Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym oraz

Jan Andrzejewski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie
cywilnym oraz w tzw. perspektywie kodyfikacyjnej –
spojrzenie krytyczne i wnioski de lege ferenda
Wstęp
„Wyzysk jest tak starym, jak społeczeństwo. Zadaniem ustawodawstwa i judykatury jest dążyć do zatamowania go o ile możności (…)” – pisał sto lat
temu jeden z największych polskich badaczy zjawiska nierównomierności świadczeń, dziś mocno już zapomniany prawnik i ekonomista Leopold
Caro1. Pogląd ten bynajmniej nie zdezaktualizował się i dziś.
Na gruncie prawa prywatnego wyzysk prowadzi do zachwiania równowagi
pomiędzy kontrahentami, albowiem jedna strona otrzymuje niewspółmiernie dużo w stosunku do tego, co sama świadczyła. W odniesieniu do takich
transakcji często pojawia się wątpliwość, czy kontrahent, który zgodził się na
tak niekorzystną dla siebie umowę rzeczywiście zawarł ją z dostatecznym rozeznaniem i w warunkach nieurągających zasadom lojalności umownej oraz
uczciwości obrotu2. Wydaje się, że rażąca, a przy tym niedająca się racjonalnie
wyjaśnić nieekwiwalentność świadczeń zazwyczaj kryje jakieś „zło”3. Źródeł
tego „zła” często nie da się precyzyjnie ustalić, głównie z tego względu, że tak
szczegółowe dociekania wymykają się konwencji ustalania stanów faktyczL. Caro, Laesio enormis, [w:] Księga pamiątkowa wydana w setną rocznicę ogłoszenia kodeksu
cywilnego z dnia 1 czerwca 1811, Lwów, 1911, s. 96. Obok bogatej literatury tego autora opublikowanej w języku niemieckim (zwłaszcza L. Caro, Der Wucher: Eine Socialpolitische Studie,
Lipsk 1893, s. 311), por. także L. Caro, Równomierność świadczeń w ustawodawstwie (odbitka
z „Kwartalnika prawa cywilnego i karnego”), Warszawa 1920, s. 44.
2
Względem „zasady nietolerowania wyzysku” w ustawodawstwie por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973, s. 180–187.
3
Tak zwłaszcza J. Gordley, Equality in Exchange, „California Law Review” 1981, t. 69, s. 1587
i n.
1
Jan Andrzejewski
nych w procesach cywilnych. Czy więc gdy – tak jak w Polsce – przepisy prawa materialnego dotyczące wyzysku (art. 388 k.c.) zredagowane są w sposób
kazuistyczny, a procedura hołduje zasadzie prawdy formalnej, to prawnicy
w imię „najpełniejszego odczytania woli ustawodawcy” winni uniewrażliwić
się na krzywdę słabszych jednostek?
Instytucja wyzysku w Kodeksie cywilnym (art. 388 k.c.)
i kontrowersje w doktrynie z nią związane
W polskim Kodeksie cywilnym „od zawsze” i w niezmienionym kształcie
obowiązuje art. 388 k.c., regulujący tzw. instytucję wyzysku. Przedmiotowy przepis znajduje się w Księdze III „Zobowiązania” Tytule II „Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych” i ma następującą treść: „§ 1.
Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub
niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje
albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość
w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia
lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie
byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. § 2.
Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia
umowy”.
Rodzimy ustawodawca ujmuje wyzysk bardzo wąsko, gdyż mówić o nim
można jedynie wówczas, gdy: a) strona zawarła umowę będąc w przymusowym położeniu, stanie niedołęstwa lub niedoświadczenia (przesłanka subiektywna po stronie pokrzywdzonego); b) pomiędzy świadczeniami kontrahentów
w chwili zawarcia umowy istniała rażąca dysproporcja (przesłanka obiektywna);
c) druga strona wszystkie te okoliczności wyzyskała (przesłanka subiektywna po
stronie krzywdzącego). Umowa zawarta w takich warunkach nie jest nieważna
z mocy prawa – podważenie kontraktu wymaga inicjatywy wyzyskanego, który
może żądać modyfikacji świadczeń lub stwierdzenia nieważności umowy tylko
w ciągu dwóch lat od jej zawarcia (por. termin zawity z art. 388 § 2 k.c.).
Rzeczona regulacja budzi wątpliwości w doktrynie. Odnotować tu można
następujące wiodące kontrowersje:
1. czy wyzysk to wada oświadczenia woli czy wadliwość treści czynności
prawnej?
2. kiedy dysproporcja świadczeń jest „rażąca”?
3. jak rozumieć przesłankę „nadmiernego utrudnienia” przy modyfikacji
umowy?
186
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
4. czy przy braku wykazania wszystkich przesłanek z art. 388 k.c. lub szczególnym natężeniu niektórych z nich sąd może stwierdzić nieważność
umowy wprost na podstawie art. 58 § 2 k.c.?
5. czy sąd jest ściśle związany żądaniem pozwu?
ad. 1
Kontrowersja co do natury prawnej wyzysku jest pochodną odmiennego
umiejscowienia – w stanowiącym pierwowzór dla obecnej regulacji – przepisie art. 42 k.z., w ramach którego wyzysk zakwalifikowano wprost jako
wadę oświadczenia woli4. Obecnie w literaturze przeważa stanowisko, że wyzysk jest instrumentem ograniczającym swobodę treści umów, podczas gdy
w orzecznictwie najczęściej mówi się o wyzysku jako wadzie oświadczenia
woli5. Wypada podkreślić, że spór na tym tle ma w gruncie rzeczy charakter
akademicki i jego znaczenie dla praktyki obrotu jest marginalne, albowiem
kwalifikacja prawna wyzysku nie wpływa na zakres uprawnień wyzyskanego.
ad. 2
Przy wykładni przepisu art. 388 k.c. pewne wątpliwości budzi kwestia,
kiedy należy uznać, że dysproporcja świadczeń jest rażąca. Zgodnie z przeważającym poglądem, decydować winien o tym sąd ad casum6. Istnieje jednak
także stanowisko, pośrednio odnoszące się do instytucji laesio enormis, w myśl
którego dysproporcja świadczeń będzie zawsze „rażąca”, gdy jedno świadczenie nie stanowiło nawet połowy wartości drugiego7.
Podobnie ujęcie wyzysku wprost jako wady oświadczenia woli zaproponowano w opublikowanym w 2008 roku projekcie części ogólnej Kodeksu cywilnego (Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga pierwsza Kodeksu cywilnego.
Projekt z uzasadnieniem, Oficyna Wydawnicza MS, Warszawa 2008, s. 184) – por. art. 121
i 124–125 projektu.
5
Na rozbieżność tę wyraźnie wskazuje Ewa Bagińska w: E. Bagińska, Glosa do wyroku Sądu
Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 27 września 2005 r. I CK 191/05, „Orzecznictwo Sądów
Polskich” 2007, nr 7–8, s. 540. Względem kontrowersji w doktrynie co do kwalifikacji prawnej wyzysku por. syntetyczne przedstawienie poglądów przedstawicieli jednego i drugiego
stanowiska (oraz wskazanie na propozycję stanowiska pośredniego) w: R. Trzaskowski, Wady
oświadczenia woli w perspektywie kodyfikacyjnej, „Studia Prawa Prywatnego” 2008 z. 3, s. 63.
Z kolei w judykaturze o wyzysku jako wadzie oświadczenia woli mowa jest wprost m.in. w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2013 roku, I CSK 651/12, LEX
nr 1383037 oraz w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2003 roku,
II CKN 1097/00, LEX nr 80365.
6
Por. zwłaszcza stanowisko Zbigniewa Radwańskiego, który wskazywał, że sąd nie jest związany
żadnymi wskaźnikami liczbowymi – Z. Radwański, Wyzysk, [w:] System prawa cywilnego, t. 3,
część 1: Prawo zobowiązań – część ogólna, red. Z. Radwański, Wrocław 1981, s. 387.
7
Tak: F. Błahuta, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, ks. 3: Zobowiązania, red. F. Błahuta, Warszawa
1972, s. 926; A. Rembieliński, Kodeks cywilny z komentarzem, t. 1, wyd. 2, red. J. Winiarz,
Warszawa 1989, s. 351. W orzecznictwie wskazano na połowę wartości jako miarodajny punkt
4
187
Jan Andrzejewski
ad. 3
Zgodnie z art. 388 § 1 k.c. w przypadku zaistnienia wyróżnionych przesłanek subiektywnych i obiektywnych sąd może dokonać modyfikacji świadczeń. Jeżeli zaś okaże się, że miarkowanie jest „nadmiernie utrudnione”, to
wtedy – jako ostateczność – przewidziano sankcję nieważności umowy. Ustawodawca bliżej nie sprecyzował przy tym, na czym owo „nadmierne utrudnienie” miałoby polegać.
Jest poza sporem, że przeszkoda w modyfikacji umowy może wynikać
z właściwości świadczenia (np. jego niepodzielności). W doktrynie i literaturze wskazuje się jednak także, że miarkowanie świadczeń może być niezasadne
z uwagi na „interesy obu stron” (a więc z uwagi na istniejącą na moment
orzekania szczególną sytuację po stronie wyzyskanego lub wyzyskującego)8.
Stanowisko to uznać należy za niezasadne.
Wątpliwości budzi już postulat uwzględniania interesu pokrzywdzonego w sytuacji, gdy to on jest przecież „gospodarzem” procesu występującym
z odnośnymi roszczeniami. Czy więc np. wobec wyraźnego żądania unieważnienia umowy sąd mógłby arbitralnie przyjąć, że dogodniejsza dla wyzyskanego będzie modyfikacja świadczeń?
Zdecydowanie bardziej zdumiewają jednak głosy, by przy rozstrzyganiu o losach umowy zawartej w warunkach wyzysku brać pod uwagę interes krzywdzącego. Z jakich to bowiem względów, przy rozważaniach czy
modyfikacja świadczeń nie jest „nadmiernie utrudniona” oraz przy samym
przywracaniu ekwiwalentności świadczeń, sąd w momencie orzekania miałby uwzględniać sytuację kogoś, kto jeszcze niedawno niemoralnie wyzyskał
swojego słabszego kontrahenta? Pojawiające się sugestie, by życzliwym okiem
patrzeć na tych, którzy dopuścili się wyzysku uznać można za przejaw źle
rozumianego humanitaryzmu, będącego co najwyżej karkołomną próbą wy-
8
odniesienia m.in. w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2002 roku,
II CKN 1090/00, LEX nr 81890 oraz w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z dnia 19 kwietnia 2013 roku, V ACa 171/13, LEX nr 1345524.
W literaturze por. uwagi o konieczności uwzględnienia interesów majątkowych obu stron
(a więc także wyzyskującego) – P. Machnikowski, Wyzysk, [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, s. 529; A. Olejniczak,
Komentarz do art. 388 Kodeksu cywilnego, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3: Zobowiązania – część ogólna, red. A. Kidyba, System Informacji Prawnej LEX stan prawny 2010-05-01. W orzecznictwie podobną uwagę zawarto m.in. uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 13 stycznia 2005 roku, IV CK 444/04, LEX nr 177233 oraz w uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2009 roku, II CSK 160/09, LEX nr 529679. Warto
zwrócić uwagę, że wcześniej jeszcze na gruncie art. 42 k.z. najdobitniej za tym, by orzekając
o losach umowy zawartej w warunkach wyzysku nie „krzywdzić” wyzyskujących orędował
Ludwik Domański – por. L. Domański, Instytucje kodeksu zobowiązań. Komentarz teoretyczno-praktyczny. Cześć ogólna, Warszawa 1936, s. 286.
188
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
jaśnienia motywów, jakimi mógł kierować ustawodawca przy wprowadzeniu
(nie tyle zbyt szerokiej, co po prostu zbędnej) przesłanki „nadmiernego utrudnienia”. Tymczasem od momentu zawarcia umowy w warunkach wyzysku do
momentu wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie losów takiego kontraktu,
minąć może wystarczająco dużo czasu, by krzywdzący roztrwonił majątek,
stał się niewypłacalny, czy też podupadł na zdrowiu. Dlaczego więc miałyby to być „okoliczności łagodzące”, tym bardziej, że modyfikacja kontraktu
bynajmniej nie stanowi „kary”, lecz ma na celu przywrócenie obiektywnej
ekwiwalentności świadczeń? Stąd też wypada z całą stanowczością podkreślić,
że przy orzekaniu o losach umowy na podstawie art. 388 § 1 k.c. „interesy
wyzyskującego” nie mają i nie powinny mieć żadnego znaczenia.
ad. 4
Spornym zagadnieniem jest określenie charakteru relacji z art. 388 k.c. do
art. 58 § 2 k.c. („nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego”). Wydawałoby się, że nie powinno być tu większych wątpliwości i stosunek obu norm stanowi dobrą ilustrację dla zasady lex specialis
derogat legi generali, aczkolwiek w doktrynie spotkać można – niepozbawiony
moim zdaniem słuszności – pogląd, że w przypadku szczególnego natężenia
wyzysku, możliwe jest bezpośrednie zastosowanie przepisu art. 58 § 2 k.c.9
Niejednoznaczność tę dostrzec można także w judykaturze, gdzie co prawda podkreśla się, że art. 388 k.c. wyłącza zastosowanie ogólniejszych przepisów10, lecz jednocześnie można wyraźne odczuć, że sądy nie chcą pozbawiać
się możliwości oceniania czynności prawnych przez pryzmat ich zgodności
z zasadami współżycia społecznego11. Można przecież wyobrazić sobie takie
Por. zwłaszcza A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1969, s. 138. Autor
ten wskazał na nadrzędność klauzuli zasad współżycia społecznego oraz podniósł, że „szczególne natężenie wyzysku” (a więc wszystkich możliwych jego przesłanek) może prowadzić do nieważności umowy na podstawie art. 58 § 2 k.c. Z kolei Z. Radwański wskazał na dysproporcję
świadczeń, która w określonych okolicznościach może wprost prowadzić do uznania umowy
za bezwzględnie nieważną – por. Z. Radwański, Wyzysk…, op. cit., s. 389.
10
Tak m.in. w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2009 roku, II CSK
160/09, LEX nr 529679.
11
Z tego względu w orzecznictwie spotkać można wyraźny „opór” przed przyjęciem, że przepis art.
388 k.c. jako lex specialis jest jedynym przewidzianym przez ustawodawcę remedium na rażącą
nieekwiwalentność świadczeń. Wyróżnić dają się dwie drogi, służące sądom do pozostawienia
sobie „otwartej furtki” dla zastosowania art. 58 § 2 k.c. Pierwszym jest wskazanie, że zakresy art.
388 i art. 58 k.c. mogą się krzyżować (por. zwłaszcza uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego
z 13 stycznia 2005 roku, IV CK 444/04, LEX nr 177233). Drugim jest natomiast „zabieg”
polegający na podkreśleniu, że art. 388 k.c. stanowi lex specialis wobec art. 58 § 2 k.c., przy
jednoczesnym stwierdzeniu, że w danej sprawie nie zachodzą przesłanki wyzysku. W ten sposób,
skoro ustalono, że art. 388 k.c. nie będzie miał zastosowania, to przyjmuje się, że możliwe jest
dokonanie oceny danej czynności prawnej (w tym także rażąco nieekwiwalentnych) na podsta9
189
Jan Andrzejewski
rażące przypadki (np. sprzedaż nieruchomości za 1/50 wartości, gdy sytuacja
przymusowa trwała dłużej niż dwa lata od dnia zawarcia umowy, a powództwo złożono po upływie terminu z art. 388 § 2 k.c.), które byłyby w stanie
„wzruszyć sumienie sądu”12 do tego stopnia, że ten orzekłby o nieważności
czynności prawnej wprost na podstawie art. 58 § 2 k.c.
ad. 5
W literaturze istnieją wątpliwości co do tego, na ile sąd związany jest żądaniem pozwu13. Zgodnie z art. 321 k.p.c. sąd nie może orzec ponad żądanie.
Z kolei z treści art. 388 § 1 k.c. wynika, że ustawodawca uznał sądową modyfikację świadczeń za rozwiązanie modelowe, zaś stwierdzenie nieważności
umowy – za ostateczność. Powstać może więc pytanie o proceduralne konsekwencje sytuacji, gdyby wyzyskany żądał „za dużo” (np. domagał się stwierdzenia nieważności umowy) albo też żądał „za mało” (np. tylko zwiększenia
świadczenia drugiej strony i to w bardzo niewielkim zakresie). W pierwszym
przypadku, wydaje się, że dopuszczalnym rozstrzygnięciem byłaby sądowa
modyfikacja świadczeń oraz oddalenie powództwa w pozostałym zakresie14.
Bardziej problematyczny jest jednak przypadek drugi, w którym pojawiają się
w szczególności trudne do jednoznacznej oceny dylematy: czy wobec braku
wyraźnego żądania sąd może stwierdzić nieważność umowy oraz czy pomimo
wyraźnego roszczenia powoda, w którym domagałby się podwyższenia świadczenia drugiej strony, sąd mógłby zmodyfikować świadczenia również w inny
sposób, tj. przez obniżenie świadczenia wyzyskanego?15
wie bardziej ogólnych przepisów, w tym zwłaszcza na podstawie art. 58 § 2 k.c. – w tym duchu
por. zwłaszcza uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 roku, IV CSK
432/09, LEGALIS nr 316503; „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2011, nr 3 poz. 30, s. 196.
12
Por. uwagi na ten temat w odniesieniu do orzecznictwa i doktryny amerykańskiej w: A. Cisek,
J. Kremis, Z problematyki wyzysku w ujęciu kodeksu cywilnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny
i Społeczny” 1979, z. 3, s. 63, przypis 11.
13
Por. zwłaszcza P. Machnikowski, Wyzysk…, op. cit., s. 530. Polemicznie M. Gutowski, Wzruszalność czynności prawnej, Warszawa 2010, s. 173-175. Na tle art. 42 k.z. por. w szczególności
uwagi Ludwika Domańskiego – L. Domański, Instytucje…, op. cit., s. 286–288.
14
Osobnym zagadnieniem będzie rozstrzygnięcie o kosztach, aczkolwiek wydaje się, że w odniesieniu do wyzyskanego, tego typu sytuacja powinna być rozstrzygana na podstawie przepisu
art. 102 k.p.c. Regulację tę, w odniesieniu do oddalonych powództw opartych o art. 388 k.c.
zastosowano w sprawach: I ACa 944/12 toczonej przed Sądem Apelacyjnym w Krakowie (LEX
nr 1236810) oraz V ACa 171/13 toczonej przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku (LEX nr
1345524). Za niesłuszne i niezrozumiałe uznać należy natomiast obciążenie powódki kosztami
postępowania na tle stanu faktycznego sprawy I ACa 271/13 toczonej przed Sądem Apelacyjnym w Lublinie (LEGALIS nr 736976).
15
Co prawda powód (wyzyskany) jest „gospodarzem” procesu, jednakże trudno nie mieć na
względzie, że mamy tu do czynienia ze szczególną sytuacją, gdy zazwyczaj naprzeciw siebie
stają: strona słabsza (osoba niedołężna, niedoświadczona, znajdująca się w przymusowej sytuacji) oraz wyzyskany, który jeszcze niedawno wykorzystał trudną sytuację kontrahenta, bo-
190
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
Nieefektywność instytucji wyzysku
i niektóre tego skutki
Wyżej zakreślone kontrowersje nie dotykają sedna problemu, jakim jest marginalne znaczenie art. 388 k.c. w praktyce, skutkujące brakiem efektywnej
sankcji za wyzysk. Czy przez wzgląd na niewielką praktyczną doniosłość regulacji zawartej w art. 388 k.c. można przyjąć, że na gruncie prawa prywatnego
w Polsce problem wyzysku nie istnieje?
Pięćdziesięcioletnie już doświadczenie obowiązywania art. 388 k.c. pozwala na poczynienie obserwacji, że omawiana regulacja nie spełnia swojej
podstawowej funkcji, mianowicie nie chroni przed wyzyskiem. To bowiem
na pokrzywdzonego nałożono niemal niemożliwy do udźwignięcia ciężaru
dowodu wykazania wszystkich przesłanek z art. 388 § 1 k.c. Tymczasem,
czy można wymagać od osoby niedołężnej, niedoświadczonej czy znajdującej
się w przymusowym położeniu16, by w krótkim terminie zawitym podjęła
skuteczną ochronę swoich praw (tj. by prawidłowo wniosła pozew, w którym precyzyjnie określi swoje żądania, a następnie wykaże zwłaszcza trudno
uchwytne przesłanki subiektywne), mając za przeciwnika procesowego stronę – przynajmniej teoretycznie – silniejszą, która wcześniej dopuszczając się
wyzysku uzyskała przysporzenie kosztem majątku wyzyskanego?17 Zdaniem
ustawodawcy – można.
Trudno się więc dziwić, że już od momentu uchwalenia Kodeksu cywilnego, art. 388 k.c. jest martwą literą prawa. O ile w okresie Polski Ludowej
nieefektywność omawianej regulacji nie była aż tak rażąca z uwagi na zdominowanie gospodarki przez tzw. obrót uspołeczniony18, tak w wolnej Polsce
– demokratycznym państwie prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej – sytuacja ta winna budzić istotny sprzeciw. Po 1989 roku
słabsi uczestnicy obrotu próbują szukać ochrony przez wyzyskiem, jednakże
gacąc się jego kosztem. Odpowiedzi na zakreślone w tym fragmencie pytania nie wydają się
więc oczywiste – gdyby podobny problem pojawił się w praktyce, to można by w ten sposób
„sprawdzić”, na ile dziś sędziowie kierują się poczuciem sprawiedliwości, a na ile ściśle trzymają
się litery prawa.
16
Jak słusznie zauważa Roman Trzaskowski, stan przymusowego położenia może przecież trwać
przez cały czas biegu terminu zawitego z art. 388 § 2 k.c. – R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności
umów obligacyjnych z prawem. W poszukiwaniu sankcji skutecznych i proporcjonalnych, Warszawa 2013, s. 650.
17
Na ten „mankament” obecnej regulacji wyraźnie wskazano dopiero niedawno – por. ibidem;
także J. Andrzejewski, Czy nowa kodyfikacja prawa cywilnego jest potrzebna w czasie kryzysu
prawa?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2014, z. 1, s. 86.
18
W czasach PRL przyjmowano, że przepis art. 388 k.c. nie ma zastosowania do obrotu uspołecznionego. Jednoznacznie w tej kwestii zwłaszcza A. Rembieliński, Kodeks cywilny z komentarzem…, op. cit., s. 352.
191
Jan Andrzejewski
niemal wszystkie powództwa, w których roszczenia oparto na art. 388 k.c., są
oddalane (najczęściej z uwagi na niewykazanie którejś z przesłanek wyzysku,
bądź też z uwagi na upływ dwuletniego terminu zawitego)19. W tym kontekście widać, że przywołane powyżej dogmatyczne spory dotyczące wykładni
art. 388 k.c. prowadzone są na jałowym gruncie obumarłej regulacji.
Przepis art. 388 k.c. wpadł przy tym w błędne koło nieefektywności. Regulacja ta jasno wyznacza kierunek interpretacji20, jednocześnie redukuje rolę
sędziego do prostych czynności „sprawdzania”: czy powód wykazał istnienie
wyszczególnionych przesłanek oraz czy wystąpił z roszczeniem przed upływem
terminu zawitego. Jeżeli powód tego nie wykonał (co zdaje się być regułą) – to
powództwo jest oddalane. Instytucja wyzysku w jej obecnym kształcie wymusza
więc na sędziach prawny i moralny schematyzm, nie pozostawiając miejsca na
szersze rozważania odnośnie społecznych skutków utrzymania w mocy umowy
zawartej w warunkach wyzysku. Nie ma przy tym większych nadziei na wydanie
rozstrzygnięcia, które można będzie uznać za „przełomowe”, łamiące dotychczasowy schemat. Doktryna natomiast skoncentrowała się na sporach wokół odrealnionej doktrynalnej wykładni art. 388 k.c.21 Z kolei wobec braku wyraźnych
sygnałów krytycznych, ustawodawca zapewne przyjmuje, że przedmiotowa regulacja spełnia swoją funkcję. W ten sposób błędne koło kręci się dalej.
W ostatecznym rozrachunku instytucja wyzysku opacznie służy ochronie interesów... wyzyskujących. Uzyskali oni bowiem pewność, że po dwóch
latach niemoralna umowa stanie się niezaskarżalna. Natomiast nawet jeżeli
wcześniej pokrzywdzony podejmie próbę wzruszenia kontraktu, to i tak szansa na powodzenie odnośnego powództwa będzie iluzoryczna.
Por. uwagę Romana Trzaskowskiego, iż nie jest mu znane żadne orzeczenie Sądu Najwyższego,
w którym Sąd uwzględniłby żądanie oparte wyłącznie na art. 388 k.c. – R. Trzaskowski, Skutki
sprzeczności…, op. cit., s. 647, przypis 2018. Wypowiedź autora można uzupełnić o uwagę, że
na tle publikowanych wyroków sądów apelacyjnych znaleźć można wyraźnie idące „pod prąd”
rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 października 2004 roku, I ACa
530/04, LEX nr 143483, utrzymujące w mocy wyrok, w którym stwierdzono nieważność
umowy na podstawie art. 388 k.c.
20
Odnoszę się tu do wyszczególnionego w amerykańskiej doktrynie pojęcia bright-line rule – por.
B. Garner, A Dictionary of Modern Legal Usage, wyd. 2, Nowy Jork 2001, s. 119.
21
Oprócz z reguły mało krytycznych względem obecnej regulacji prawnej komentarzy do Kodeksu cywilnego, zwłaszcza w ostatnim czasie odnotować można także inflację publikacji, których
treść w zasadzie nie stanowi nic więcej ponad próbę doktrynalnej wykładni art. 388 k.c., sprowadzającej się w gruncie rzeczy jedynie do przytoczenia odnotowanych w doktrynie sporów,
przy ewentualnym wskazaniu autorów opracowań, do których z wyróżnionych stanowisk bardziej by się skłaniali – por. przykładowo M. Wilejczyk, Umowy nacechowane wyzyskiem, [w:]
Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci profesora Edwarda Gniewka,
red. J. Gołaczyński, P. Machnikowski, Warszawa 2010, s. 663–670; A. Martynowicz, Umowy
zawierane w warunkach wyzysku, [w:] Prawnoprywatne aspekty działalności gospodarczej w prawie polskim i europejskim, red. K. Brzeziński, Kraków 2011, s. 151–161.
19
192
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
O tym, jak słaba jest pozycja prawna wyzyskanego może świadczyć morfologiczne podobieństwo hipotez przepisu art. 388 § 1 k.c. oraz jego „karnistycznego odpowiednika” – art. 304 k.k.22, dotyczącego przestępstwa lichwy. Już proste
zestawienie tych dwóch regulacji pozwala stwierdzić, że na gruncie prawa prywatnego ustawodawca stawia przed wyzyskanym jeszcze trudniejsze zadanie niż
przed prokuratorem (czyli profesjonalistą wyposażonym w odpowiedni aparat
organizacyjno-techniczny). Temu pierwszemu nakazuje się bowiem działać na
własną rękę oraz zakreśla mu się krótki termin zawity dla zainicjowania procesu, choć przecież wiele zagadnień związanych z dochodzeniem roszczeń budzi
spory w doktrynie23. Wynika stąd, że aby wzruszyć umowę z uwagi na wyzysk,
prawodawca wymaga, by ofiara wyzysku błyskawicznie zorientowała się w swojej sytuacji i poniosła ryzyko procesowe (i koszty!) wszczęcia sprawy cywilnej.
Jednakże z uwagi na mnogość problemów dowodowych i prawnych oraz niezwykle korzystną pozycję procesową wyzyskującego, dla realizacji uprawnień
z art. 388 § 1 k.c. niewystarczająca okazać się może nawet pomoc doświadczonego adwokata lub radcy prawnego.
W poszukiwaniu optymalnego remedium
Stan, w ramach którego art. 388 k.c. jest przepisem de facto martwym uznać
można za utrwalony, co jest oczywistym wypaczeniem funkcji przypisywanej
tej regulacji. W zamyśle miała ona (i ma) służyć realizacji sprawiedliwości
umownej, a tak naprawdę sanuje sytuację zgoła przeciwną, dając pokrzywdzonemu co najwyżej złudzenie ochrony.
W tej sytuacji wydaje się, że jednym z wiodących zadań stojących przed
rodzimym prawoznawstwem winno być zaproponowanie rozwiązań pozwalających na przywrócenie efektywnej sankcji na wypadek wyzysku.
Rozważyć można nowelizację art. 388 k.c., sprowadzającą się w szczególności do: wydłużenia terminu z art. 388 § 2 k.c.24 lub zmiany jego charakteru
(z terminu zawitego na termin przedawnienia25), innego rozłożenia ciężaru
22
23
24
25
Art. 304 k.k. „Kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo
jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając
na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3.”
Por. odmienne stanowiska względem związania sądu pozwem P. Machnikowskiego
i M. Gutowskiego – P. Machnikowski, M. Gutowski, Wzruszalność…, op. cit., s. 174–175;
P. Machnikowski, Wyzysk…, op. cit., s. 530.
Por. sugestię Macieja Gutowskiego w tym zakresie – M. Gutowski, Wzruszalność…, op. cit.,
s. 368.
Wówczas możliwe stałoby się podniesienie przez pokrzywdzonego zarzutu wyzysku w przypadkach, gdyby druga strona po upływie terminu chciała wyegzekwować postanowienia umo-
193
Jan Andrzejewski
dowodu, czy też rezygnacji z niektórych przesłanek wyzysku, tudzież ich
modyfikacji26. Trudno jednak oczekiwać, by tego typu kosmetyczne zmiany przyniosły wymierny efekt. Dlatego też, moim zdaniem, za rozwiązanie
optymalne uznać należy uchylenie art. 388 k.c., dzięki czemu (paradoksalnie)
sytuacja prawna wyzyskanego istotnie się polepszy. Rezygnacja z przedmiotowego przepisu zmieniłaby w szczególności punkt ciężkości postępowania
sądowego, który obecnie koncentruje się jedynie wokół analizy, czy pokrzywdzony wykazał zaistnienie wyszczególnionych przesłanek oraz czy nie uchybił
terminowi zawitemu. Po zmianie, sąd uzyskiwałby możliwość wszechstronnej
oceny warunków zawarcia oraz treści umowy pod kątem zgodności czynności
prawnych z zasadą swobody umów (art. 3531 k.c.) oraz z zasadami współżycia
społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Nadto, nieważność umowy mogłaby być brana
pod uwagę z urzędu.
Wyzysk w tzw. perspektywie kodyfikacyjnej, czyli…
kolejny argument za uchyleniem art. 388 k.c.
W duchu reformy utrzymana jest propozycja ujęta w opublikowanym w 2008
roku przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości projekcie części ogólnej Kodeksu cywilnego27. W Tytule IV „Czynności prawne” przewidziano tam następujące regulacje:
„Art. 121 § 1. Kto złożył oświadczenie woli w szczególnych okolicznościach,
takich jak: przymusowe położenie, stosunek zależności, niedoświadczenie, niezaradność życiowa, ten może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia, jeżeli
druga strona o tych okolicznościach wiedziała albo przy dołożeniu należytej staranności powinna była wiedzieć i sprzecznie z dobrymi obyczajami wykorzystała
je uzyskując rażąco nadmierną lub nieuczciwie uzyskaną korzyść. § 2. Jednakże
oświadczenie woli jest nieważne, jeżeli ze względu na okoliczności wymagają tego
dobre obyczaje, a zwłaszcza wtedy, gdy nie można oczekiwać, że wykorzystany
podejmie działania wystarczające dla ochrony swych interesów
wy zawartej w warunkach podpadających pod hipotezę przepisu art. 388 § 1 k.c. Nadto,
takie rozwiązanie otwierałoby drogę do skutecznego wystąpienia z powództwem o modyfikację świadczeń lub stwierdzenie nieważności (także po upływie dwóch lat od zawarcia umowy
(w przypadku, gdyby wyzyskujący podniósł zarzut przedawnienia, sąd mógłby dokonać oceny,
czy nie byłoby to nadużycie prawa).
26
Można rozważyć, czy wyzyskujący musi wykazywać wszystkie przesłanki, czy też np. przy istnieniu przesłanek subiektywnych nie wystarczyłaby „istotna” (a nie „rażąca”) dysproporcja
świadczeń, natomiast przy „rażącej” nieekwiwalentności nie należałoby wprowadzić domniemania istnienia przesłanek subiektywnych.
27
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga
pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2008, s. 184.
194
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
(…)
Art. 124. § 1. Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli wygasa z upływem roku, od dowiedzenia się o okolicznościach uzasadniających to uprawnienie oraz uzyskania swobody działania. § 2. Uprawnienie
do uchylenia się od skutków prawnych wygasa także, jeżeli uprawniony potwierdzi oświadczenie po rozpoczęciu biegu terminu do uchylenia się od niego.
Art. 125. § 1. Na żądanie osoby uprawnionej do uchylenia się od skutków
prawnych oświadczenia woli, sąd może, jeżeli wymagają tego względy rozsądku
i słuszności, nadać czynności treść, jakiej można by oczekiwać, gdyby nie wystąpiły okoliczności uzasadniające uchylenie się. Przez czas trwania postępowania bieg
terminu do złożenia oświadczenia o uchyleniu się ulega zawieszeniu, a w razie
zmiany treści czynności – uprawnienie do uchylenia się wygasa. § 2. Sąd może
zmienić treść czynności prawnej także na żądanie drugiej strony, jeżeli wystąpiła
ona z tym żądaniem niezwłocznie po otrzymaniu oświadczenia o uchyleniu się
od skutków oświadczenia woli. Z żądaniem takim nie może wystąpić strona,
która spowodowała błąd lub skorzystała z groźby. § 3. Zmieniając treść czynności
prawnej sąd określa chwilę, od której czynność prawną uważa się za zmienioną”.
Pomijając jednoznacznie krytyczne stanowisko Sądu Najwyższego na temat samego projektu28, propozycja odmiennego uregulowania instytucji wyzysku spotkała się jak dotąd z życzliwym przyjęciem doktryny29. W moim
odczuciu natomiast proponowane rozwiązanie – choć istotnie poprawia pozycję pokrzywdzonego – na dłuższą metę nie zasługuje na aprobatę. Wiele
wskazuje bowiem na to, że próbując nadać instytucji wyzysku nowy kształt,
twórcy projektu chcieli przede wszystkim „rozwiązać” problemy dostrzeżone
w ramach doktrynalnej wykładni art. 388 k.c.30 Tymczasem nie są to problemy obrotu, lecz – co najwyżej – problemy prawników. W każdym razie,
gdyby rozwiązanie projektowe miało wejść w życie, to oznaczałoby to powielenie dotychczasowego „błędu naturalistycznego”, polegającego na przyjęciu
z góry, że skoro w Kodeksie cywilnym zawsze istniał przepis dotyczący wyzysku, to regulacja ta jest potrzebna, gdyż chronić przed wyzyskiem można
Por. Projekt Kodeksu cywilnego Księga pierwsza. Sprawozdanie z dyskusji przeprowadzonej w Izbie
Cywilnej Sądu Najwyższego, „Przegląd Sądowy” 2010, nr 2, s. 104–123.
29
Jednoznacznie pozytywnie: M. Gutowski, Konstrukcja wad oświadczenia woli w projekcie kodeksu cywilnego, „Państwo i Prawo” 2009, nr 7, s. 25–27. Bezkrytycznie, a więc – jak się wydaje – w pełni aprobująco: I. Nowacka, Uprawnienie do uchylenia się od skutków wadliwego
oświadczenia woli na gruncie projektu księgi pierwszej kodeksu cywilnego, „Transformacje Prawa
Prywatnego” 2012, nr 2, s. 101–123.
30
Twórcy projektu wyraźnie zaznaczyli, że proponowana przez nich regulacja stworzona została
„na wzór Kodeksu zobowiązań i art. II-7:207 CFR oraz art. 3:44 ust. 4 k.c. holend.” – por.
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga
pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, s. 132.
28
195
Jan Andrzejewski
skutecznie tylko wtedy, gdy w kodeksie poświęca się temu zjawisku osobne,
kazuistycznie zredagowane jednostki tekstu prawnego.
Porównując dotychczasową regulację z treścią projektu można dostrzec
liczne – słuszne jak się wydaje – „ułatwienia” dla pokrzywdzonego, pozwalające mu na „wyplątanie” się z niekorzystnego kontraktu. Wyróżnić tu należy
zwłaszcza: a) wprowadzenie otwartego katalogu przesłanek subiektywnych po
stronie wyzyskanego; b) przyjęcie, że „wyzyskanie” ma miejsce już wówczas,
gdy druga strona winna była wiedzieć o „szczególnych okolicznościach” po
stronie kontrahenta; c) szersze ujęcie przesłanki obiektywnej (nie tylko rażąco
nadmierna korzyść, ale także korzyść nieuczciwie uzyskana – i to bez względu na rozmiar dysproporcji); d) korzystniejszy bieg terminu zawitego (rok
od dowiedzenia się o okolicznościach uzasadniających to uprawnienie oraz
uzyskania swobody działania – art. 124 § 1); e) otwarcie „furtki” w postaci
możliwości bezpośredniego unieważnienia umowy jako sprzecznej z dobrymi
obyczajami oraz zastosowanie analogicznej sankcji w sytuacji, gdy „nie można oczekiwać, że wykorzystany podejmie działania wystarczające dla ochrony
swych interesów” (art. 121 § 2).
Podkreślić przy tym jednak wypada, że niemal wszystkie ujęte w projekcie uprawnienia wyzyskanego dają się wyinterpretować z klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego (dobrych obyczajów). Wyróżnione wyżej
przepisy są więc superfluum – stanowią niepotrzebne mnożenie bytów, rodzące przy tym kilka pomniejszych problemów praktycznych31. Poza tym
szczegółowe przepisy dotyczące wyzysku wyraźnie rozdrabniają i przez to
osłabiają – zdecydowanie wartą zaaprobowania – ideę uelastycznienia sankcji odnoszącej się do czynności prawnych sprzecznych z prawem. O ile bowiem obecnie przepisy art. 58 § 1–3 k.c. pozwalają jedynie na stwierdzenie
nieważności czynności prawnej (w całości lub części), tak w zamyśle projektodawców sądom pozostawiono szersze pole manewru, o czym świadczy
propozycja zawarta w art. 98 § 1 i 2 projektu (§ 1. Czynność prawna, której
treść lub cel sprzeciwia się ustawie jest nieważna, chyba że co innego wynika
31
Najpoważniejszy problem wynikałby wprost z ujęcia wyzysku jako wady oświadczenia woli,
gdyż oświadczenie o uchyleniu się od oświadczenia woli musi dojść do adresata. Oznaczałoby
to nakazanie wyzyskanemu podjęcia inicjatywy związanej z ustaleniem adresu wyzyskanego
(ewentualnie jego następców prawnych) oraz skutecznym złożeniem stosownego oświadczenia
przed upływem terminu zawitego. Rodzi to także pytanie m.in. o to, jakie skutki wywołałaby
sytuacja, gdyby przez cały bieg terminu do uchylenia się od wady oświadczenia woli nie dało
się ustalić miejsca zamieszkania wyzyskującego. Poza tym pewne kontrowersje budziłaby także sytuacja, gdyby w czasie biegu terminu zawitego wyzyskujący był w stanie wyłączającym
możliwość świadomego zapoznania się z oświadczeniem o uchyleniu (czy wówczas można od
takiego oświadczenia woli w ogóle się uchylić, skoro oświadczenie o uchyleniu nie dojdzie do
adresata?).
196
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
z treści lub celu ustawy. § 2. Czynność prawna jest także nieważna albo dotknięta inną właściwą sankcją, jeżeli jej treść lub cel sprzeciwia się dobrym
obyczajom). Dla przypadków wyzysku nie wydaje się, by trzeba było sądom
wprost dosadnie tłumaczyć na czym polega miarkowanie świadczeń (traktuje o tym osobny przepis art. 125 projektu), skoro możliwość modyfikacji
umowy może – i powinna – być ową „inną właściwą sankcją”, o której
mowa w art. 98 § 2 projektu.
Omawiana propozycja uregulowania wyzysku jest więc zdecydowanie
„przegadana”. Dostrzec jednak można jej pozytywny wydźwięk – stanowi
ona bowiem dodatkowy argument za tym, by zerwać ze złą tradycją poświęcania wyzyskowi osobnych artykułów i paragrafów. Stany faktyczne tego
typu przypadków są przecież najczęściej złożone, dlatego też każda próba
uchwycenia ich przepisami szczegółowymi skutkuje jedynie usztywnieniem
wykładni oraz nałożeniem na klauzule generalne „filtrów”, które w skrajnych przypadkach (jak przy art. 388 k.c.) przynoszą skutki odwrotne od
zamierzonych.
Zakończenie
Nic poza źle rozumianą „tradycją” nie przemawia za tym, by wyzysk regulować w sposób szczegółowy, precyzyjnie określając jego przesłanki. Urzeczywistnianie sprawiedliwości umownej wymaga, by ramy tej instytucji
wyznaczało orzecznictwo, uwzględniające w tym zakresie słuszne postulaty
doktryny. Tamą dla negatywnego zjawiska wykorzystywania cudzej słabości
w celu przypisania sobie nieuzasadnionych korzyści nie są bowiem kazuistycznie zredagowane przepisy (na wzór art. 388 k.c.), lecz klauzule generalne pozwalające sądom na wszechstronną ocenę warunków zawarcia i treści
umowy. Wraz z uchyleniem art. 388 k.c. należałoby dokonać także nowelizacji przepisów art. 58 § 1–3 k.c. w kierunku uelastycznienia sankcji. W tym
aspekcie kierunek zmian zakreślony w projekcie części ogólnej (por. art. 98
projektu) jest godny aprobaty.
Obowiązywanie art. 388 k.c. można życzliwie uznać za „przeoczenie”32.
Trudno jednak nie oprzeć się wrażeniu, że nieefektywność sankcji za wyzysk
stanowi niejako przyzwolenie na bogacenie się silniejszych kosztem krzywdy
słabszych. Stąd też dalsze losy instytucji wyzysku w rodzimym systemie prawnym stanowić więc będą swego rodzaju test, którego wyniki pozwolą nam
dowiedzieć się czegoś o naszym systemie prawnym: czy dojrzeliśmy już do
wprowadzenia kryterium etycznego dla oceny ważności czynności prawnych,
32
Tak: R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności…, op. cit. , s. 650.
197
Jan Andrzejewski
czy też ciągle jeszcze tkwimy w charakterystycznej dla młodego kapitalizmu
fazie zachłyśnięcia się wolnym rynkiem, skutkującej przeobrażeniem sporej
części prawników w obrońców mitycznej (i przy tym bardzo intuicyjnie rozumianej) „pewności obrotu”.
Jan Andrzejewski
Is article 388 of the Civil Code necessary? Exploitation in the Civil Code
and in codification perspective – critic remarks
and considerations de lege ferenda
Summary:
This paper reflects on the justified reasons that underlay the further existence of “dead
letter of law” as Article 388 of the Polish Civil Code. In practice this regulation gives
only illusive protection to an infirm person, because it requires that within a short period of two years, the weaker party would have to not only become aware of an unbalanced disposal of assets, but also would have to bear the risk (and incur costs) associated
with court proceedings in which they would have to prove all premises listed in this
article. Thus, it is not surprising that in Poland, throughout decades, the vast majority
of suits based on Article 388 of the Civil Code have been dismissed. Due to excessively
detailed regulation, this issue has fallen into a vicious circle situation: because of a small
number of judicial decisions, the Polish doctrine does not notice the problem and does
not suggest any change, therefore the legislator concludes that the regulation has been
fulfilling its function. This state of affairs brings negative social results, because ineffective sanction produces factual consent to exploitation in area of private law.
Thus, in conclusion the author proposes a departure from the current regulation and
suggests that Article 388 of the Civil Code should be repealed, because there is no need
to regulate the issue of exploitation in separate casuistic rules. The author states that
the general clause of good customs ensures the proper and flexible protection from
exploitation.
Key words:
exploitation, inequality in exchange, the Polish Civil Code, good morals, codification
of private law
Streszczenie:
W niniejszym opracowaniu poddano w wątpliwość zasadność dalszego obowiązywania
art. 388 k.c. (wyzysk), będącego od pięćdziesięciu lat martwą literą prawa. W praktyce
regulacja chroni wyzyskanych jedynie iluzorycznie, albowiem dla realizacji przewidzianych uprawnień (do żądania modyfikacji świadczeń lub unieważnienia umowy) wymaga od pokrzywdzonego, by wystąpił on z roszczeniami w ciągu zaledwie dwóch lat od
198
Czy art. 388 k.c. jest potrzebny? Wyzysk w Kodeksie cywilnym…
dnia zawarcia umowy, a następnie wykazał wszystkie wyróżnione przesłanki wyzysku.
Nie dziwi więc, że w Polsce przepis art. 388 k.c. stosowany jest rzadko.
Z uwagi na zbyt szczegółową regulację problem wyzysku wpadł w błędne koło: brak
jest orzeczeń uwzględniających powództwo oraz nie ma perspektyw na wydanie rozstrzygnięcia „przełomowego”, jednocześnie doktryna skupia się niemal wyłącznie na
dogmatycznej wykładni art. 388 k.c., wobec czego ustawodawca nie mając sygnałów
o nieefektywności rzeczonego przepisu przyjmuje, że spełnia on swoją rolę. Taki stan
rzeczy przynosi negatywne skutki społeczne, gdyż brak relewantnej sankcji wobec wyzysku stanowić może faktyczne przyzwolenie na krzywdzenie słabszych.
Autor proponuje usunięcie art. 388 k.c. oraz odejście od „złej tradycji” ujmowania wyzysku w osobnych szczegółowych przepisach, gdyż odnośne stany faktyczne powinny
podpadać pod klauzulę generalną zasad współżycia społecznego (dobrych obyczajów),
która zapewni adekwatną ochronę oraz gwarantuje – tak pożądaną w tych przypadkach
– elastyczność wykładni.
Słowa kluczowe:
wyzysk, nieekwiwalentność świadczeń, zasady współżycia społecznego, dobre obyczaje,
Kodeks cywilny, projekt Kodeksu cywilnego, kodyfikacja
199