Jerzy Perzanowski Ontyka modalności

1
MYŚLI O JĘZYKU, NAUCE I WARTOŚCIACH
Księga ofiarowana Profesorowi J. J. Jadackiemu w LX rocznicę urodzin
Pod red. W. Strawińskiego, M. Grygiańca i A. Brożek
Wyd. Naukowe Semper, Warszawa, 2006, 281 - 297
Jerzy Perzanowski
Mistrzowi Filozoficznej Analizy i Podziałów
na Jego Sześćdziesięciolecie
Ontyka modalności
Zawartość: 1. Podstawy ontyczne, 2. Modalności, 3. Ogólne podziały modalności, 4. Źródła
modalności, 5. Szczegółowe podziały modalności, 6. Taksonomia modalności, 7.
Podsumowanie. Uwaga.
Ontologia jest teorią bytu: tego, co jest, czyli tego, co możliwe. Jej główne działy to:
ontyka, ontologika i ontometodyka (zob. [JP1988]). Ontyka jest pojęciowo – hipotetyczną
składową ontologii, ontologika zaś jej składową teoretyczną, logiczną, czyli jej onto\logiką.
Ontyka modalności bada więc pojęcia modalne w przestrzeni ontologicznej, wszystkich
możliwości. Jej zadaniem pierwszym, podstawowym jest sporządzenie ich mapy. Swoistej
taksonomii modalności. Taki też cel przyświeca mi w tej pracy.
1. Podstawy ontyczne1
1.
Fakty są związkami szczególnego rodzaju; są zdarzeniami, czyli kombinacjami
zaistniałymi.
2. Sytuacje to rekombinacje faktów.
3. Fakty są sytuacjami. Ale nie na odwrót, tylko niektóre sytuacje są faktami.
4. Fakty istnieją, sytuacje kontrfaktyczne mogłyby istnieć. Sytuacje wirtualne zaś są do
pomyślenia, choć nie mogą zaistnieć.
5. Istnieć to więcej niż być; to mieć historię, wewnętrzny porządek zmiany. Istnieć to być w
czasie.
6. Fakty są źródłowo pierwotne, sytuacje C wtórne. W porządku onto\logicznym przeciwnie:
świat wyłania się ze sfery możliwości.
7. Fakty tworzą świat; sytuacje zaś C przestrzeń ontologiczną, wszystkich możliwości.
8. Przestrzeń ontologiczna jest rekombinacyjnym domknięciem świata. W ontologii
ufundowanej zaś ─ kombinacyjnym domknięciem fundamentu świata. Czyli substancji, if
any.
9. Rekombinacje są kombinacjami. Są wskutek analizy i syntezy.
10. Warunkiem rekombinacji jest analiza. Analiza poprzedza w nich syntezę.
Analiza nie jest jednak warunkiem wszystkich kombinacji, związki pierwotne wydają
się od niej nie zależeć.
1
W duchu Leibniza i Wittgensteina, za [JP200?].
2
11. Podstawą poznania jest przetwarzanie kombinacji, rekombinowanie; źródłem zaś C kombinatoryczna władza rozumu.
12. Tworzymy sobie obrazy faktów (Wittgenstein [LW1921], 2.1). Obrazy te: myśli, pojęcia,
wyrażenia, słowa, zdania, przeświadczenia, stwierdzenia, itp. same są faktami.
13. Fakty dane są wprost bądź nie wprost, bezpośrednio bądź pośrednio, w postaci prostej bądź
przetworzonej, zmodyfikowanej.
2. Modalności
14. Tworzymy sobie modyfikacje faktów. I modyfikacje tych modyfikacji. I ich modyfikacje.
Tyle razy, ile trzeba.
15. Modyfikacje z zasady są sytuacjami, czasem faktami.
16. Korzeniem modyfikacji jest możność przetwarzania, w tym:
o rekombinowania
o transformowania
o metaformowania (czyli przeformowywania, w szczególności metatezy)
o nakładania.
o projekcji.
Oraz przetworzeń innych, niekiedy nieznanych
17. Modyfikację (wariant) danego obiektu ujmujemy jako jego przetworzenie za pomocą
stosownego operatora, czyli MODALNOŚCI.
18. MODUS to sposób, odmiana, modyfikacja: faktu bądź sytuacji, istnienia bądź bycia; dziania
się. A także siły i stopnia przeświadczenia bądź stwierdzenia, nastawienia podmiotowego,
myśli bądź pojęcia, itp.
19. Modalność, czynnościowo, to modyfikacja. Akt tworzenia odmiany. Ujmowanie czegoś na
jakiś sposób. Przedmiotowo, modalność to wytwór tej czynności: odmiana, wariant,
sposób, tryb, warunek.
20. Modyfikacje to działania, czyny. Naturalną ontologią modalności jest więc ontologia
działań, akcji, czynów, czynności, procesów. Z natury swej – ontologia dynamiczna.
21. Opis czynów jest co najmniej ośmiowymiarowy. Najpierw pytamy o sam czyn: Co czyni?
Potem pytamy o jego wymiary:
o Kto/co czyni?
– o podmiot (agenta) czynu,
o Komu czyni?
– o przedmiot (agensa, obiekt, adresata) czynu;
o Co uczynił?
– o wytwór, rezultat, skutek czynu;
o Jak czyni?
− o sposób;
o Czym czyni?
– o narzędzia, instrumenty czynienia,
o Gdzie, kiedy, w jakich okolicznościach czyni? – o środowisko oraz o kontekst
czynu.
o Czemu czyni?
– o powód bądź motyw czynu;
o Dlaczego, przez co, czyni? – o przyczynę lub rację czynu, bądź o czynnik go
tworzący.
Dlatego czyny charakteryzujemy podając ich: podmiot – przedmiot – wytwór − sposób
– narzędzie – środowisko/kontekst − motyw/przyczynę − rację. Odpowiada temu
zróżnicowanie pola modalności.
22. Pole działania modalności jest niejednorodne. Naturalny jego podział wyznaczony jest
poprzez uwzględnienie co najmniej siedmiu składowych tego pola:
3
Dziedziny przedmiotowej. W zależności od rozważanej ontologii składają się na nią
fakty, sytuacje, zdarzenia, procesy, stany rzeczy, rzeczy, własności, etc.
Dziedziny podmiotowej. Tworzą ją osoby; podmioty aktów, które z przedmiotami
dziedziny pierwszej wiążą czyny, w szczególności stosunki poznawania C owego
tworzenia obrazu faktów (tego, co istnieje), kontrfaktów (tego, co nie istnieje), możliwości
(sensu stricto - tego, co jest, bytuje; sensu largo - tego, co może być), oraz niemożliwości
(sensu largo - tego, czego nie ma; sensu stricto - tego, czego nie może być).
Dziedziny działań, praxis. Tworzą je działania (akcje) podmiotów (agentów bądź
aktorów) na obiekty będące adresatami działań (agensów) w pewnym otoczeniu i w danym
środowisku (układzie agentów i ich otoczeń) na tle stosownej podprzestrzeni.
Dziedziny przyczyn, motywów i racji. Te często są ukryte bądź przekłamane.
Dziedziny narzędzi, instrumentum, w tym dziedziny językowej, pośredniczącej. Na tą
ostatnią składają się te wszystkie obiekty znaczące, które grają rolę w poznawaniu:
operatory, środki i instrumenty poznawcze zobiektywizowane werbalnie (wyrażenia,
słowa, zdania, itp.) oraz pozawerbalnie (pojęcia, myśli, przeświadczenia, stwierdzenia, itd).
Dziedziny pragmatycznej, którą składa się środowisko, otoczenie czynu, w tym ich
kontekst.
23. Składowe te zwykle różnią się od siebie. Obiekty z każdej dziedziny dopuszczają
modyfikacje wykonywane za pomocą rozmaitych modalności.
3. Wstępne podziały modalności
24. Naturalnym i najogólniejszym, pierwszym, podziałem modalności jest więc podział
wyznaczony przez specyfikę pól ich działania.
Według tej zasady modalności dzielimy na modalności DE RE, rzeczowe bądź obiektowe
– działające w zakresie dziedziny przedmiotowej; DE SUBIECTO, podmiotowe – działające
w polu podmiotu, DE DICTO, językowe – w zakresie dziedziny językowej, DE PRAXIA – w
zakresie działań, DE INSTRUMENTO – w sferze narzędzi, oraz, last but not least, DE RATIO –
w polu racji, przyczyn, motywów. Na podział ten nakładają się podziały wynikające z
uwzględnienia dodatkowych czynników.
Zaproponowany podział rozszerza na teren pozajęzykowy podział scholastyków
(Abelarda i innych) modalności na modalności de re i modalności de dicto.
25. Z onto\logicznego punktu widzenia cztery grupy modalności są szczególnie wyróżnione:
modalności PODMIOTOWE (PO), PRZEDMIOTOWE (PRZ), PRAKTYCZNE (PR), oraz
modalności RACJI (R). W rzeczy samej, są one gatunkami naturalnej taksonomii
modalności (zob. rozdział 6, niżej).
Gatunek przedostatni, w pewnej mierze, jest kluczowy. Przestrzeń ontologiczna jest
bowiem polem działań między przedmiotami. Podmioty są agentami tych działań, ich
praktyką są czyny, a język jest narzędziem, na które składają się podstawowe modalności
lingwistyczne.
26. Ontologia działań (akcji) jest więc naturalną, dynamiczną ontologią modalną, stąd
matematyka i logika operatorów jest naturalną ontologiką modalności.
27. Modalności przedmiotowe to głównie rozmaite modyfikatory obiektów, w tym ich
determinatory.
28. Z kolei, podług zastosowań modalności dzielimy na TEORETYCZNE (użyteczne w myśleniu,
rozumowaniu, poznawaniu) oraz PRAKTYCZNE (użyteczne w działaniu, akcji).
4
29. Dalej, biorąc, w płaszczyźnie poznawczej, pod uwagę opozycję podmiot – przedmiot
poznania (szerzej – czynów, akcji) odróżniamy modalności SUBIEKTYWNE oraz
OBIEKTYWNE.
Z definicji, modalności subiektywne są podgatunkiem modalności
podmiotowych sensu largo, modalności obiektywne zaś są podgatunkiem modalności
przedmiotowych (tych z nich, które – w stosunku poznawczym – są niezależne od
podmiotu).
Modalności subiektywne wyrażają nastawienie (stosunek) podmiotu do przedmiotu
działania. W szczególności ─ gdy działanie jest lingwistyczne, czyli polega na mówieniu i
innych czynnościach językowych ─ stosunek podmiotu do treści i celu wypowiedzi.
30. Z uwagi na opozycję obraz ─ obrazowane (język C dziedzina przedmiotowa języka)
modalności dzielimy na LINGWISTYCZNE C wyrażalne w języku i przezeń działające, oraz
POZALINGWISTYCZNE C działające poza językiem i bez jego pośrednictwa.
Modalności lingwistyczne z gramatycznego punktu widzenia dzielimy dalej na
PRZYMIOTNIKOWE (np. możliwe) i RZECZOWNIKOWE (np. możliwość) z przyimkami,
CZASOWNIKOWE (czyli PREDYKATYWNE, np. umożliwia) z przysłówkami, i inne.
31. Większość sklasyfikowanych modalności dopuszcza przypadki, aspekty, sposoby i tryby,
które w obrębie danego podziału przenoszą je z jednego członu do drugiego.
W tym znaczeniu podziały te są płynne.
32. Splatając razem cztery z powyższych podziałów otrzymujemy poniższe drzewo ogólnych
podziałów modalności.
Skróty: PO – modalności podmiotowe, PRZ – modalności przedmiotowe, S modalności subiektywne, O - obiektywne, T - teoretyczne, P - praktyczne, L lingwistyczne, PL - pozalingwistyczne.
Modalności
PO
PRZ
S
T
L
O
P
PL L
T
PL
L
P
PL L
PL
5
33. Podział powyższy wysubtelnia podział tradycyjny: modalności podmiotowe są de subiecto,
przedmiotowe, obiektywne i rzeczowe – de re, praktyczne – de praxia, narzędziowe – de
instrumento, lingwistyczne zaś są modalnościami de dicto. Szuflady T i PL są nowe.
4. Źródła modalności
34. Modalności są wytworami modyfikacji, czyli stosownych działań. Ich źródłem są więc te
obiekty, które generują działania, a raczej to w nich, co działania te wyznacza.
Źródła te są różnych gatunków, podgatunków i rodzajów. Są podmiotowe bądź
przedmiotowe. W tych pierwszych wyróżniamy dwie sprzężone grupy: modalności
pragmatycznych i epistemicznych; w drugich zaś uwagę skupiamy na źródle bytowym
(czyli obiektowym bądź rzeczowym). W kolejnym kroku źródła epistemiczne, jak i bytowe
rozbijamy na trzy główne rodzaje. Łącznie mamy więc sześć żródeł szczegółowych dwu
rodzajów.
Typologia ta nie jest bez skutku. W powyższych podziałach ogólnych oraz w
pochodnych podziałach szczegółowych, które omówię w następnym rozdziale, odbijają się
i współgrają owe cztery główne źródła modalności, dwa z nich ─ w trzech grupach każde.
35. Ze źródeł podmiotowych najbardziej widoczne, jak by z przodu, jest źródło
pragmatyczne. Tworzą je modi działań i ich wytworów, które pojawiają się wskutek
własności, nastawień, pragnień i wahań działającego oraz wskutek oddziaływania
kontekstu działania.
Źródło to najpełniej przejawia się w modalnościach subiektywnych i lingwistycznych
oraz, w stosownej proporcji, w modalnościach teoretycznych i praktycznych.
36. Ze źródłem pragmatycznym wiąże się, bardziej podstawowe i głębsze, źródło
epistemiczne. Jest ono skutkiem modyfikacji wprowadzonych przez aparaturę poznawczą
poznającego podmiotu.
W zależności od tego które składowe tej aparatury górują pojawiają się warianty źródła
epistemicznego:
Źródło zmysłowe, a posteriori, które jest skutkiem zdolności poszczególnych zmysłów
do modyfikacji, zmiany i różnicowania.
Źródło rozumowe, a priori, płynące z władzy kombinacyjno-projekcyjnej rozumu,
władzy a priori.
Źródło operatorowe, lingwistyczne i pozalingwistyczne, pojawiające się wskutek
działania operatorów poznawczych podmiotu bądź grupy podmiotów poznających, w tym
operatorów lingwistycznych (głównie - funktorów). Modalności pochodzące z tego źródła
zwykle są wyrazem regularności w działaniu tych operatorów.
37. Zarówno źródło pragmatyczne, jak i źródło epistemiczne biją z praźródła podmiotowego:
pragmatyczne ─ w aspekcie działania, epistemiczne ─ w aspekcie poznania, czyli działań
poznawczych.
38. Źródłem najbardziej podstawowym, fundamentalnym, jest źródło bytowe. Składają się nań
tkwiące w bycie wyznaczniki, determinanty, oraz czynniki (siły) natury ontologicznej (na
przykład - idee), metafizycznej (np. siły ufaktycznienia), fizycznej bądź naturalnej (jak np.
siły przyciągania).Nie wykluczone jest działanie czynników innych, dotychczas nie
rozpoznanych bądź o nie poznanej, jak dotąd, naturze.
6
39. W zależności od tego, które determinanty wychodzą na plan pierwszy, modalności BYTOWE
dzielimy na modalności ONTOLOGICZNE, METAFIZYCZNE, FIZYCZNE, BIOLOGICZNE,
ANTROPO\LOGICZNE, DEONTYCZNE i inne.
40. Modalności bytowe z zasady, sporo modalności epistemicznych, a także – z rzadka, na
zasadzie wyjątku – niektóre modalności pragmatyczne są modalnościami de re.
41. Oto podział modalności według ich źródeł:
Modalności
podmiotowe
pragmatyczne
epistemiczne
a posteriori
inne
inne
a priori
operatorowe
L
przedmiotowe
bytowe
onto meta fizyczne
logiczne fizyczne
inne
inne
PL
42. Widocznym jest, że cztery wskazane rodzaje źródeł modalności odpowiadają wprost
czterem z wyliczonych w §22 głównych pól działania modalności. W rzeczy samej, trzy z
nich w istocie są podmiotowe, czwarte ─ przedmiotowe.
5. Szczegółowe podziały modalności
Rozwińmy najpierw podział modalności na subiektywne i obiektywne (przedmiotowe).
Modalności subiektywne
43. Modalności subiektywne wyrażają nastawienie podmiotu x (które znajduje wyraz w
modyfikacji sądu logicznego głoszonego bądź rozważanego przez x) oraz jego skutki, w
tym modyfikację postawy podmiotu. W terminologii Russella modalności te zwane są
propositional attitudes, ponieważ są one nastawieniami podmiotowymi wyrażanymi przez
sądy logiczne.
44. Głównymi ich rodzajami są:
44.1. Modalności EPISTEMICZNE sensu proprio (od greckiego episteme):
7
o podmiotowe, PERCEPTUALNE I MENTALNE (verba sentiendi et dicendi):
widzi że, słyszy że, czuje że; myśli że, wie że, sądzi że, orzeka że, głosi że,
mówi że, wierzy że, wydaje się że, akceptuje że, wątpi że, antycypuje że, itp.
Ich wzorcowym schematem logicznym jest K(x, p): x wie, że p. Zauważmy, że w
ujęciu tym modalności epistemiczne (i inne modalności subiektywne) mają kategorię
syntaktyczną kwantyfikatorów: s / n, s C czyli są funktorami zdaniotwórczymi od
dwu argumentów: nazwy i zdania.
o przedmiotowe: znany, osądzony, orzeczony; pewny, wiarygodny,
akceptowalny, niepewny,
o wątpliwy, nieakceptowalny; antycypowalny (-ny), itd.
o nastawienia: ponoć, może, chyba, z pewnością, na pewno, wątpliwie, etc.
Widoczna jest różnica gramatyczna między różnymi formami modalności
epistemicznach: modalności podmiotowe z zasady wyrażamy za pomocą
czasowników, przedmiotowe C przymiotników, podczas gdy do wyrażania
modalności nastawienia służą głównie przysłówki.
44.2 Modalności ŻYCZENIOWE (BULOMATYCZNE, od greckiego boulomai): pragnie że,
oczekuje że, spodziewa się że, obawia się że, czeka na, żałuje że, chce aby, itp., o
schemacie logicznym podobnym do poprzedniego.
W obu przypadkach kluczową rolę odgrywa parametr podmiotowy x, co jest
charakterystyczne dla modalności subiektywnych.
45. Oto diagram przedstawiający powyższy podział modalności subiektywnych:
Modalności subiektywne
epistemiczne
przedmiotowe nastawienia
bulomatyczne
inne
podmiotowe
perceptualne
mentalne
Modalności przedmiotowe
Językowe
46. Modalności przedmiotowe en gros są JĘZYKOWE albo BYTOWE. Te pierwsze działają w
sferze sądów logicznych, modyfikując ich komponenty 1. semantyczne i 2. logiczne, w
tym wartości logiczne. Zwane są dlatego modalnościami ALETYCZNYMI (S. LARGO), czyli
PRAWDZIWOŚCIOWYMI.
47. Podstawową ich grupę tworzą modalności LOGICZNE. Są to operatory zbiorcze,
8
przeglądowe i porównawcze; użyteczne przy tworzeniu wielości, ich przeglądzie oraz
porównywaniu ich elementów.
Głównymi ich grupami są modalności:
o Aletyczne sensu stricto: prawdziwe, fałszywe, nieokreślone, prawdopodobne,
itp.
o Logiczno-ontologiczne: możliwe, konieczne, przypadkowe, przygodne, itp.;
o Logiczno-metafizyczne: faktyczne, kontrfaktyczne, istniejące, nieistniejące,
aktualne, itp.
48. Specjalną rodzinę modalności na pograniczu modalności językowych i metafizycznych
tworzą modalności SEMANTYCZNE pracujące na styku języka i rzeczywistości (opisu i
opisywanego, obrazu i obrazowanego, modelu i modelowanego, interpretacji i
interpretowanego): rzeczowe C prawdziwy, fałszywy, spełnialny, adekwatny, realizowalny,
wymuszony; oraz czynnościowe C uprawdziwiać, ufałszywiać, uzgadniać, realizować,
wymuszać; itp.
Szczególną rolę odgrywają modalności SUPOZYCJI SEMANTYCZNEJ: sygnitywne C że, to
że,itp.; oraz reifikujące C który, ten który, etc.
Modalności semantyczne są przedmiotem badań semantyki logicznej.
49. Modalności TRYBÓW służą modyfikacji sytuacji i uwikłanych w nie obiektów
(podmiotów). Są nimi, między innymi, modalności ROZKAŹNE: Zrób..!, Przeproś..!, etc.;
oraz modalności PYTAJNE: Czy..?, Jak..?, Jaki..?, Dlaczego..?, Kiedy..?, Ile..?, itp.; Czyżby
..?, Naprawdę..?, etc.
Modalności językowe, czyli aletyczne s. largo
semantyczne
rzeczowe czynnościowe
logiczne
supozycji
formalnej
sygnitywne
aletyczne
s. stricto
reifikujące
Modalności przedmiotowe
Bytowe
LO
trybów
LM
inne
9
Modalności bytowe omówię idąc od dziedzin ogólniejszych, szerszych do dziedzin bardziej
szczegółowych, węższych.
MODALNOŚCI BYTU
Modalności ontologiczne
50. Modalności ONTOLOGICZNE są modalnościami bytowymi sensu stricto. Pojawiają się przy
formułowaniu ogólnych i podstawowych warunków rodzin obiektów, wielości i
kombinacji. Dotyczą możliwości tego, co jest i tego, co może być. A także tego, co nie jest,
bądź co nie może być. Są kluczowe przy wyznaczaniu przestrzeni ontologicznej,
wszystkich możliwości.
Modalnościami ontologicznymi, między innymi, są:
o wyznaczniki warunków: możliwość, konieczność, przypadkowość, przygodność,
wykluczanie, racja,..;
o warunki kombinacji: współmożliwość, współistnienie, istnienie eminentne
(wzięte z
o metafizyki Leibniza);
o wyznaczniki struktury i akcji: (formalna) możliwość i konieczność (z ontologii
o Traktatu Wittgensteina, por. tezę 2.033: Forma jest możliwością struktury); czy
też informacja (z ontologii Leibniza oraz termodynamiki, wszak in-formatio to
o ukształtowanie, dokładniej w-kształtowanie, bądź u-formowanie), i inne; oraz
o warunki analizy i syntezy C z ogólnej teorii analizy i syntezy: prostota –
złożoność, zależność – niezależność, syntetyzowalność – analizowalność,
kombinowalność – rozkładalność itp., wyrażające podstawowe opozycje
ontyczne. Także stosowne informacje. A także
o modalności de re klasycznej filozofii: z konieczności, istotnie, z samej natury,
etc.;
o podstawowe modalności ontologii kombinacyjnej: umożliwia, uniemożliwia,
jest ontologicznie neutralne.
oraz szereg zwrotów podobnych zaczerpniętych z języka klasycznej ontologii
zachodniej.
51. Zauważmy, że modalności ontologiczne oraz inne modalności bytowe są z zasady
modalnościami rzeczownikowymi bądź predykatywnymi (czasownikowymi). Ważną role
wśród nich grają URABIACZE (umożliwia, uniemożliwia, itp.), za pomocą których
wypowiadamy podstawowe ontologiczno - metafizyczne związki i warunki zmiany.
52. Trudno przecenić rolę modalności ASPEKTU, STRONY I RELACJI: jako (qua); nacechowany –
czysty; dokonany - niedokonany, czynny - bierny, pierwotny - wtórny; względem,
względnie, względny - absolutny, itp. Modalności aspektu i relacji są sprzężone,
modalności strony zaś są zawsze z uwagi na pewien aspekt.
53. Modalności aspektu wyrażają punkt widzenia (aspekt w znaczeniu węższym). Realizowane
są dośrodkowo ─ poprzez cieniowanie bądź rozświetlanie ─ od „zewnętrznego” obiektu
modyfikującego (źródła wyróżnienia) do obiektu modyfikowanego poprzez wyróżnienie
stosownego aspektu; bądź odśrodkowo ─ poprzez projekcję ─ od modyfikowanego
obiektu do jego modyfikacji (rzutu).
Modalności metafizyczne
10
54. Modalności METAFIZYCZNE są modalnościami ontologicznymi w szczególnej dziedzinie.
Dotyczą możliwości tego, co istnieje, czyli jest faktem.
Służą do podawania WARUNKÓW ISTNIENIA (bycia faktem). Na przykład: faktycznie,
rzeczywiście, aktualnie, prawdziwie; faktem jest że, prawdą jest że; urealnia,
urzeczywistnia, ufaktycznia, etc. A także:
55. Modalności czasu, TEMPORALNE: zwykle, zawsze, niekiedy – jest, było, będzie; teraz, wtedy,
zawsze, nigdy, etc. są modalnościami z pogranicza modalności rzeczowych i językowych.
Z modalnościami rzeczowymi wiąże je ich quasipredykatywny charakter, z modalnościami
lingwistycznymi zaś C ich quasiprzymiotnikowy charakter..
56. Modalności miejsca, TOPOLOGICZNE wskazują i dookreślają położenie, współwyznaczając
stosowną przestrzeń. Są nimi, między innymi: właściwe modalności miejsca C tu, teraz,
ówdzie, itp.; modalności położenia C w obszarze -poza obszarem, wewnątrz - na zewnątrz,
na granicy, na styku, itd.; oraz modalności aspektu przestrzennego C lokalnie, globalnie,
i inne.
57. Modalności WARUNKOWE służą do modyfikacji okresów warunkowych, związków
wynikania. W grupie tej szczególnie ważną rolę odgrywają modalności KONTRFAKTYCZNE
(gdybacze) o schemacie: gdyby było A, to byłoby też B, bądź mogłoby być (mogłoby nie
być) B, o ile A.
MODALNOŚCI PRZYRODY
Modalności fizyczne
58. Przymiotnika "fizyczne" użyto w znaczeniu oryginalnym, greckim. Modalności FIZYCZNE
działają więc w obrębie całej natury, świata fizycznego i przyrody; w dziedzinie
wszystkiego, co jest we wszechświecie.
59. Modalnościami rzeczowymi, z pogranicza modalności metafizycznych i fizycznych, są
modalności KAUZALNE (przyczynowe) służące do wyrażenia związku przyczynowego: być
przyczyną, spowodować, pozwolić, wymusić, itd.
60. Podstawowymi modalnościami fizycznymi są modalności
o warunków: istnienie, istnienie warunkowe (z uwagi na), współistnienie,
warunkowanie, współoddziaływanie; być zależnym od, być przyczyną czegoś,
itp.;
o wyznaczników: siła, przyciąganie, odpychanie, skłonność, moment, informacja,
entropia, energia, napięcie, natężenie, itd.;
o miary: prawdopodobny, potencjalny, możliwy, konieczny, przypadkowy, losowy,
nieoznaczony, itp.;
o zależności: zależny, niezależny, względny, komplementarny, związany, i inne.
Uderza ich pokrewieństwo z modalnościami aletycznymi, ontologicznymi i
metafizycznymi.
Modalności biotyczne
61. Kończąc częściowy przegląd modalności przyrody wspomnę tylko o modalnościach
BIOLOGICZNYCH, związanych z ujęciem człowieka jako homo sapiens recens recens, na
przykład o kluczowych dla teorii ewolucji modalnościach: różnorodność i dostosowania.
11
Tworzą one grupę bogatą i złożoną.
Modalności chemiczne i inne
62. Podobnie z modalnościami właściwymi dla innych nauk przyrodniczych, na przykład z
modalnościami CHEMICZNYMI, właściwymi dla chemii.
63. Właściwy opis modalności nauk przyrodniczych jest kluczem do przyszłej analizy
formalnej tych nauk, do ich formalizacji i modalizacji. Ich omówienie zostawiam na inną
okazję, przechodząc obecnie do modalności charakterystycznych dla świata ludzi.
MODALNOŚCI DUCHA
64. Świat ludzi jest światem wartości, kultury, ducha. Nie samym chlebem żyje człowiek.
Światem do głębi modalnym, dynamicznym, pełnym modalności. Część z nich ujęliśmy
rozważając modalności subiektywne, językowe i podobne. Bez uwzględnienia modalności
charakterystycznych dla bycia człowieka i jego uczynków ich przegląd nie byłby jednak
nawet szkicowy.
Modalności antropo\logiczne
65. Modalności ANTROPOLOGICZNE wiążą się z człowiekiem pojętym jako podmiot: poznający,
przeżywający i egzystujący. Dlatego są trzy ich główne rodzaje:
o modalności EPISTEMO\ONTO\LOGICZNE: generalne C poznawalny, niepoznawalny, itp.; a priori, których używamy dla wyznaczenia granic rozumu C dające się
pomyśleć, wyobrażalne,pojmowalne, zrozumiałe, rozumne, racjonalne, możliwe a
priori, etc.; a posteriori C percypowalny, empiryczny, widzialny, słyszalny, itd.;
a iudicium C rozsądny, roztropny, sprawiedliwy, itp.;
o modalności PSYCHO\ONTO\LOGICZNE, działające w sferze życia psychicznego,
wśród nich:modalności KONSTYTUTYWNE, które odgrywają główną rolę w
ukonstytuowaniu psychiki: ciekawość, moje - twoje - jego - ich, Ja - Ty - On Oni, osobność, dialogiczność, introspekcja, empatia; oraz modalności TONUJĄCE,
wpływające na jakość życia psychicznego: lęk, smutek, radość, żywotność,
energia i inne;
o modalności EGZYSTENCJALNE, w tym niektóre z odgrywających ważką rolę w
antropologii filozoficznej modalności WITALNYCH i SYTUACYJNYCH: życie (elan
vital), śmierć (elan mortel, dryf tanatologiczny), choroba, troska, bojaźń, drżenie,
męstwo, śmiałość, odwaga, niepewność, ufność, i inne.
Modalności deontyczne
66. Modalności DEONTYCZNE występują w sferze czynów, ich podmiotów i wytworów (w tym
wartości). Opisują i wartościują czyny. Szczególną rolę pośród nich grają modalności
DEONTYCZNE WŁAŚCIWE: nakazane, zalecone, dozwolone, zakazane, itp. Choć ich
przymiotnikowa forma językowa przypomina formę czystych modalności logicznych, to
ich semantyka i działanie wyprowadzają poza dziedzinę sądów logicznych.
Modalności DEONTOLOGICZNE: musieć, móc, podlegać obowiązkowi, być
12
odpowiedzialnym, trzeba, należy, powinno się, nie wolno, itp. są czasownikowoprzysłówkową postacią modalności deontycznych. Wyrażają czyny,
służą do
formułowania norm i kodeksów
Modalności inne
67. Dotąd nie tknęliśmy jednak w ogóle ani modalności aksjologicznych, w tym etycznych
(dobro, zło, udobrzenie, przedobrzenie) i estetycznych, ani modalności świata kultury ani
też modalności socjologicznych, świata społecznych związków, grup, instytucji i
uwarunkowań ludzi.
Ich taksonomia jest fascynującą dziedziną dalszych badań.
68. Pierwsze piętro powyższej typologii modalności bytowych przedstawia poniższy
diagram:
Modalności bytowe
Bytu
Ontologiczne Metafizyczne
Przyrody
Fizyczne Biotyczne Chemiczne
Ducha
Inne
Antropo\logiczne Deontyczne Inne
6. Taksonomia modalności
69. Omówione podziały modalności niosą z sobą ich naturalną taksonomię. Idąc śladem
biologów2 gatunki dzielimy kolejno na podgatunki, rodzaje, rodziny, klasy, typy i odmiany.
Konwencja: Taksony numeruję wg zasad konsekutywnej numeracji dziesiętnej. I tak
o i.jklmno, oznacza: o-tą odmianę typu n; klasy m; rodziny l; rodzaju k;
podgatunku j; gatunku i.
70. Z uwagi na dynamiczną naturę modyfikacji (ergo modalności), której skutkiem są
omówione w §§21-27 wymiary i dziedziny modalności wyróżnić trzeba co najmniej cztery
główne gatunki modalności: 1 modalności przedmiotowe (w tym obiektywne), 2
podmiotowe (w tym subiektywne), 3 modalności praktyki (praxis) oraz, last but not least,
4 modalności racji. Wyznaczają je dziedziny ich działania. Są więc cztery gatunki
modalności: de re, de subiecto, de praxia oraz de ratio.
71. Ich podgatunkami są: modalności subiektywne i obiektywne (pierwsze – w gatunku
drugim, drugie – w każdym), modalności teoretyczne i praktyczne (w każdym z
gatunków), oraz modalności pozalingwistyczne (w każdym gatunku).
Z kolei, modalności przyczyn są podgatunkiem gatunku modalności racji, modalności
narzędziowe, de instrumento, zaś to podgatunek modalności czynów, de praxia.
72. Modalności lingwistyczne są rodzajem w podgatunku modalności de instrumento gatunku
2
Z jedną zmianą – w ontologii podgatunki idą bezpośrednio po gatunkach.
13
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
trzeciego, podczas gdy modalności powodów i motywów są rodzajem w podgatunku
przyczyn gatunku racji.
W podziałach ogólnych rozdziału trzeciego zarówno modalności podmiotowe, jak i
przedmiotowe są dwojakie (teoretyczne i praktyczne), oba podgatunki rozpadają się dalej
na dwie rodziny (stosownych modalności lingwistycznych i pozalingwistycznych).
Z omówionego w rozdziale IV podziału modalności według źródeł, uwzględniając ukryty
rząd aspektu poznawczego subiektywny – obiektywny, otrzymamy rozczłonkowanie
rodzaju modalności epistemicznych na rodziny modalności: a priori, a posteriori oraz
operatorowych.
Z kolei, na innej drodze, w podgatunku modalności subiektywnych wyróżniliśmy dwa
rodzaje modalności – epistemicznych (powtórnie) i bulomatycznych (życzeniowych).
Pierwszy z nich składa się z trzech rodzin modalności: epistemiczno-przedmiotowych,
epistemiczno-podmiotowych i modalności nastawienia. W końcu w rodzinie modalności
epistemiczno-podmiotowych mamy co najmniej dwie klasy modalności: modalności
perceptualnych i modalności mentalnych.
W dalszym kroku w gatunku modalności przedmiotowych wyróżniliśmy podgatunki
modalności językowych (aletycznych sensu largo) oraz bytowych. Wymieniony uprzednio
rodzaj modalności lingwistycznych jest śladem podgatunku modalności językowych na
podgatunku modalności narzędziowych.
Modalności językowe rozpadają się na rodzaje: modalności semantycznych, logicznych,
trybów i inne. Z kolei, na modalności semantyczne składają się rodziny: modalności
rzeczowych, czynnościowych i supozycji formalnej; ta ostatnia rodzina zawiera klasy
modalności sygnitywnych i perceptualnych. Na modalności logiczne składająca się zaś
rodziny modalności aletycznych sensu stricto, logiczno-ontologicznych oraz logicznometafizycznych.
Podgatunek modalności bytowych – według dziedzin – rozpada się na rodzaje: modalności
bytu, przyrody i ducha. Te z kolei, odpowiednio, na rodziny modalności: ontologicznych,
metafizycznych; fizycznych, biotycznych, chemicznych i innych; oraz modalności
antropo\logicznych, deontycznych, aksjologicznych i innych.
W rodzinie modalności ontologicznych klasami są: wyznaczniki warunków, warunki
kombinacji, wyznaczniki struktury i akcji, warunki analizy i syntezy (z typem
podstawowym – urabiaczy), modalności de re klasycznej filozofii, oraz podstawowe
modalności ontologii kombinacyjnej. A także modalności aspektu, strony i relacji.
Rodzina modalności metafizycznych zawiera m. in. klasy modalności temporalnych,
topologicznych oraz modalności warunków.
Na modalności topologiczne składają się typy modalności położenia, aspektu
przestrzennego i inne; na modalności warunków zaś, wśród innych, typ modalności
kontrfaktycznych (gdybaczy).
Na rodzaj modalności przyrody składają się rodziny modalności: fizycznych, biotycznych,
chemicznych i innych. Podstawowymi klasami modalności fizycznych są: modalności
kauzalne, modalności warunków, wyznaczników, miary i modalności zależności.
W rodzaju modalności ducha głównymi rodzinami są modalności antropo\logiczne,
deontyczne, i inne.
Modalności antropo\logiczne rozpadają się na klasy:
o modalności epistemo\onto\logicznych (z typami modalności epistemoontologicznych: 1. generalis, 2. a priori, 3. a posteriori, 4. a iudicum;
o modalności psycho\onto\logicznych (z typami modalności konstytutywnych oraz
modalności tonujących), oraz
14
modalności egzystencjalnych, z typami modalności witalnych i sytuacyjnych.
83. W końcu, w rodzinie modalności deontycznych klasami są 1. ogół modalności
deontycznych właściwych oraz 2. grupa modalności deontologiczne.
o
TAKSONOMIA
84. Poniższa taksonomia modalności zbiera razem wszystkie powyższe podziały modalności
szkicując jakby ich złożone drzewo:
Gatunki
Modalności: 1. przedmiotowe, 2. podmiotowe, 3. czynów, działania, akcji, 4. racji
Podgatunki
Modalności: 1.1 obiektywne, 1.2 językowe , 1.3 bytowe, 2.1 subiektywne; g.1 teoretyczne,
g.2 praktyczne; g.3 pozalingwistyczne (g ≤ 4, czyli w każdym gatunku); 3.1 narzędziowe, 4.1
przyczynowe
Rodzaje
Modalności: 1.21 logiczne, 1.22 semantyczne, 1.23 trybów, 1.31 bytu, 1.32 przyrody, 1.33
ducha, 2.11 epistemiczne, 2.12 bulomatyczne, 3.11 lingwistyczne, 4.11 powodów i motywów
Rodziny
Modalności: 1.211 aletyczne sensu stricto, 1.212 logiczno-ontologiczne, 1.213 logicznometafizyczne, 1.221 rzeczowe, 1.212 czynnościowe, 1.213 supozycji semantycznej, 1.311
ontologiczne, 1.312 metafizyczne, 1.321 fizyczne, 1.322 biotyczne, 1.323 chemiczne, 1.331
antropol\logiczne, 1.332 deontyczne, 2.111 a posteriori, 2.112 a priori, 2.113 operatorowe,
2.114 epistemiczno-przedmiotowe, 2.115 epistemiczno-podmiotowe, 2.116 nastawienia, 3.111
lingwistyczno- teoretyczno, 3.112 lingwistyczno-praktyczne
Klasy
Modalności: 1.2131 sygnitywne, 1.2132 reifikujące, 1.3111 wyznaczniki warunków, 1.3112
warunki kombinacji, 1.3113 wyznaczniki struktury i akcji, 1.3114 warunki analizy i syntezy,
1.3115 de re klasycznej filozofii, 1.3116 podstawowe warunki ontologii kombinacyjnej,1.3117
aspektu, 1.3118 strony, 1.3119 relacji, 1.3121 temporalne, 1.3122 topologiczne, 1.3123
warunków, 1.3211 kauzalne, 1.3212 warunków, 1.3213 wyznaczników, 1.3214 miary, 1.3215
zależności, 1.3311 epistemo\onto\logiczne, 1.3312 psycho\onto\logiczne, 1.3313
egzystencjalne, 1.3321 deontyczne właściwe, 1.3322 deontologiczne, 2.1151 perceptualne,
2.1152 mentalne
Typy
Modalności: 1.31221 położenia, 1.31222 aspektu przestrzennego, 1.31231 kontrfaktyczne
(gdybacze),1.33111 generalis, 1.33112 a priori, 1.33113 a posteriori, 1.33114 a iudicum,
1.33121 konstytutywne, 1.33122 tonujące
85. Powyższa taksonomia z pewnością jest schematyczna i cząstkowa. W wielu członach, na
przykład modalności biologicznych czy chemicznych, czeka dopiero na rozwinięcie. Jest
15
jednak naturalna, oraz – argument to nie ostatni – po prostu jest.
7. Podsumowanie
Pierwsze
86. Nasza taksonomia jest sprawozdawcza, opisowa i półempiryczna. Porządkuje świat
modalności zastanych; tych, które zostały wydzielone, sklasyfikowane i (najczęściej
wstępnie) zaanalizowane w literaturze przedmiotu. Jest więc taksonomią naturalną.
87. Jej wewnętrzna logika nie jest ani sztuczna ani arbitralna, ani – na co wskazuje przecie jej
naturalność – nie jest ad hoc. Wszak taką nie jest podstawowy dla naszej taksonomii
wytworowy schemat modalizacji:
podmiot (agent, źródło) ― modalizacja ―
adresat (agens, czyli obiekt modalizowany) ―
wytwór (dwu rodzajów: obiekt zmodalizowany + modalność sama)
88. W analizie naszej nacisk położyliśmy na aspekt dynamiczny modalności, czyli na
modalizację samą, oraz na składową jej warunków i wyznaczników, racji, która najczęściej
jest głęboko ukryta.
Badane typologie i podziały realizują, co łatwo zauważyć, zasady i wskazówki płynące z
powyższego schematu.
Drugie
89. Z punktu widzenia logiki naturalną dziedziną wyjściową modalności jest dziedzina sądów
logicznych. Wzorcowymi modalnościami są więc modalności aletyczne, w tym logiczne. U
jej podstaw leżą modalności bytowe oraz modalności subiektywne.
Logiki modalności uwagę skupiają na modalnościach z pierwszej dziedziny,
prawdziwościowych. Ich ontologiki rozważają zaś modalności podstawowe, głównie
modalności ontologiczne i metafizyczne. Z ontologik wyłaniają się zaś semantyki.
90. Modalności, prima facie, są operatorami. Ich matematyka jest więc matematyką
specyficznych operatorów.
91. W zakresie modalności lingwistycznych (w tym aletycznych oraz, a fortiori, logicznych)
operatorami tymi są są funktory. Teoriami modalności lingwistycznych są więc logiki
funktorów intensjonalnych, czyli logiki modalne sensu largo.
92. Krótki przewodnik po logikach oraz ontologikach (semantykach) intensjonalnych
pozostawiam na inną okazję.
Uwaga
Tekst wyrósł z krótkiej, encyklopedycznej, noty [JP1991] przygotowanej w czasie pobytu
na Uniwersytecie w Salzburgu wiosną 1990 r. oraz z jej znacznie poszerzonej wersji
zatytułowanej „Modalności w filozofii i logice”, którą na zaproszenie Profesora Romana
Stanisława Ingardena, przedstawiłem na I Ogólnopolskim Seminarium Interdyscyplinarnym
Język i kultura Japonii (Instytut Fizyki UMK, Toruń) dn. 23. III 1994 roku. Przygotowanie
wersji ostatecznej finansowane było ze środków na naukę w latach 2006 – 2008 jako projekt
badawczy Nr 1H01A 002 30.
16
Literatura
[JP1988] J. Perzanowski, Ontologie i ontologiki, Studia Filozoficzne, nr 6-7 (271-272), 1988,
87 – 99.
[JP1991] J. Perzanowski, Modalities - Ontological, w: H. Burkhardt and B. Smith eds.,
Handbook of Metaphysics and Ontology, Philosophia Verlag, München, 1991, 560 – 562.
[JP 200?] J. Perzanowski, Badania onto\logiczne, t. I (maszynopis)
[NR1968] N. Rescher, Topics in Philosophical Logic, D. Reidel Publ. Co., 1968.
[LW1921] L. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, PWN, Warszawa, 1970 (tł. B.
Wolniewicz).
Jerzy Perzanowski
Zakład Logiki, Instytut Filozofii UJ
ul. Grodzka 52, 31-044 Kraków
[email protected]
[email protected]