburzając jego osobowości, a jednocześnie możliwie najlepiej wykorzystać
zasoby ludzkie i potencjał działaniowy placówki.
Opieka w Domu Pomocy Społecznej „Serce” niesie treści wychowawcze. Pensjonariusze przeniesieni tu z
dotychczasowego środowiska zamieszkania i życia muszą zaadaptować się do nowych warunków. Szczególnie ci z
pensjonariuszy, którzy wymagają opieki z uwagi na stan zdrowia. Wychowawczy sens opieki w Domu Pomocy
Społecznej „Serce” widoczny jest w celowym działaniu pracowników socjalnych, medycznych, opiekunek, instruktorów
terapii zajęciowej, instruktorów kulturalno – oświatowych, psychologów, którzy stymulują rozwój (w różnych sferach) i
aktywność życiową podopiecznych, a także starają się zmodyfikować negatywne postawy pensjonariuszy, co szczególnie
dotyczy ludzi starych. Pracownicy, a zwłaszcza pracownicy socjalni wskazują pensjonariuszom nowe możliwości i nowe
jakości jakie daje życie w środowisku społecznym instytucji takiej jak dom pomocy społecznej.
2
Cechy DPS opracowałam na podstawie: S. M. Kwiatkowski, Zakład pracy jako środowisko wychowawcze, [w:] T. Pilch, I.
Lepalczyk, Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1995, s.
214-215
Reasumując, środowisko wychowawcze domu pomocy społecznej charakteryzuje:
- całodobowa opieka;
- zaspokojenie wszelkich potrzeb (bytowych, zdrowotnych, społecznych, religijnych, edukacyjnych i innych) i
oczekiwań mieszkańców, w miarę możliwości instytucji;
ułatwienie rozwoju osobowości mieszkańców oraz, zgodnie z ich potencjałem, samodzielności i
działalności własnej;
- zapewnienie warunków spokojnego, bezpiecznego i godnego życia, intymności i niezależności (wszelkie
usługi wspomagające i opiekuńcze);
- zakres i poziom świadczeń dostosowany do zindywidualizowanych potrzeb mieszkańców.
Ponadto, na podstawie przytoczonej literatury oraz wyników badań stwierdzam, że dom pomocy społecznej może być
środowiskiem wychowawczym, jeśli będą spełnione określone warunki:
- odpowiednio dobrany, wyszkolony personel;
- świadomość personelu, że wychowanie powinno trwać przez całe życie człowieka i uzmysłowienie sobie
przez pracowników, że pełnią oni funkcje wychowawcze wobec mieszkańców domu;
- wytworzenie przez personel atmosfery sprzyjającej kształtowaniu i przekształcaniu postaw pensjonariuszy
sprzyjających rozwojowi człowieka.
Odpowiadając na pytanie – Czym charakteryzuje się dom pomocy społecznej jako środowisko wychowawcze?
Mogę stwierdzić, że prezentuje on przedstawione poniżej cechy:
- zapewnia całodobową opiekę, zaspokajając potrzeby bytowe mieszkańców;
- dąży do kompleksowego zaspokojenia wszelkich potrzeb i oczekiwań mieszkańców (w sferach bytowej,
zdrowotnej, społecznej, religijnej, edukacyjnej i innych);
umożliwia rozwój osobowości mieszkańców oraz, w miarę ich możliwości, stymuluje do samodzielności i
działalności własnej;
- zapewnia warunki spokojnego, bezpiecznego i godnego życia, intymności i niezależności (wszelkie usługi
wspomagające i opiekuńcze);
- zakres i poziom świadczeń realizowanych przez placówkę dostosowany jest do zindywidualizowanych potrzeb
i oczekiwań mieszkańców;
- oferuje wykwalifikowaną kadrę pracowniczą, która zapewnia mieszkańcom bezpieczne, godne życie, rozumie i
realizuje (w miarę możliwości) potrzeby i oczekiwania pensjonariuszy, tworzy atmosferę sprzyjającą rozwojowi
własnemu rezydentom (pensjonariuszom) placówki.
Bibliografia
1. Kamiński A. (1978), Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa.
2. Kawula S. (2001), Pedagogika w ujęciu Aleksandra Kamińskiego (1903 – 1978), [w:] Kawula S. (red.), Pedagogika
społeczna. Dokonania – aktualność – perspektywy, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń.
3. Kosiński S. (1987), Socjologia ogólna, PWN, Warszawa.
4. Kowalski S. (1976a), Socjologia wychowania w zarysie, PWN, Warszawa
5. Kowalski S. (1976b), Pedagogika społeczna H. Radlińskiej a socjologia wychowania, [w:] Pedagogika społeczna
Heleny Radlińskiej, (red.) J. Badura, I. Lepalczyk (red.), Warszawa, Biuletyn TWWP 2/92/19, 3/93/19, “Człowiek w
Pracy I w Osiedlu”, Warszawa
6. Kunowski S. (2007), Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa.
7. Kwiatkowski S. M. (1995), Zakład pracy jako środowisko wychowawcze, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika
społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa
8. Marynowicz – Hetka E. (2006), Środowisko życia i jego przetwarzanie w toku pracy społecznej, [w:] E. Marynowicz –
Hetka (red.), Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t. 1, PWN, Warszawa.
9. Przecławska A., Theiss W. (1996), Pedagogika społeczna: nowe zadania i szanse, [w:] Pedagogika społeczna –
kręgi poszukiwań, A. Przecławska (red.), Wydawnictwo „Żak”, Warszawa.
10. Przetacznikowa M. (1979), Charakterystyka środowiska wychowawczego, [w:] Psychologia wychowawcza, M.
Przetacznikowa, Z. Włodarski (red.), PWN, Warszawa.
11. Szczepański J. (1993), Środowisko wychowawcze [w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja
„Innowacja”, Warszawa.
12. Śliwerski B. (2004), Cztery orientacje badawcze w teoriach wychowania. [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.),
Pedagogika. Podręcznik akademicki t. 2, PWN, Warszawa.
13. Winiarski M. (2000), Rodzina – szkoła – środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Instytut Badań
Edukacyjnych, Radom – Warszawa.
14. Wojnowski J. (red. nacz.), (2005), Wielka Encyklopedia PWN, t. 27, PWN, Warszawa.
15. Wolański N. (1983), Zmiany środowiskowe a rozwój biologiczny człowieka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław.
16. Znaniecki F. (2001), Socjologia wychowania. Wychowujące społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
17. Zych A.A. (2001), Słownik gerontologii społecznej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.