Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd

Transkrypt

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3159
Slavica Wratislaviensia CL
•
Wrocław 2009
EVA PALLASOVÁ
Uniwersytet Śląski
Semantyka słowiańskich
wyrazów modalnych typu „mieć”
w kontekście zdania
1. Analiza semantyczna modalnych środków wyrazowych w językach słowiańskich jest tematem bardzo aktualnym. Problematyka modalności znowu pojawiła się w centrum zainteresowania światowej lingwistyki i to zarówno jeśli
chodzi o zagadnienia dotyczące klasyfikacji genetycznej i typologicznej konkretnych języków oraz grup językowych, jak i o procesy gramatykalizacji1.
2. Okazuje się, że modalność jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym
oraz że obserwacja struktur modalnych może wychodzić z najróżniejszych sposobów widzenia. Modalność najczęściej jest rozumiana jako element konstruujący zdanie, który tworzy ramę dla podstawowego znaczenia kognitywnego zawartego w propozycji. Podczas gdy propozycje stanowią logiczne obrazy faktów
w wittgensteinowskim ujęciu, modalność reprezentuje semantyczną i pragmatyczną modyfikację tego obrazu, przy czym niektóre modyfikacje są obowiązkowe z punktu widzenia konstrukcji zdania, inne zaś fakultatywne. Uwagi lingwistów są zgodne co do tego, że modalność stanowi wielopoziomową kategorię
obejmującą kompleks systemowo ze sobą połączonych zjawisk. Przy czym właściwy wewnętrzny podział tego kompleksu oraz jego włączenie do struktury zdaniowej już nie jest ujęty jako całość, całościowego charakteru nie ma również ani
metodologia opisu, ani terminologia.
Za podstawę modalności najczęściej uznaje się stosunki między pragmatycznymi elementami procesu komunikacji, tj. między nadawcą, komunikatem
1 Zainteresowanie tą tematyką można zaobserwować już na przełomie lat sześdziesiątych
i siedemdziesiątych. Jego wynikiem było zorganizowanie międzynarodowego sympozjum „Modální
výstavba výpovědi v slovanských jazycích” w 1971 roku w Brnie. Po ponad trzydziestu latach do
brneńskiego sympozjum nawiązuje konferencja „Modality in Slavonic Languages. New Perspectives” zorganizowana w roku 2004 przez Uniwersytet w Regensburgu.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 191
2009-12-09 14:05:27
•  Eva Pallasová
192
i obiektywną rzeczywistością2. Chodzi o podstawową warstwę modalności, która
stanowi konstytutywny składnik wypowiedzi. Poza nią wyznacza się jeszcze kolejną sferę modalną – sferę drugorzędną, fakultatywną. Do tej drugiej warstwy
zalicza się:
1. Wyrażenie stosunku sprawcy zdarzenia (agensa) do samego zdarzenia
w zależności od obiektywnych okoliczności lub od woli poszczególnych osób, zespołu, ewentualnie instytucji. Podmiot wypowiadający prezentuje zatem zdarzenie jako niezbędne lub możliwe w zależności od tego, czy jawi mu się w świetle
rzeczywistości realnej jako ewentualność jedyna lub alternatywna.
2. Wyrażenie zdania podmiotu wypowiadającego na temat prawdopodobieństwa obowiązywania propozycji. Podmiot wypowiadający w zależności od obiektywnej rzeczywistości wartościuje zdarzenie jako bardziej lub mniej prawdopodobne.
3. W stosunku do zakresu modyfikacji możliwościowych i niezbędnych bardzo często używa się terminów modalność deontyczna oraz aletyczna [Lyons
1977], dla której określenia pojawił się nowszy termin – modalność dynamiczna
[Palmer 2001]3. Terminologia ta opiera się na pojęciu modalności wychodzącym
z aplikacji logicznych kategorii możliwości i konieczności na strukturę języków
naturalnych. Takie ujęcie problemu, szczególnie nośne w tradycji europejskiej,
nawiązuje do zasad logiki formalnej, a w szczególności do tzw. logiki deontycznej Georga Henryka von Wrighta i logik modalnych w ogóle.
3.1. Przez modalność deontyczną rozumie się wyłącznie możliwość i konieczność motywowaną autorytetem jakiegoś modalnego, dokładniej mówiąc,
deontycznego źródła. Może nim być osoba, instytucja, ewentualnie zbiór zasad
moralnych i prawnych. Chodzi zatem o pojęcia normatywne wynikające bądź
z nałożenia obowiązku, tj. obowiązek i zakaz, bądź też ze zniesienia obowiązku,
tj. pozwolenia.
Modalność dynamiczna jest związana z rozróżnieniem możliwości i konieczności logicznej lub możliwości i konieczności wynikającej z przypadkowych (np.
fizycznych) okoliczności aktualnego świata.
W zgodzie z wprowadzaniem logiczno-semantycznego spojrzenia na znaczenie możliwości i konieczności określa się także sferę prawdopodobnej modyfikacji modalnej i zwykle oznacza się ją jako modalność epistemiczną.
3.2. Typy modalności można wprawdzie definiować na wiele sposobów, ale
faktem jest, że to właśnie logiczne kategorie możliwości i konieczności umożliwiły stosunkowo najłatwiejsze wyodrębnienie semantycznego pola możliwości
i konieczności w języku naturalnym.
2
Omówienie charakterystyk modalności znajduje się w artykule Stanislava Žažy [1973] oraz
w monografii Björna Hansena [2001, 6–39].
3 Inne używane terminy dla modalności deontycznej i dynamicznej to: root modality [Coates
1983], agent-oriented modality [Bybee, Perkins, Pagliuca 1994], participant-oriented modality [van
der Auwera 1999].
2009-12-09 14:05:27
Semantyka słowiańskich wyrazów modalnych typu „mieć”
•
193
Wprowadzenie logiczno-semantycznych punktów widzenia jest korzystne
także z tego powodu, że semantyczne pole możliwości i konieczności definiowane za ich pomocą ma charakter uniersaliów językowych, natomiast schematy
znaczeniowe, które z nich wynikają, można aplikować dowolnemu konkretnemu
materiałowi językowemu.
Kolejną korzyścią ujęcia logiczno-semantycznego jest uchwycenie wzajemnych symetrycznych stosunków pomiędzy wyrazami oznaczającmi „móc”
i „musieć”, w których centralną rolę odgrywa negacja. Zarówno modalny operator możliwości („móc”), jak i modalny operator konieczności („musieć”) należy poprzez negację zawsze definiować komplementarnie za pomocą drugiego
operatora, np. zdanie musi przyjechać odpowiada swoim znaczeniem zdaniu nie
może nie przyjechać (tj. konieczność). Oba modalne operatory podczas negacji
mogą także zmienić swoją charakterystykę modalną i przechodzić do wzajemnych zakresów modalności, np. zdanie musi przyjechać (tj. konieczność) uzyskuje w przypadku negacji modalnego czasownika odwrotne znaczenie: nie musi
przyjechać (tj. możliwość).
Także modalna logika pomaga w zrozumieniu bardzo abstrakcyjnego spektrum znaczeń poszczególnych środków modalnych, których multifunkcjonalność
jest trudna do wykrycia w inny sposób. Wyrazy modalne mogą bowiem pełnić
więcej niż jedną funkcję i kontekstowo należy je interpretować w różny sposób,
np. zdanie z czasownikiem modalnym musieć (zarówno w języku czeskim, jak
i polskim) w zależności od kontekstu dopuszcza trzy sposoby odczytania: Musi
przyjechać należy interpretować bądź jako konieczność deontyczną, tj. obowiązek, o ile na realizację zdarzenia ma wpływ wola osoby lub instytucji, ewentualnie mamy do czynienia z naciskiem konwencji i norm, bądź jako konieczność
aletyczną, o ile zdarzenie realizuje się pod naciskiem okoliczności zewnętrznych
lub potrzeb wewnętrznych. Trzecia możliwość pokazuje, że zdanie Musi przyjechać sygnalizuje duże prawdopodobieństwo i odpowiada swoim znaczeniem
epistemicznej konieczności (Na pewno przyjedzie).
4. Zwróćmy teraz uwagę na środki wyrazowe, którymi manifestowane są
w językach słowiańskich modalne znaczenia. Jest to bowiem niezmiernie skomplikowana i obszerna problematyka języków słowiańskich, z której możemy
przytoczyć tylko kilka ważniejszych momentów – skoncentrujmy się na kategorii
konieczności deontycznej oraz na czasowniku modalnym mieć.
5. Jeśli chodzi o formowanie modalnych środków wyrazowych, w ramach
słowiańskiego terytorium językowego tworzą się dwie linie rozwojowe. Z jednej
strony należy rozróżnić np. język czeski, słowacki, polski i ukraiński, w których
często używa się osobowych czasowników modalnych w różnych czasach, natomiast z drugiej strony język rosyjski i bułgarski, które preferują modalne predykatywy. Jaroslav Porák [1968], który zajmował się wschodniosłowiańskimi
i zachodniosłowiańskimi systemami modalnymi, oznaczył język czeski i język
rosyjski jako dwa przeciwstawne punkty: język rosyjski reprezentuje tendencję arSlavica Wratislaviensia 150, 2009
2009-12-09 14:05:28
194
chaiczną, język czeski zaś ze swymi zapożyczeniami z języka niemieckiego (i być
może także ze średniowiecznej łaciny) stanowi tendencję współczesną. Proces
przejmowania czasowników modalnych z niemieckiego, przede wszystkim müssen, dotyczy także pozostałych języków zachodniosłowiańskich i części języków
wschodniosłowiańskich. Pojawił się także na słowiańskim południu, jednak nie
bezpośrednio, lecz za pośrednictwem kalki. Rozpoczął się w języku słoweńskim
i nigdy nie rozszerzył się aż na język bułgarski [Hansen 2000, 85–86].
6. Poza czasownikiem modalnym musieć kolejnym germanizmem w słowiańskim systemie modalnym do pewnego stopnia jest także czasownik modalny mieć. Czasownik ten w prymarnym znaczeniu posiadania stanowi oczywiście
element prasłowiańskiego zasobu słów, jednakże jego funkcje modalne stopniowo wykształcały się w późniejszych fazach rozwoju języków słowiańskich.
Jego użycie w znaczeniu „sollen”, czyli „mieć w obowiązku”, i ewentualnie także w znaczeniu epistemicznym, tak jak występuje w języku czeskim i polskim,
stanowi innowację, której nie znajdziemy we wszystkich językach słowiańskich
[Berger 2008, 61].
7. Czasownikowi mieć obecnie w języku czeskim poświęconych jest wiele
publikacji definiujących jego miejsce pośród pozostałych czasowników systemu
modalnego. Na uwagę zasługują przede wszystkim prace E. Benešovej [1971,
1973], P. Adamca [1974], D. Rytel-Kuc [1982] i najnowsza sonda materiałowa
D. Filippovej [2007] uzyskana w oparciu o komplet dokumentów z Czeskiego
Korpusu Narodowego. Czasownik modalny mieć wyraża prymarnie znaczenie
konieczności deontycznej, czyli obowiązku. Normatywne deontyczne znaczenie obowiązku (nec p) jest kategorią stopniowalną4. Formalne środki wyrazowe mogą prezentować różną miarę kategoryczności w zależności od tego, jak
występuje w danym pragmatycznym kontekście autorytet deontycznego źródła.
Czasownik mieć w porównaniu z musieć odznacza się słabszą intensywnością
kategoryczności i zbliża się w swoim znaczeniu do polecenia wykonania danej
czynności.
1) A von se uklonil a pokynul mi, že mám jít s ním, a cestou se mě na něco
ptal, a já mu kůlivá pestrosti řek: Nou. (SYN 2000 – J. Škvorecký, Příběh inženýra lidských duší)
W innych typach kontekstów znaczenie czasownika mieć zależy od tego,
czy czyny z punktu widzenia źródła deontycznego klasyfikuje się jako właściwe, odpowiednie czy stosowne. Obowiązkowość wynika z różnych norm zwyczajowych lub etycznych, które zostały określone jako zbiór reguł odpowiedniego zachowania w danej społeczności lub też z indywidualnej oceny podmiotu
wypowiadającego. Takie typy wypowiedzi zawierają oprócz warstwy deontycznej normatywnej także silny składnik wartościujący i mogą mieć charakter sądu
ogólnego.
4
Por. Benešová [1971, 128]; Rytel [1982, 90–92].
2009-12-09 14:05:28
•
195
2) A protože každý úspěšný lov se má zapít, aby se Hubert s Dianou neurazili, stalo se tak večer v pavlovické hospodě. (SYN 2000 – J. Mlčoušek, Hajný
Vítězslav a fořt Bořivoj)
D. Rytel [1982, 99] zwraca uwagę, że jeśli czeski czasownik mieć (mít) łączy się z gramatyczną formą trybu przypuszczającego, jego znaczenie jest bliskie
znaczeniu możliwości. W tych kontekstach forma trybu przypuszczającego osłabia kategoryczność i w ten sposób otwiera się możliwość interpretacji w znaczeniu potencjalnym.
3) Vás je škoda, vy byste měl jít k nám... (SYN 2000 – K. Čapek, Povídky
z jedné kapsy)
Interpretacja polecenia w znaczeniu potencjalnym jest naturalna także
z punktu widzenia logicznego. Obowiązek i pozwolenie prezentują dwa skrajne
punkty pola semantycznego modalności deontycznej. W tym polu semantycznym
istnieje wiele przejściowych znaczeń, z których jedne płynnie przechodzą w obowiązek, inne są bliższe pozwoleniu. Dla obowiązku charakterystyczne jest, że
implikuje pozwolenie: to, co jest zalecone, jest jednocześnie dozwolone.
8. Czasownik mieć w powiązaniu z negacją może w języku czeskim pełnić także funkcję bliską zakazowi. Zakaz pozostaje w bezpośrednim stosunku do obowiązku, oba zakresy zawierają nałożenie obowiązku, tj. obowiązku p lub obowiązku ¬
p. W porównaniu z czasownikiem modalnym musieć w odniesieniu do czasownika
mieć inaczej realizują się stosunki pomiędzy negacją wewnętrzną i zewnętrzną.
4) „Dals králíkům?” – zeptal se tatínek a naklepával kosu. „Dal” – řekl
bratr na Slovensku. „Měls nedávat” – zvolal tatínek lstivě. „Však jsem nedal” –
zvolal bratr. (SYN 2000 – L. Vaculík, Sekyra)
Zakaz w przypadku czasownika mít należy formalnie wyrażać nie tylko za
pomocą negacji czasownika propozycyjnego (nec ¬p), czyli przez wewnętrzną
negację (měls nedávat – miałeś nie dawać), ale także za pomocą negacji wyrazu
modalnego (¬nec p), czyli przez zewnętrzną negację (neměls dávat – nie miałeś
dawać). Negacja operatora modalnego mieć (¬nec) nie sygnalizuje pozbawienia
obowiązku, jakby należało logicznie oczekiwać, i nie dochodzi także do przejścia
wzajemnego zakresu znaczenia modalnego możliwości deontycznej, jak w przypadku czasownika musieć. Gdyby negowany był czasownik musieć (¬nec p),
uzyskałby znaczenie wzajemnej wartości możliwości negowanej propozycji (pos
¬p): nemusels dávat (nie musiałeś dawać) ≡ mohls nedávat (mogłeś nie dawać).
Różnica między negacją wewnętrzną i zewnętrzną w przypadku czasownika mieć
nie realizuje się i obie wypowiedzi (měls nedávat / neměls dávat) odpowiadają
logicznej strukturze zakazu z negacją wewnętrzną (nie chodzi więc o stosunek
¬nec p ≡ pos ¬p).
Na tę właściwość czasownika mít zwróciła już uwagę D. Rytel [1982, 92],
łącząc ją z osłabieniem znaczenia kategoryczności. W dyskusjach na temat tego
zjawiska używa się często angielskiego terminu „negative raising”. Warianty
2009-12-09 14:05:28
196
z negacją zewnętrzną (neměls dávat) w języku czeskim są rozumiane jako niecharakterystyczne, podczas gdy negacje wewnętrzne (měls nedávat) są dla czeskich podmiotów wypowiadających charakterystyczne i cechują się nimi przede
wszystkim dialekty wschodniomorawskie.
Według D. Rytel [1982, 105] konstrukcja nie mieć w funkcji zakazu w języku polskim występuje rzadko i dlatego czeskie wyrażenie nemít zastępowane jest
innymi środkami modalnymi o podobnym znaczeniu, przede wszyskim wyrażeniem nie powinien oraz wyrażeniem nie trzeba.
9. Czasownik mít – mieć w języku czeskim i polskim pojawia się sekundarnie także w funkcji wyrażania cudzej opinii (przytaczanie cudzego sądu przez
nadawcę), co stanowi podkategorię modalności epistemicznej.
5) Před chvílí povídali ze světa o tom, že do Prahy má přijet Kosygin, aby
urovnal ve vedení spory, jak jednat s opozicí. Husák prý je pro mírnější postup,
Biľak pro ostrý. (SYN 2000 – L. Vaculík, Český snář)
Wypowiedzi z tą modyfikacją modalną przekazują informację przejętą z wypowiedzi innych nadawców, chodzi o tzw. świadectwo pośredne. Jako środek
reprodukujący cudzą informację pojawia się stosunkowo rzadko i jego użycie
w tym znaczeniu uznaje się za germanizm5. Języki słowiańskie w celu wyrażenia cudzego zdania w większości używają partykuł epistemicznych (np. ponoć),
język bułgarski i macedoński wykształciły zaś dla jego sygnalizacji specjalną kategorię gramatyczną (preizkazno naklonenie). D. Filippová [2007, 66–67, 70–71]
rejestruje czasownik mieć także jako środek wyrażania świadectwa bezpośredniego i środek prawdopodobieństwa, to znaczy jako środek synonimiczny dla
partykuł epistemicznych chyba, z pewnością.
10. Intencjonalne stany zamiaru, życzenia i woli przy konsekwentnej aplikacji podejścia logiczno-semantycznego zwykle są pozostawiane poza semantycznym polem możliwości i konieczności. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego,
że zamiar jest wyrazem woli, a możliwość i konieczność są wyrazem intelektualnego osądu (ponadto możliwość i konieczność pozostają w symetrycznym związku o charakterze negacji). Z metodologicznego punktu widzenia byłoby wskazane, aby w ramach semantycznej klasyfikacji czasownika mieć brać po uwagę
nie tylko możliwość i konieczność, lecz także zamiar, ponieważ wśród semantycznych znaczeń tego czasownika znajdują się również wola i intencjonalność.
U podstaw takiego podejścia leży pojęcie, które przyjęło się określać za pomocą
niemieckiego Geltungsmodalität [Hansen 2001, 17].
W kontekstach o znaczeniu wolitywnym i intencjonalnym czasownik mít –
mieć jest częściowo synonimiczny dla czasownika chcieć.
6) Jestli máme přijet za světla, tak je nejvyšší čas. Mám toho tady akorát
dost. (SYN 2000 – V. Körner, Adelheid)
5
Por. Příruční slovník jazyka českého, díl II., K-M, Praha 1937–1938.
2009-12-09 14:05:28
•
197
11. Czasownik modalny mieć w języku czeskim i polskim w porównaniu
z innymi czasownikami modalnymi ma nie w pełni rozwiniętą kategorię czasu:
z zasady nie tworzy on czasu przyszłego. Wynika to z jego znaczenia. Konstrukcje czasu teraźniejszego z czasownikiem mieć wyrażają nie tylko samo obecne
zdarzenie, ale także obowiązek, zakaz, aby zdarzenie miało miejsce, ewentualnie prawdopodobieństwo, że zdarzenie będzie miało miejsce. Wypowiedzi deontyczne z predykatorami obowiązku, pozwolenia i zakazu, zawierające obowiązek
wykonania lub niewykonania danej czynności, mają zwykle charakterystykę futuralną (patrzą w przód na osi czasu), ponieważ stan rzeczy, do którego odnosi
się obowiązek, nie może wyprzedzać stanu rzeczy, z którego wynika obowiązek
[Lyons 1977 II, 823, 824]. Czynność, która jest narzucona do wykonania lub niewykonania, może rozpocząć się dopiero po zakończeniu momentu wypowiadania. Tak samo zamiar i obecne życzenie zrobienia czegoś podpowiada, że samo
zdarzenie będzie miało miejsce, ewentualnie mogłoby mieć miejsce już po momencie wypowiadania, to jest w przyszłości. Forma czasu teraźniejszego czasownika mieć pełni więc tym samym funkcję czasu przyszłego.
Z obowiązkiem i referencją do przyszłości łączy się znaczenie losu lub czegoś, co ma mieć miejsce, jest nieuniknione lub wcześniej przygotowane do odbycia się. Sytuacje te oznacza się jako futurum fatalne (fatalistisches Futur)6. Chodzi o kategoryczne twierdzenie, w którym obok konieczności wyraźnie pojawia
się przepowiadanie tego, co będzie.
7) Ostatně už na Národní, když jsem uviděla, jak proti nám stojí ozbrojenci,
jsem cítila, že mi zas šumí kolem uší dějiny a že se děje, co se má stát. (SYN 2000
– E. Kriseová, Václav Havel)
Czasownik mieć służy także jako środek do oznaczania stosunku następstwa
po zdarzeniu przeszłym w kontekstach oznaczanych jako futurum retrospektywne
(retrospektivní futurum).
8) Staroměstské náměstí ještě zdobil Mariánský sloup a do postavení Husova
pomníku mělo uplynout ještě mnoho let. (SYN 2000 – E. Lobkowicz, Vzpomínky
na monarchii)
12. Na wzajemne przecinanie się pola semantycznego modalności deontycznej, futuralności i pola semantycznego życzenia, jak można udokumentować
także w kontekstowych znaczeniach czasownika mieć, wskazuje się zarówno
z punktu widzenia lingwistycznego, jak i filozoficznego. Modalność leży, obrazowo mówiąc, w cieniu przyszłości, ponieważ wypowiedź modalna odnosi się do
zdarzenia dziejącego się aż po chwili wypowiadania. Przyszłość jest natomiast
poza polem naszego doświadczenia i przejawia się w przybliżeniu jako przepowiadanie tego, co według naszych oczekiwań będzie miało miejsce7. Kategoria
gramatyczna czasu przyszłego nie jest kategorią czasową w tym znaczeniu, w ja6
7
Por. Hansen [2001, 260].
Por. Wittgenstein 1960, 46, zdanie 5.1361; ibidem, 79, zdanie 6.36311.
2009-12-09 14:05:28
198
kim uznaje się za czasowe tzw. kategorie czasu empirycznego, tj. czas teraźniejszy i przeszły. Jest bliższa modalności (modus potentialis i modalności epistemicznej) i dlatego też dla hipotetyczności ma wysoką wartość znaczeniową.
13. Z punktu widzenia diachronicznego zwykle dzieje się tak, że konstrukcje
z czasownikiem mieć o pierwotnym znaczeniu posiadania „habere” przekształcają się w wyrazy modalne i następnie w znaki czasu przyszłego. Chodzi o proces
dobrze udokumentowany w literaturze wielu języków świata8.
14. W językach słowiańskich dzisiaj gramatykalizowana konstrukcja o znaczeniu przyszłym z czasownikiem mieć pojawia się wyłącznie marginalnie w języku bułgarskim i macedońskim obok czasu przyszłego tworzonego za pomocą
partykuł ще oraz к’е (por. bułgarskie няма + да z trybem oznajmującym w czasie
teraźniejszym oraz macedońskie има + да, нема + да z trybem oznajmującym
w czasie teraźniejszym). Pojawia się tutaj ewidentne podobieństwo języków słowiańskich i bałkańskich języków niesłowiańskich. Wszystkie te języki konstruują czas przyszły za pomocą wyrażenia zamiaru, życzenia i zamysłu, ewentualnie
za pomocą partykuł, które się z nich wykształciły (por. chorwackie i serbskie ću,
bułgarskie ще i macedońskie к’е, nowogrecką partykułę θὰ ze starogreckiego
θέλειν oraz albańską partykułę do lub inny typ albańskiego czasu przyszłego
z czasownikiem o znaczeniu „habeo” oraz rumuński czas przyszły z czasownikiem „volo”)9.
15. O czasowniku mieć jako w pełni gramatykalizowanym czasowniku modalnym świadczą języki zachodniosłowiańskie. W języku czeskim i polskim mít
i mieć są zarezerwowane przede wszystkim do oznaczenia obowiązku z niższą
miarą kategoryczności i oznaczenia cudzego zdania. Chodzi, jak już wspomniano, o sterowaną kontaktem gramatykalizację pod wyływem niemieckiego sollen.
Z językiem czeskiem i polskim zgodne jest w podstawowych funkcjach słowackie mať. Bardziej szczegółowych porównań znaczeń kontekstowych z czeskim
mít jednak brakuje. Wśród czasowników modalnych odnotowuje się także dolnołużyckie měś i górnołużyckie měć.
W języku serbskim, chorwackim i bułgarskim czasowniki imati, imam przyporządkowuje się do tzw. półmodalnych określeń [Hansen 2005, 223]. Język słoweński używa frazeologizowanej konstrukcji modalnej imeti za + bezokolicznik
oraz imeti + bezokolicznik. Obie konstrukcje wykazują zgodność z niemieckimi
połączeniami haben zu, ewentualnie ist + zu + bezokolicznik. Według Filippovej
[2007, 80, 82] stanowią ekwiwalent czeskiego mít w małej liczbie przykładów.
Język słoweński wyraźnie więc wszedł na indywidualną drogę rozwoju systemu
8
Por. Bybee, Perkins, Pagliuca [1994, 259–264].
Podobieństwo języka serbsko-chorwackiego, macedońskiego i bułgarskiego do języka greckiego, rumuńskiego i albańskiego podkreśla już Henrik Birnbaum [1958, 225, 256] i Siegfried Riedl
[1986, 180–185].
9
2009-12-09 14:05:28
•
199
modalnego, różną od rozwoju systemu zachodniosłowiańskiego i południowosłowiańskiego.
Obecnie w języku rosyjskim czasownik imeť ogranicza się do abstrakcyjnego znaczenia posiadania i nie łączy się z bezokolicznikiem, chociaż gramatykalizowanej konstrukcji imeť z bezokolicznikiem jako słowianizmu w kościele
używano aż do XIX wieku. Język rosyjski może służyć jako przykład niezakończonej sukcesem gramatykalizacji czasownika mieć w systemie modalnym [Hansen 2003, 103].
16. Dzisiejszy stan języków słowiańskich, jeśli chodzi o funkcję czasownika
modalnego mieć, w niewielkim stopniu przypomina sytuację początkową, jaką
możemy stwierdzić w starosłowiańskich tekstach. Starosłowiańskie konstrukcje
iměti + bezokolicznik łączą się ze znaczeniem konieczności teodontycznej – predeterminacją. Chodzi o konieczność motywowaną wolą Bożą.
9) priti bo imatъ s<y>nъ člověč<ь>sky . vъ slavě ot<ь>ca svoego (Codex
Marianus, Mt 16,27)
Wypowiedzi te poza znaczeniem predestynacji określają także znaczenie
przepowiedni (tj. predykcji) i mają spory udział w powstaniu analitycznych
form czasu przyszłego w języku starosłowiańskim. Zastąpienie związku iměti
z bezokolicznikiem w kontekstach ze znaczeniowym akcentem obowiązku jest
rzadkie. Język starosłowiański dla wyrażania obowiązku używa przede wszystkim predykatywów modalnych i nieosobowych czasowników modalnych (np.
podobьno jestъ, podoba jestъ, podobajetъ, dlъžьnъ byti, potrěbǫ iměti, trěbě
jestъ, potrěba jestъ). Starosłowiańskie iměti ze swoim znaczeniem najbardziej
zbliża się do znaczenia „futurum fatalnego” w czeskim czasowniku mít.
Literatura
Adamec P., 1974, Muset nebo mít. K vyjadřování kategorie obligatornosti v současné češtině na
pozadí ruštiny, [w:] Konfrontační studium ruské a české gramatiky a slovní zásoby, Praha,
133–152.
Benešová E., 1971, Syntax slovesné modality. Klasifikace sémantických jednotek slovesné modality.
Slovesná modalita v generativním popisu, [w:] J. Panevová, E. Benešová, P. Sgall, Čas a modalita v češtině, Praha, 97–149.
Benešová E., 1973, K sémantické klasifikaci českých modálních sloves, [w:] Otázky slovanské syntaxe III, Brno, 217–219.
Berger T., 2008, Deutsche Einflüsse auf das grammatische System des Tschechischen, [w:] Studien
zur historischen Grammatik des Tschechischen. Bohemistische Beiträge zur Kontaktlinguistik, Brno, 57–69.
Besters-Dilger J., 1997, Modaľnosť v poľskom i russkom jazykach. Istoričeskoe razvitie vyraženija
neobchodimosti i vozmožnosti kak rezuľtat vne- i mežslavjanskogo vlijanija, Wiener Slavistisches Jahrbuch, Band 43, 17–31.
Birnbaum H., 1958, Untersuchungen zu den Zukunftsumschreibungen mit dem Infinitiv im Altkirchenslavischen, Stockholm.
2009-12-09 14:05:28
200
Bybee J., Perkins R., Pagliuca W., 1994, The Evolution of Grammar. Tense, Aspect, and Modality in
the Languages of the World, Chicago.
Čejka M., 1987, Polarita kladu a záporu, [w:] Mluvnice češtiny (3), Skladba, kap. E 2, 260–278,
Praha.
Coates J., 1983, The Semantics of the Modal Auxiliaries, London.
Filippová D., 2007, České modální sloveso mít a jeho ekvivalenty ve slovinštině (praca dyplomowa), Praha.
Hansen B., 2000, The German Modal Verb müssen and the Slavonic Languages – The Reconstruction of a Success Story, Scando-Slavica 46, 77–92.
Hansen B., 2001, Das slavische Modalauxiliar (Semantik und Gramatikalisierung im Russichen,
Polnischen, Serbischen, Kroatischen und Altkirchenslavischen), München.
Hansen B., 2003, The Grammaticalization (and Degrammaticalization?) of Modals in Slavonic,
[w:] T. Berger, K. Gutschmidt (eds.), Funktionale Beschreibung slavischer Sprachen. Deutsche Beiträge zum 13. Internationalen Slavistenkongress in Ljubljana, München, 91–107.
Hansen B., 2005, How to measure areal convergence: a case study of contact-induced grammaticalization in the German-Hungarian-Slavonic contact area, [w:] B. Hansen, P. Karlík (eds.),
Modality in Slavonic Languages. New Perspectives, München, 219–237.
Lyons J., 1977, Semantics I/II, Cambridge.
Pallasová E., 1991, Sémantika možnosti a nutnosti v staroslověnštině, Slavia 60, 40–50.
Pallasová E., 2005, Ausdrücke der Möglichkeit, Notwendigkeit und Volition im Altkrchenslavischen,
[w:] B. Hansen, P. Karlík (eds.), Modality in Slavonic Languages. News Perspectives, München, 269–283.
Palmer F.R., 2001, Mood and Modality, Cambridge.
Porák J., 1968, Modalverben im Tschechischen und Deutschen, [w:] B. Havránek, R. Fischer (eds.),
Deutsch-tschechische Beziehungen im Bereich der Sprache und Kultur. [Abhandlungen der
sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philologisch-historische Klasse 59],
Berlin, 97–101.
Riedl S., 1986, Das Zusammengesetzte Futur im Mittelbulgarischen, München.
Rytel D., 1982, Leksykalne środki wyrażania modalności w języku czeskim i polskim, Wrocław.
van der Auwera J., On the Semantic and Pragmatic Polyfunctionality of Modal Verbs, [w:] K. Turner (ed.), 1999, The Semantics/Pragmatics Interface from Different Points of View. Current
Research in the Semantics/Pragmatics Interface, Vol. 1, Oxford, 49–65.
Wittgenstein L., 1922, Tractatus logico-philosophicus, London [cyt. wg L. Wittgenstein, Schriften,
Frankfurt am Main 1960].
Wright G.H. von, Deontic Logic, Mind 60, 1951, 1–15.
Wright G.H. von, 1968, An Essay in Deontic Logic and the General Theory of Action, Acta Philosophica Fennica, XXI, Amsterdam.
Žaža St., 1973, Přehled dosavadního stavu bádání o modalitě slovanské věty, [w:] Otázky slovanské
syntaxe III, Brno, 15–21.
Źródła
Český národní korpus – SYN 2000. Ústav Českého národního korpusu FF UK, Praha 2000. www:
<http://ucnk.ff.cuni.cz>
Quattuor evangeliorum versionis palæoslovenicæ codex Marianus glagoliticus, ed. V. Jagić, Berolini – Sanktpeterburg 1883.
2009-12-09 14:05:28
•
201
Semantic aspects of the Slavonic modal expressions
in sentence context (applied to verbs of mít – mieć type)
Summary
The Author’s interpretation of contextual usage of the verbs mít – mieć (to have) is based
on a conception of modality that works on the application of logical categories of possibility and
necessity to the structure of natural languages. In confrontation with other modals this verb has its
specific traits, the most important of which are the following: i. it does not form the future tense,
ii. in connection with the negation it does not make a difference between the internal and external
negation; that is to say, the logically expected transition into the complementary area of modality
does not take place, which, on the contrary, is the case in modal verbs with the meaning “have to”
and “may”.
From the genetic point of view, there are some interesting meaning variants of the verb mít,
which expand into the domain of future tense and evidential modality. In the Old Church Slavonic
texts the verb iměti has either the proper deontic modal meaning, or some other modal semantic
values which oscillate between modality and temporal future meaning.
2009-12-09 14:05:28

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd

Transkrypt

Podobne dokumenty

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd - Slavica Wratislaviensia

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd

taśma maskująca

Pobierz artykuł - Classica Wratislaviensia

Jerzy Perzanowski Ontyka modalności