globalne zagrożenie bezpieczeństwa

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony
im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
w Warszawie
_________________________________________________________
Jan PIĘTA
GLOBALNE ZAGROŻENIE
BEZPIECZEŃSTWA
TEMAT II
.
Globalne zagrożenia polityczne
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------WARSZAWA
2013
1
2
Spis treści
Wstęp …5
1. Polityka …7
1.1.
1.2.
1.3.
Pochodzenie terminu polityka …7
Współczesne znaczenie terminu polityka …7
Polityka jako działalność państwotwórcza …8
2. Etnos i etniczność …9
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
Etnos …9
Grupa etniczna …9
Etnologia …9
Subdyscypliny etnologii …10
Etnografia …11
3. Naród …13
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
Ród …13
Plemię …13
Pojęcie narodu …14
Cechy narodu …14
Sposoby kształtowania się narodów …15
Proces tworzenia się narodu …16
Naród jako zjawisko nowożytności …17
4. Narodowość i etniczność …19
4.1. Narodowość …19
4.2. Etniczność …19
4.3. Identyfikacja narodowa (etniczna) …20
4.4. Mniejszość narodowa …20
4.5. Mniejszość etniczna …21
4.6. Asymilacja mniejszości etnicznej …21
5. Kultura i cywilizacja …23
5.1. Kultura …23
5.2. Integrowanie wiedzy o kulturze …23
6..Zagrożenie polityczne …25
6.1. Pojęcie zagrożenia politycznego …25
6.2. Zagrożenie systemu politycznego demokratycznego państwa …25
6.2.1. Zagrożenie suwerenności narodu …25
6.2.2. Zagrożenie samostanowienia narodów …26
6.2.3. Zagrożenie zasady pośredniego sprawowania władzy …27
6.2.4. Zagrożenie zasady bezpośredniego sprawowania władzy …27
3
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.
6.7.
6.8.
Suwerenność i niepodległość państwa …28
Demokratyczne państwo prawa …29
Pluralizm polityczny …30
Zasada podziału władz …31
Społeczna gospodarka rynkowa …32
Godność człowieka …33
7. Globalizacja polityczna …34
7.1. Organizacja Narodów Zjednoczonych …34
7.2. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej …36
7.3. Europejska Wspólnota Gospodarcza …37
7.4.Unia Europejska …39
4
Wstęp
Globalne zagrożenie bezpieczeństwa jest przedmiotem nauczania w Wyższej Szkole
Bezpieczeństwa i Ochrony na kierunku bezpieczeństwo narodowe w wymiarze 30 godzin
lekcyjnych, w tym 15 godzin wykładów i 15 godzin ćwiczeń.
Celem przedmiotu jest pogłębienie wiedzy, umiejętności i kompetencji studentów z
zakresu teoretycznych podstaw bezpieczeństwa w wymiarze globalnym i jego podstaw
prawnych oraz przygotowanie studentów do właściwej oceny i interpretacji zjawisk
zachodzących w sytuacji bezpieczeństwa Polski i regionu, a także rozszerzenie zakresu ich
wiedzy, umiejętności i kompetencji w odniesieniu do całej Europy i świata.
Treści nauczania podzielone są na pięć jednostek leksykalnych, które obejmują
następujące tematy: bezpieczeństwo i globalne źródła zagrożeń, globalne zagrożenia
polityczne, globalne zagrożenia militarne, globalne zagrożenia ekonomiczne, globalne
zagrożenia społeczne i globalne zagrożenia ekologiczne.
W ramach problematyki dotyczącej globalnych zagrożeń politycznych, (tematu
drugiego) wyszczególniono następujące zagadnienia: .polityka, etnos i etniczność, naród,
narodowość i etniczność, kultura i cywilizacja, zagrożenie systemu politycznego
demokratycznego państwa, globalizacja polityczna.
5
6
1. Polityka
1.1 Pochodzenie terminu polityka
Pochodzenie terminu polityki i jego znaczenie w starożytności przedstawiono w tabeli 1.1.
Tabela 1.1
POCHODZENIE TERMINU POLITYKA
Termin polityka pochodzi od greckiego wyrazu politiká oznaczającego ściśle określony
zakres zajęć, takich jak: uczestnictwo w zgromadzeniach, naradach, wyborach, wydawanie
wyroków sądowych, pełnienie funkcji publicznych.
Zajęcia te były przynależne polítes — obywatelom polis, greckiej wspólnoty, i dotyczyły
ich spraw wspólnych, zadań zbiorowych. Początkowo więc polityka nie była pojęciem
ogólnym, ale pochodziła od nazwy własnej greckiej formy życia zbiorowego — polis. Polis
była wspólnotą duchowo-kulturową i światopoglądowo-religijną; nie było w niej znane
oddzielenie porządku politycznego i religijnego, a także państwowego i społecznego. Życie
religijne i kulturowe było życiem publicznym, zbiorowym. Zajęcia polityczne nie były
rozumiane jako przejawy wolności jednostki, lecz jako powinności członka wspólnoty; były
wpisane w ściśle określoną strukturę polis: demograficzną, gospodarczą, społeczną,
kulturową i religijną. Był to zakres czynności ustalonych i powtarzalnych; samo tworzenie i
kształtowanie polis w zmiennych okolicznościach społecznych i historycznych do nich nie
należało. Polityka zakładała istnienie organicznie ukształtowanej i uświęconej tradycją polis,
była możliwa i realna tylko w jej ramach.
1.2.
Współczesne znaczenie terminu polityka
Pojęcie terminu polityka, należące współcześnie do języka potocznego, występujące
także w dyskursie publicznym oraz w naukach społecznych przedstawiono w tabeli 1.2.
Tabela 1.2
WSPÓŁCZESNE ZNACZENIE TERMINU POLITYKA
Współcześnie w rozumieniu potocznym polityka oznacza: umiejętność sprawowania władzy
publicznej; działania rządu; zdolność mobilizowania członków zbiorowości do wspólnego
wysiłku na rzecz celów społecznych i zyskiwania ich posłuchu dla decyzji władzy;
umiejętność skutecznej realizacji wyznaczonych celów społecznych w podzielonym,
zróżnicowanym społeczeństwie.
Zachodnioeuropejska kultura nowożytna przejęła antyczne pojęcie polityki, które jednak
funkcjonując w odmiennym od antycznego kontekście historyczno-społecznym i teoretycznointelektualnym, nabrało innych znaczeń i treści: inne są cele polityki (wolność, niepodległość,
sprawiedliwość, bezpieczeństwo), inne podmioty, które ją uprawiają (partie, związki
zawodowe, lobby, państwa), odmienne są przedmioty polityki (gospodarka, stosunki
społeczne, kultura, grupy narodowościowe, grupy wyznaniowe), różne są metody działania
7
politycznego (kompromis, konflikt, dyplomacja, integracja), inny jest także publiczny
charakter, stopień jawności działań politycznych.
1.3.
Polityka jako działalność państwotwórcza
Pojęcie terminu polityka jako działalności odnoszącej się do tworzenia państwa jako
całości przedstawiono w tabeli 1.3.
Tabela 1.3
POLITYKA JAKO DZIAŁALNOŚĆ PAŃSTWOTWÓRCZA
Polityką nazywamy także tworzenie państwa jako całościowej ogólnej formy porządku życia
zbiorowego w procesie działania ludzkiego na podstawie racjonalnego świadomie przyjętego
projektu myślowego.
Tworzenie państwa jest płaszczyzną polityki charakterystyczną dla czasów nowożytnych i
współczesnych, oparta na założeniu, że ogólna forma porządku życia zbiorowego — państwo
— nie istnieje jako rzecz dana, wytwór tradycji, albo organicznej ewolucji, ale powstaje
dzięki działaniu ludzkiemu, jest tworzone na podstawie racjonalnego projektu myślowego.
Tak rozumianą politykę wyróżnia to, że:
1) jako dążenie do wprowadzenia powszechnego porządku dla danego społeczeństwa jest
zarazem partykularna, bo podejmowana przez jedną z wielu grup politycznych, przyjmującą
jeden z wielu forsowanych projektów ładu politycznego;
2) jako dążenie do stworzenia porządku wg obiektywnych zasad jest zarazem
„subiektywna”, tzn. zakłada „własne” zasady jako obowiązujące;
3) jako dążenie do stworzenia nowej całości życia zbiorowego ma do czynienia zarówno z
konkretną rzeczywistością społeczną, jak i z wizją, abstrakcyjnym wyobrażeniem, które ma ją
określać.
8
2. Etnos i etniczność
2.1.
Etnos
Pojęcie etnosu w znaczeniu etnograficznym i socjologicznym zdefiniowano w tabeli 2.1.
Tabela 2.1
ETNOS
Etnosem nazywamy każdą wspólnotę (grupę) społeczną (niezależnie od wielkości, stopnia
wewnętrznego zorganizowania lub typu tożsamości), która wyodrębnia się wśród innych
sąsiadujących z nią grup charakterystyczną kulturą ukształtowaną w procesie rozwoju
historycznego
Termin etnos popularny jest od lat 60. w etnografii sowieckiej. Współcześnie stosowany
jako synonim grupy etnicznej, jest bliski pojęciu tożsamości etnicznej, niekiedy też
narodowej. Może określać organizm etnospołeczny, czyli odrębne społeczeństwo, lub
kulturowy. Ponieważ kultura podlega zmianom, różnicuje się lub ujednolica, można
wyodrębnić kilka etnosów w obrębie jednego, szerszego.
2.2.
Grupa etniczna
Pojęcie grupy etnicznej w znaczeniu etnograficznym i socjologicznym zdefiniowano w
tabeli 2.2.
Tabela 2.2
GRUPA ETNICZNA
Grupą etniczną nazywamy każdą wspólnotę (grupę) którą charakteryzuje tylko jej właściwy
zespół cech: nazwa (etnonim1), język lub zdecydowanie odmienna gwara, wspólne
pochodzenie z określonego terytorium lub od wspólnego przodka, świadomość historii i
kultury, system wartości i symbolika grupowa, religia, poczucie więzi łączącej jej członków
przy jednoczesnym dystansie do innych grup.
We współczesnych procesach politycznych grupy etniczne próbują odnaleźć swoje
miejsce w zmieniających się warunkach i nie poddać asymilacji. Celem podejmowanych
przez grupy etniczne działań nie jest uzyskanie odrębności politycznej (choć i to ma miejsce),
lecz możliwie szerokiej autonomii dla zachowania tożsamości etnicznej i kulturowej.
1
etnonim [gr. éthnos ‘lud’, ‘plemię’, ‘naród’, ónyma ‘imię’], etnogr. nazwa grupy etnicznej; wśród etnonimów
rozróżnia się endoetnonimy (nazwy własne), czyli nazwy, którymi członkowie danej grupy sami siebie
nazywają, oraz egzoetnonimy — nazwy nadane grupie etnicznej przez członków innych grup etnicznych.
9
2.3.
Etnologia
Pojęcie etnologii [gr. éthnos ‘lud’, ‘plemię’, ‘naród’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’], zdefiniowano w
tabeli 2.3.
Tabela 2.3
ETNOLOGIA
Etnologią nazywamy dyscyplinę naukową, której przedmiotem badań jest człowiek jako
społeczny twórca kultury, za którą uznaje się autonomiczną sferę ludzkiej egzystencji,
decydującą o specyfice i odrębności grup etnicznych.
Badania etnologiczne koncentrują się na konkretnych, przeważnie współczesnych
etnicznych systemach kulturowych, uwzględniając ich społeczny kontekst i historyczne
uwarunkowania, oraz na studiach porównawczych nad różnymi kulturami; dążą do ustalenia
reguł i prawidłowości w budowie, funkcjonowaniu, zmienności i uwarunkowaniu kultury jako
niezbędnej podstawy dla teoretycznej refleksji antropologicznej Termin etnologia jest
używany powszechnie w Europie i wypiera, często stosowaną zamiennie, nazwę etnografia.
Odpowiednikiem etnologii w krajach anglosaskich jest antropologia społeczna (tradycja
brytyjska) lub antropologia kulturowa (tradycja amerykańska). Etnologia była traktowana
niekiedy jako pośredni (analityczno-interpretacyjny) etap badań, usytuowany między
opisującą zjawiska kulturowe etnografią a teoretycznie i syntetyzująco zorientowaną
antropologią. Podział ten stopniowo zanika na skutek modernizacji metod etnologii, stałego
poszerzania jej pola badawczego oraz wzrastającej funkcji dociekań teoretycznych. W
klasycznym rozumieniu przedmiotem badań etnologii była tradycyjna kultura ludowa
(głównie wiejska, chłopska) narodów europejskich (nurt zwany w Polsce ludoznawstwem)
oraz tradycyjne kultury ludów pozaeuropejskich (zwanych pierwotnymi, plemiennymi lub
przedpiśmiennymi). Na skutek gwałtownych zmian, prowadzących do szybkiego zaniku tzw.
tradycyjnych kultur, etnologia poszerzyła zainteresowania o kultury społeczeństw
przemysłowych i modernizujących się Trzeciego Świata wraz z ich środowiskiem miejskim,
wyłączając jednak studia nad profesjonalną kulturą artystyczną. Etnologia zajęła się również
procesami zmiany kulturowej, powstawaniem nowych form kultury, przebiegiem procesów
etnicznych, wzorami życia codziennego i specyfiką kulturową współczesnych narodów.
Prowadzone są badania terenowe, najczęściej w małych społecznościach lokalnych (różne
sposoby obserwacji i wywiadów, ankiety i audiowizualna dokumentacja oraz gromadzenie
etnograficznych kolekcji muzealnych).
2.4.
Subdyscypliny etnologii
Etnologia pokrywa się z innymi dyscyplinami nauk społecznych, mimo to ma swoją
specyfikę. Zajmuje się chętniej małymi społecznościami lokalnymi aniżeli większymi
zespołami ludzkimi. Opowiada się za bezpośrednim kontaktem badacza z badaną grupą.
Preferuje podejście jakościowe, a nie analizy ilościowe. Uwzględnia uwarunkowania
historyczne analizowanych zjawisk i łączy je z interpretacją synchroniczną. Stara się
uchwycić kulturę w sposób całościowy (holistyczny). Wielką wagę przywiązuje do
międzykulturowych badań porównawczych i studiów nad wewnętrzną organizacją
poszczególnych kultur. Stara się połączyć punkt widzenia etnologa z wizją świata panującą
w badanej grupie w celu minimalizacji etnocentryzmu. Tradycyjny podział etnologii na studia
nad kulturą materialną (techniczno-użytkową), społeczną i duchową (symboliczną) wyznaczał
10
jej pole badawcze. Obecnie podział ten zanika ze względu na systemowe traktowanie kultury,
a jego miejsce zajmują subdyscypliny usytuowane na pograniczu z innymi naukami.
Przykładowe subdyscypliny etnologii wymieniono w tabeli 2.4.
Tabela 2.4
SUBDYSCYPLINY ETNOLOGII
Przykładowe subdyscypliny usytuowane na pograniczu z innymi naukami: etnobotanika,
etnomedycyna, etnogeografia, etnolingwistyka, etnopsychologia, etnomuzykologia,
etnoarcheologia, etnoreligioznawstwo.
2.5.
Etnografia
Termin etnografia używany jest jako synonim etnologii lub nazwa jej działu; zamienne
stosowanie terminów etnografia i etnologia w odniesieniu do dyscypliny naukowej zajmującej
się kulturowym wymiarem egzystencji człowieka w jego społecznych, etnicznych,
historycznych i in. uwarunkowaniach stopniowo zanika, utrzymuje się natomiast węższe
rozumienie etnografii jako szczególnej formy i/lub fazy studiów etnologicznych. Pojęcie
etnografii zdefiniowano w tabeli 2.5.
Tabela 2.5
ETNOGRAFIA
Wieloznaczny termin etnografia ma 7 definicji etnografia jako: 1) amatorskie
ludoznawstwo, 2) wstępny etap opisu faktów, 3) odpowiednik etnologii, 4) nauka o grupach
etnicznych (etnosach), 5) specjalistyczne studia w obrębie zachodniej etnologii (antropologii
kulturowej), 6) dyscyplina badająca kulturę ludową, 7) etnografia jako tzw. kognitywny nurt
w antropologii kulturowej.
1) etnografia jako amatorskie ludoznawstwo (XVIII/XIX w.), skoncentrowane na
zbieraniu i opisie faktów kulturowych bez zastosowania fachowych metod dokumentacji,
analizy i teoretycznej interpretacji;
2) etnografia jako wstępny etap pracy i metoda naukowego opisu faktów, poprzedzająca
fazę interpretacji zebranych danych typową dla właściwych dociekań etnologii; w zakres tak
rozumianej etnografii wchodzą badania terenowe i dokumentacja danych, w tym kolekcji
muzealnych, oraz systematyczny opis uzyskanych rezultatów;
3) etnografia jako odpowiednik etnologii, a nawet antropologii społecznej i/lub
antropologii kulturowej w krajach środkowowschodniej Europy, upowszechniony po II
wojnie światowej za przykładem nauki sowieckiej; etnografia w tym znaczeniu była
traktowana jako niesamodzielna teoretycznie nauka pomocnicza historii i podporządkowana
marksistowskiej koncepcji rozwoju społecznego;
4) etnografia jako nauka o grupach etnicznych (etnosach), ukazująca ich kulturową
specyfikę, dzieje i współczesne położenie; taki sens (nawiązujący dosłownie do greckiej
etymologii terminu etnografii) nadali jej badacze sowieccy, począwszy od lat 60. i 70. XX w.;
5) etnografia jako specjalistyczne studia w obrębie zachodniej etnologii (antropologii
kulturowej), poświęcone konkretnym pojedynczym grupom etnicznym lub społecznościom
11
lokalnym, niezależnie od miejsca ich zamieszkania i typu kultury; ich celem jest
wszechstronny, monograficzny opis życia i kultury danej grupy, przeciwstawiany
międzykulturowym badaniom porównawczym i problemowym analizom wybranych
aspektów;
6) etnografia jako dyscyplina badająca kulturę ludową lub współczesną kulturę popularną
jednego (najczęściej własnego) narodu; nazywana także etnografią regionalną, jest
przeciwstawiana etnologii ogólnej, zajmującej się studiami nad kulturą ludów
pozaeuropejskich;
7) kognitywny2 nurt w antropologii kulturowej (określany także mianem etnonauki, nowej
etnografii, semantyki etnograficznej), dążący metodą analiz kategorii pojęciowych do
opisania tubylczych systemów poznawczych i rekonstrukcji wizji świata, studiowanej przez
badacza grupy etnicznej.
2
kognitywizm [łac. cognitio ‘poznanie’], stanowisko opowiadające się za poznawczym charakterem etyki
normatywnej i za uznaniem jej jako nauki; rozpatrywane jest przez metaetykę.
12
3. Naród
Ród
3.1.
Pojęcie rodu w znaczeniu etnograficznym i socjologicznym zdefiniowano w tabeli 3.1.
Tabela 3.1
RÓD
Rodem nazywamy grupę społeczną opartą na więzi krwi, obejmującą pewną liczbę rodzin
wywodzących swe pochodzenie (rzeczywiste bądź symboliczne) od wspólnego przodka,
mających wspólną nazwę (nazwisko, herb).
Generalna cecha rodu, jaką jest pochodzenie od wspólnego przodka powoduje, iż ród
musi być grupą, czyli określającą pochodzenie swoich członków wg jednej zasady
(patrylinearności3 lub matrylinearności4). Organizacja rodowa była powszechną formą
organizacji wielu społeczeństw niecywilizowanych i przedindustrialnych, wiązała ludzi
dalszych stopni pokrewieństwa we wspólnotę prawno-ekonomiczną, a ród stanowił
podstawową komórkę społeczeństwa. Z reguły ród charakteryzowała egzogamia, która
stwarzała podstawy do formowania się więzi międzyrodowych.
Wraz z rozwojem społecznego podziału pracy, wymiany i własności prywatnej rozpoczął
się proces rozkładu organizacji społecznej opartej na rodzie i zastępowanie jej przez
organizację społeczną opartą na więzi terytorialnej (wspólnota gminna). Z upadkiem
organizacji rodowej wiązało się powstanie społeczeństwa zhierarchizowanego. Organizacja
rodowa, znana historycznie prawie wszystkim ludom świata, nie występowała jedynie
u niektórych ludów zbieracko-łowieckich (np. Semangowie, Pigmeje, Buszmeni). W Europie
w okresie feudalizmu rody występowały wśród rycerstwa (ród rycerski). Przeżytkiem
organizacji rodowej były do XIX w. klany.
Plemię
3.2.
Pojęcie plemienia przedstawiono w tabeli 3.2.
Tabela 3.2
PLEMIĘ
Plemieniem nazywamy grupę rodów wywodzącą pochodzenie od wspólnego, często
legendarnego przodka, zamieszkującą wspólne terytorium i związaną wspólnotą organizacji
społecznych. Plemiona charakteryzuje pewna jednorodność kultury.
Plemiona są one z reguły endogamiczne5. Plemię stanowi często związek o charakterze
politycznym. Związki plemienne u większości ludów pasterskich i rolniczych stały się
patrylinearność [łac.], społeczna zasada pokrewieństwa, zgodnie z którą dziecko jest włączane do rodu ojca;
charakterystyczna dla społeczeństw patriarchalnych; reguluje dziedziczenie własności i przywilejów
społecznych.
4
matrylinearność [łac.], społeczna zasada pokrewieństwa, zgodnie z którą dziecko jest włączone do rodu
matki; charakterystyczna dla społeczeństw matriarchalnych; reguluje dziedziczenie własności i przywilejów
społecznych.
5
endogamia [gr. éndon ‘wewnątrz’, gaméō ‘zawieram małżeństwo’], nakaz zawierania małżeństw wewnątrz
własnej grupy w celu zabezpieczenia jej przed utratą członków, wzmocnienia izolacji i utrzymania odrębności
3
13
zaczątkiem organizacji państwowych. Organizacja plemienna utrzymuje się jeszcze
u niektórych ludów Afryki, Australii, Oceanii i Azji, w Ameryce Północnej w zasadzie
zniszczona w połowie XIX wieku.
Pojęcie narodu
3.3.
Pojęcie narodu przedstawiono w tabeli 3.3.
Tabela 3.3
NARÓD
Narodem nazywamy zbiorowość ludzi wyróżniającą się wspólną świadomością narodową,
czyli poczuciem przynależności do danej wspólnoty. Stanowi przede wszystkim wspólnotę
idei i emocji, toteż pierwszym warunkiem jego ukształtowania się jest istnienie jednej lub
wielu ideologii narodowych.
Ideologie narodowe to takie ideologie, których celem jest mobilizacja możliwie dużej
części populacji, uznanej za naród, do obrony jego — tak lub inaczej zdefiniowanych —
interesów. W miarę rozpowszechniania się ideologii narodowych (nacjonalizm) rozwija się
świadomość narodowa, co polega na tym, że coraz większa liczba członków owej populacji
poczuwa się do przynależności narodowej i jest zdolna kojarzyć swe losy osobiste z losami
narodu, czując się zobowiązana — zwłaszcza w momentach zagrożenia zewnętrznego — do
solidarnego działania w jego obronie. Przynależność narodowa jest postrzegana jako fakt
niezależny — poza wyjątkowymi wypadkami — od wolnego wyboru jednostki: wspólnota
narodu jawi się jako coś danego, czemu sprzyja pojawiający się często fakt lub mit wspólnego
pochodzenia.
3.4.
Cechy narodu
Zagadnieniem spornym jest to, czy narodowi przysługują jakieś cechy obiektywne,
poprzedzające powstanie świadomości narodowej i stanowiące jej konieczne podłoże, oraz
jakie są to cechy. Ideologie narodowe powołują się zwykle na ich istnienie. Podobnie,
w naukach społecznych silna była i jest tendencja do takiego ujęcia fenomenu narodu, które
polegałoby na wskazaniu szeregu cech, przysługujących każdemu narodowi, niezależnie od
stopnia rozwoju świadomości narodowej. Definicję i przykłady cech narodu przedstawiono
tabeli 3.4.
Tabela 3.4
CECHY NARODU
Cechami narodu nazywamy przysługujące narodowi cechy obiektywne, poprzedzające
powstanie świadomości narodowej i stanowiące jej konieczne podłoże. Zaliczamy do nich:
etnos, język, terytorium, swoiste cechy psychiczne.
Endogamia może współwystępować z egzogamią, jeśli grupa endogamiczna jest odpowiednio wielka i obejmuje
kilka grup egzogamicznych (najczęściej krewniaczych).
egzogamia [gr. éxō ‘na zewnątrz’, gaméō ‘zawieram małżeństwo’], nakaz zawierania małżeństw poza własną
grupą (najczęściej krewniaczą), wynikający z rozszerzenia zakazu kazirodztwa na wszystkich współrodowców
i prowadzący wśród ludów o strukturze rodowo-plemiennej do systematycznej wymiany kobiet między tymi
samymi egzogamicznymi grupami, co silnie integruje więzami powinowactwa większą, zwykle endogamiczną
społeczność.
14
Krytycy ideologii narodowej kwestionują istnienie jakichkolwiek cech narodowych.
Uzasadniając swe krytyczne stanowisko argumentują, iż nie ulega wprawdzie wątpliwości, że
powstanie i rozwój ideologii narodowej wymaga określonego podłoża historycznego, ale
wobec wielopostaciowości zjawiska nieosiągalne okazały się jakiekolwiek generalizacje
bezwyjątkowe. Tak więc nie odpowiadają rzeczywistości koncepcje wiążące naród
z pojęciem etnosu, albowiem nader często narody są etnicznymi amalgamatami lub
całościami wieloetnicznymi. Zawodne jest również wprowadzanie do definicji narodu
wspólnoty języka, ponieważ ma ona wprawdzie na ogół ogromne znaczenie, ale nie jest
bynajmniej regułą, są bowiem narody wielojęzyczne (np. Szwajcarzy), a także takie, które
pod względem języka nie różnią się w istotny sposób od innych narodów (np. Niemcy
i Austriacy, liczne narody mówiące po angielsku czy hiszpańsku). Sporna jest nawet
wspólnota terytorium, zdarzają się bowiem narody, których większość członków żyje
w diasporze, a terytorium uważane przez nich za ojczyznę jest zarazem ojczyzną innego
narodu (Żydzi i Palestyna). Najbardziej kontrowersyjna (jeśli nie liczyć koncepcji narodu jako
wspólnoty rasowej) jest sprawa istnienia tzw. charakteru narodowego: swoistych cech
psychicznych, przysługujących bądź narodowi jako takiemu, bądź występujących u jego
członków częściej aniżeli u członków innych narodów. Wprawdzie zjawisko takie daje się
w wielu wypadkach empirycznie stwierdzić, jednak nietrudno znaleźć takie narody, których
nie można w ten sposób scharakteryzować, gdyż są albo regionalnie i klasowo silnie
zróżnicowane, albo nie różnią się w zauważalny sposób od innych.
Sposoby kształtowania się narodów
3.5.
Sposoby kształtowania się narodów przedstawiono w tabeli 3.5.
Tabela 3.5
SPOSOBY KSZTAŁTOWANIA SIĘ NARODÓW
Wyróżniamy kształtowanie się narodów w ramach: 1) państwa, 2) grupy etnicznej, 3)
napływu emigrantów z różnych stron świata, 4) zmian politycznych narzuconych z zewnątrz.
Sposoby kształtowania się narodów były niezwykle zróżnicowane zależnie od
okoliczności historycznych i tzw. proces narodotwórczy nie przebiegał wg żadnego
jednolitego wzoru: inaczej tam, gdzie jego ramami było państwo, inaczej zaś tam, gdzie był
pozbawiony oparcia w państwie; inaczej tam, gdzie punktem wyjścia była wspólnota
etniczna, inaczej tam, gdzie ludzie, przybywający ze wszystkich stron świata, tworzyli „nowy
naród” (USA, Kanada, Australia); inaczej tam, gdzie istniały od dawna wielorakie powody do
wyodrębnienia, inaczej tam, gdzie kwestia narodowa pojawiła się nagle jako następstwo
zmian politycznych, przychodzących z zewnątrz i nie przygotowanych przez dotychczasowy
rozwój danej społeczności (sytuacja w wielu krajach postkolonialnych). Dodatkową
komplikację stanowi istnienie narodów „piętrowych” (np. Brytyjczycy, będący zarazem
Anglikami, Walijczykami lub Szkotami) lub podwójnej tożsamości narodowej (francuski
Quebec). Zdarzają się też narody, których odrębność pozostaje długo niepewna (np.
Austriacy) i podlega okresowo regresom.
15
Proces tworzenia się narodu
3.6.
Proces tworzenia się narodu przedstawiono tabeli 3.6.
Tabela 3.6
PROCES TWORZENIA SIĘ NARODU
Proces tworzenia się narodu zaczyna się z reguły od stosunkowo nielicznej elity; jej
członkowie definiują zbiorowość, do której należą, jako naród, po czym stopniowo definicja
ta upowszechnia się, wypierając lub nakładając się na definicje innego rodzaju (poddani tego
samego władcy, ludzie tego samego języka i tej samej wiary, tej samej krwi itd.).
W przeszłości pojęcie narodu bywało programowo ograniczane do górnej warstwy
społecznej (np. polski „naród szlachecki”) i nie obejmowało ludu. O narodzie
w nowoczesnym rozumieniu można mówić wtedy, gdy świadomość narodowa łączy
wszystkie warstwy społeczne. Nie znaczy to, że jest ona całkowicie jednolita i niezależna od
społecznych zróżnicowań. W jednych grupach jest bliższa tradycyjnego etnocentryzmu,
w innych łączy się np. z przywiązaniem do rodzimej kultury i zdolnością jej sytuowania
w kontekście wartości uniwersalnych. W pewnych przypadkach rolę szczególną gra w niej
mit „krwi i ziemi”, w innych — religia, w jeszcze innych — wiara w szczególną wartość
wytworzonych przez dany naród instytucji politycznych. Na te różnice wpływ ma zarówno
poziom wykształcenia, jak i rodzaj wyznawanej ideologii narodowej. Świadomość narodowa
posiada również pewne cechy występujące powszechnie. Jej odpowiednikiem jest z reguły
wyobrażenie określonego terytorium, stanowiącego własność danego narodu
i nacechowanego pozytywnie jako ojczyzna, które obejmuje wiele miejsc o szczególnym
znaczeniu symbolicznym. W skład świadomości narodowej wchodzi także wiedza na temat
wspólnej przeszłości historycznej i swoistej kultury narodowej, która, choć znana większości
członków narodu jedynie pobieżnie, stanowi zazwyczaj przedmiot ich dumy i znak
rozpoznawczy w stosunkach z członkami innych narodów Nie ma też świadomości narodowej
bez wyobrażenia własnego państwa. Znane są wprawdzie przypadki narodów
bezpaństwowych (Kurdowie, Baskowie, Polacy w okresie rozbiorów itd.), zawsze jednak
w grę wchodzą wspomnienia własnego państwa (choćby tylko legendarnego) i aspiracje do
utworzenia go w przyszłości lub przynajmniej uzyskania znacznej autonomii w obrębie
państwa wielonarodowego. Tym m.in. świadomość narodowa różni się od świadomości
etnicznej.
Naród jako zjawisko nowożytności
3.7.
Pojęcie narodu jako zjawiska nowożytności zamieszczono w tabeli 3.7.
Tabela 3.7
NARÓD JAKO ZJAWISKO NOWOŻYTNOŚCI
Chociaż naród w powszechnej świadomości wydaje się wspólnotą naturalną lub istniejącą od
niepamiętnych czasów, w istocie jest on zjawiskiem świata nowożytnego, a w niektórych
regionach zjawiskiem zupełnie nowym. Złudzenie naturalności i starożytności narodu
wynika stąd, że w świadomości narodowej oraz ideologiach narodowych ulegają utrwaleniu
pewne nastawienia, towarzyszące ludzkości od jej zarania (podział świata na „swoich”
i „obcych”, etnocentryzm itp.), poza tym odwołują się one nierzadko do wzorów i symboli
z bardzo odległej przeszłości.
16
Ponadto, zalążki ideologii narodowej pojawiły się w niektórych krajach jeszcze
w średniowieczu. Pełny ich rozwój i powstanie świadomości narodowej były jednak reakcją
na słabnięcie i rozkład tradycyjnych więzów solidarności regionalnej, klasowej, plemiennej
itp., charakterystyczny dla świata nowożytnego. W pewnym sensie naród zawdzięcza swe
istnienie dążeniu do odtworzenia tych więzów w poszerzonej skali za pomocą ideologii,
stwarzającej na nowo słabnące poczucie przynależności. Koniecznym warunkiem sukcesu
owego dążenia są procesy właściwe światu nowożytnemu, jak: rozwój rynku, likwidujący
izolację poszczególnych rejonów kraju, nieuniknioną w warunkach gospodarki naturalnej;
demokratyzacja, wciągająca w orbitę życia publicznego coraz szersze kręgi ludności
i czyniąca instytucję polityczną ich wspólną własnością; upowszechnienie oświaty,
umożliwiające obieg dóbr kulturalnych i postępującą dominację literackiego języka
narodowego nad lokalnymi dialektami i gwarami; zmniejszanie się różnic poziomów i stylów
życia między różnymi warstwami społecznymi, dzięki któremu przestają one być
zamkniętymi dla siebie światami, jak średniowieczne stany itd.
Ponieważ w Europie procesy te wystąpiły w szczególnym nasileniu w XIX w.,
stosunkowo często wiązano „przebudzenie się narodów” z rozwojem kapitalizmu i tzw.
społeczeństwa przemysłowego. Aczkolwiek jest to słuszne, należy brać pod uwagę, iż raz
stworzone wzory ideologii narodowej odznaczają się pewną autonomią i mogą być stosowane
również tam, gdzie warunki społeczno-gospodarcze są zupełnie inne.
Narody nie są więc w żadnym razie przeżytkiem wcześniejszych epok, kiedy nie istniał na
wielką skalę międzynarodowy podział pracy, poszczególne społeczności były od siebie
względnie izolowane, a komunikacja między nimi bardzo słaba. Wprost przeciwnie, wszystko
wskazuje na to, że właśnie przełamywanie dawnych barier rozbudza potrzebę identyfikacji
narodowej: we współczesnym świecie obserwujemy raczej jej nasilanie się niż zanikanie,
chociaż współpraca międzynarodowa osiąga niespotykane dawniej rozmiary i powstają liczne
organizacje o charakterze ponadnarodowym, kultura zaś ulega pod pewnymi względami
unifikacji.
17
18
4. Narodowość i etniczność
4.1.
Narodowość
Pojęcie narodowości definiujemy jak w tabeli 4.1.
Tabela 4.1
NARODOWOŚĆ
Narodowością nazywamy przynależność do danego narodu deklarowaną przez
konkretnego człowieka lub grupę społeczną. Definicje narodowości mogą być subiektywne
lub mieć podłoże obiektywne.
Definicje subiektywne nakładają na deklarację jednostki (grupy) najmniej warunków.
Konsekwentna definicja subiektywna dopuszcza to, że ktoś może być rano Niemcem, po
południu Czechem, a wieczorem Polakiem. Subiektywna definicja narodowości uznaje zatem
każdą deklarację za prawdziwą.
Konsekwentna definicja obiektywna opiera się jedynie o socjokulturowe wskaźniki
narodowości. Dopuszczałaby zaś istnienie „fałszywej świadomości” narodowej osób, które z
całym przekonaniem twierdzą, że są np. Niemcami, choć dane folklorystyczne i urzędowe
każą sądzić, że są Polakami
Obie skrajne koncepcje, będące typami idealnymi, występują w piśmiennictwie
naukowym bardzo rzadko, przy czym rodzą one liczne paradoksy. Pomiędzy tymi
skrajnościami rozciąga się całe kontinuum definicji.
4.2. Etniczność
Pojęcie etniczności definiujemy jak w tabeli 4.2.
Tabela 4.2
ETNICZNOŚĆ
Etnicznością nazywamy przynależność do danego etnosu deklarowaną przez
konkretnego człowieka lub grupę społeczną. Definicje mogą być subiektywne lub mieć
podłoże obiektywne.
Etniczność jest zatem podstawową właściwością każdego człowieka określającą
różnice międzyetniczne, wyznaczająca tym samym zobiektywizowane, albo jedynie
świadomościowe, ramy przynależności do odrębnych grup etnicznych.
19
4.3. Identyfikacja narodowa (etniczna)
Pojęcie identyfikacji narodowej (etnicznej) definiujemy jak w tabeli 4.3.
Tabela 4.3
IDENTYFIKACJA NARODOWA (ETNICZNA)
Identyfikacją narodową (etniczną)
nazywamy utożsamianie się konkretnego
człowieka lub grupy społecznej z danym narodem (etnosem).
Identyfikacja narodowa (etniczna) jest podstawą tożsamości narodowej (etnicznej).
Tożsamość można jednak ujmować jako konstrukt na dwóch poziomach (indywidualnym i
zbiorowym). W przypadku tożsamości grupowej większej wagi nabierają symbole grupowe,
terytorium, mity i wyobrażenia o wspólnej przeszłości, a także poczucie solidarności i
wyobrażenia o współczesnym statusie grupy. Te wyznaczniki grupy odsyłają zatem do
definicji obiektywnej. Tożsamość indywidualna wiąże się zaś z samokategoryzacją,
poczuciem przynależności do wspólnoty narodowej (etnicznej).
Podstawą tożsamości osobistej jest dostrzeganie różnic w ramach własnej grupy
odniesienia, a podstawą tożsamości społecznej przeciwnie — postrzeganie tego, co łączy.
Zatem zarówno skrajne podobieństwo do innych, jak i skrajna odrębność jest — w myśl tej
teorii — źródłem negatywnych napięć i tendencji do ich unikania.
4.4. Mniejszość narodowa
Pojęcie mniejszości narodowej definiujemy w prawie międzynarodowym jak w tabeli
4.4.
Tabela 4.4
MNIEJSZOŚĆ NARODOWA
Mniejszością narodową
nazywamy mniejszościową grupę społeczną, która
zamieszkuje na terytorium danego państwa i należy do jego obywateli, utrzymuje
długotrwałe i silne związki z tym państwem, wyodrębnia się odmiennymi etnicznymi,
kulturalnymi, religijnymi lub językowymi cechami, dostatecznie reprezentatywna, choć
mniejsza liczebnie w stosunku do reszty populacji danego państwa lub regionu i posiada
motywację i zainteresowanie, aby zachować swoją kulturę, tradycję, religię lub język.
W definicji tej dominują obiektywne wyznaczniki narodowości (cechy etniczne,
kulturowe, religijne, językowe). Takie podejście będzie charakterystyczne dla wszystkich
aktów prawnych, co wynika nie tyle z konieczności zachowania prawniczej ścisłości, ile
raczej z tego, że rządy przyjmując prawo krajowe lub ratyfikując międzynarodowe układy i
konwencje muszą zachować kontrolę nad statusem grup na swoim terytorium. Nieskrępowane
prawo powoływania zalegalizowanych grup mniejszościowym doprowadziłoby bowiem do
eskalacji żądań osób, które chciałyby skorzystać z praw oraz wsparcia materialnego i
finansowego przewidzianego dla grup mniejszościowych.
20
4.5. Mniejszość etniczna
Pojęcie mniejszości etnicznej definiujemy na trzy sposoby - jak w tabeli 4.5.
Tabela 4.5
MNIEJSZOŚĆ ETNICZNA
Mniejszością etniczną nazywamy mniejszościową grupę społeczną: 1) o wspólnym
pochodzeniu, 2) którą łączy wspólne pochodzenie, ale nigdy nie miała własnego państwa, 3)
napływową spoza danego państwa.
Wedle pierwszego sposobu definiowania mniejszość etniczna to zbiorowość
połączona wiarą we wspólne pochodzenie, etnogenezę, będąca mniejszością w danym
państwie. Definicja ta nawiązuje do Maxa Webera6, według którego naród jest grupą etniczną,
która ma własne państwo. Jest to nominalna definicja ilościowa.
Przy drugim sposobie definiowania mniejszość etniczna jest to grupa mniejszościowa,
którą także łączy wiara we wspólne pochodzenie, ale nigdy nie miała własnego państwa (nie
osiągnęła tego stopnia organizacji społeczno-politycznej). Jest to definicja normatywna,
właściwa naukom politycznym i prawnym.
Trzeci sposób definiowania podkreśla migracyjną genezę mniejszości etnicznej i
określony tym status grupy w nowym społeczeństwie. Kładzie nacisk na obywatelski status
określonej grupy bądź kategorii społecznej w obrębie konkretnych historycznych granic
terytorialnych państw narodowych.
4.6. Asymilacja mniejszości etnicznej
Termin asymilacja (przyswajanie, łac. assimilatio < similis ‘podobny’) zapożyczony
został z biologii, gdzie oznacza pobieranie przez żywe organizmy stosunkowo prostych
związków chemicznych ze środowiska i wytwarzanie z nich skomplikowanych,
wielkocząsteczkowych składników własnego organizmu. Najważniejszy z punktu widzenia
biologicznego jest proces asymilacji dwutlenku węgla w wyniku fotosyntezy lub
chemosyntezy oraz wiązanie azotu. Asymilacją jest także nazywany każdy proces pobierania
i włączania w strukturę komórkową wszelkich związków organicznych, głównie sacharydów
i aminokwasów oraz składników mineralnych. Przeciwieństwem asymilacji jest dysymilacja,
czyli rozkład związków organicznych komórki i wydzielanie produktów rozkładu w formie
dwutlenku węgla, pary wodnej, amoniaku i in.
Pojęcie asymilacji mniejszości etnicznej w naukach społecznych definiujemy jak w
tabeli 4.6.
6
Weber MAX (1864 – 1920) Niemiecki socjolog, historyk, religioznawca. Także ekonomista, prawnik, teoretyk polityki i
metodolog nauk społecznych. Jeden z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk społecznych, twórca tzw. socjologii
rozumiejącej.
21
Tabela 4.6
ASYMILACJA
Asymilacją w socjologii nazywamy całokształt zmian psychicznych i społecznych, jakim
ulegają jednostki, odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej
grupie o odrębnej kulturze.
Wyróżniona grupa etniczna i narodowa może stawać się obiektem zbiorowej
dyskryminacji. Na ten aspekt zwraca uwagę definicja grupy mniejszościowej, bowiem
niektórzy z dyskryminacji czynią konstytutywny element definicji grupy mniejszościowej .
Obustronne postrzeganie (przez samych siebie i przez innych) jednostki jako członka
grupy etnicznej/narodowej (osoby etnicznie odmiennej) wskazuje na bardzo ważny charakter
etniczności, podkreślany w socjologii od czasu przeniesienia na jej grunt „metody”
antropologii kulturowej. Mianowicie zakres grupy etnicznej może być zmienny w czasie,
podlegać rekonstrukcji ze względu na zmianę nastawienia społecznego, ze względu na
narastanie wrogości lub przyjaźni w relacjach międzygrupowych. Granice między grupami
mogą trwać nawet wtedy, gdy znacznej zmianie ulegają kultury tych grup. Identyfikacja
etniczna przy tym rozumieniu to nieustanne wyróżnianie tej sfery wartości, która konstytuuje
grupę odniesienia i przez wyznawanie tych wartości — samą jednostkę.
Ważną konsekwencją definiowania etniczności przez odniesienie do wartości
(wyposażenia kulturowego) jest możliwość elastycznego dostosowywania się grupy etnicznej
do zmian w środowisku społecznym. I tak, jeżeli w wyniku presji asymilacyjnej utrudnione
zostanie tradycyjne konstruowanie tożsamości, np. w oparciu o język, to etniczność będzie
rekonstruowana w oparciu o nowe symbole i wartości (przynależące do pewnego
wyróżnionego kanonu). To stwierdzenie ma duże znaczenie w odniesieniu do mniejszości
narodowych i etnicznych, które zawsze są przedmiotem mniejszej lub większej presji
asymilacyjnej.
22
5. Kultura i cywilizacja
5.1. Kultura
Kultura to jeden z najbardziej popularnych terminów nauk humanistycznych i
społecznych (określanych przez niektórych teoretyków jako nauki o kulturze w odróżnieniu
od nauk o przyrodzie), a także języka potocznego, w którym jednak ma zwykle inne
znaczenie i silne zabarwienie wartościujące. W znaczeniu najszerszym pojęcie kultury
rozumiemy jak w tabeli 5.1.
Tabela 5.1
KULTURA
Kultura obejmuje to wszystko, co w zachowaniu się i wyposażeniu członków
społeczeństw ludzkich stanowi rezultat zbiorowej działalności, co w zachowaniu się ludzkim
jest wyuczone — w odróżnieniu od tego, co biologicznie odziedziczone - całokształt
duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa.
W zastosowaniach pierwotnych słowo cultura odnosiło się głównie do uprawy roli, dość
wcześnie jednak zaczęło być stosowane metaforycznie (np. przez Cycerona, który pisał
również o „kulturze duszy”) do innych dziedzin, w których starania ludzkie prowadzą do
poprawy stanu wyjściowego. Przez stulecia używany w tym drugim znaczeniu jedynie
sporadycznie, termin kultura zyskał pewną popularność w XVIII w., kiedy był odnoszony
zwłaszcza do moralnego i umysłowego doskonalenia się człowieka; szeroko, choć jeszcze nie
powszechnie, zaczął być stosowany w XIX w., oznaczano nim całokształt tak duchowego, jak
i materialnego dorobku społeczeństwa. W tym znaczeniu używano go na ogół zamiennie z
terminem cywilizacja, od którego później odróżniano go jako określenie dorobku raczej
duchowego niż materialnego. W XX w. upowszechniła się tendencja do ujmowania kultury
przede wszystkim jako zespołu wzorów rozwiązywania problemów charakterystycznego dla
danego społeczeństwa, wzorów postępowania itp.
5.2. Integrowanie wiedzy o kulturze
W nauce sformułowano wiele definicji kultury. Różni autorzy, różne dyscypliny naukowe
(np. filozofia kultury, historia kultury, antropologia kulturowa, socjologia, etnografia) i różne
szkoły naukowe (np. ewolucjonizm, funkcjonalizm, strukturalizm) skupiały uwagę na
poszczególnych aspektach kultury — zależnie od stawianych celów badawczych i całości
zapatrywań na życie społeczne. Uzgodnienie różnych teorii kultury okazuje się zazwyczaj
niemożliwe mimo prób stworzenia jednolitej dyscypliny naukowej, której zadaniem byłoby
badanie kultury i zintegrowanie całości wiedzy z tego zakresu (kulturoznawstwo). Różnice
między podejściami są niekiedy bardzo duże. Wyróżniamy zazwyczaj trzy podejścia w
integrowaniu wiedzy o kulturze: biologiczne, społeczne i zakresowe (tabela 5.2).
23
Tabela 5.2
TRZY PODEJŚCIA W INTEGROWANIU WIEDZY O KULTURZE
W podejściu: 1) biologicznym akcentuje się różnice pomiędzy światem ludzi i zwierząt, 2)
społecznym przyjmuje się bądź odrzuca charakter wartościujący kultury, 3) zakresowym
przyjmuje się albo globalny albo wycinkowy zakres kultury.
Po pierwsze, dla jednych badaczy kultury najważniejsze jest uwydatnienie tego
wszystkiego, co nie jest „naturą” i odróżnia społeczeństwa ludzkie od społeczeństw
zwierzęcych (dopiero niedawno zaczęto mówić także o kulturze tych ostatnich), podczas gdy
dla innych najważniejsze jest uwydatnienie różnic między społeczeństwami ludzkimi,
z których każde wytwarza właściwe sobie wierzenia, wzory postępowania, praktyki,
instytucje itd.
Po drugie, dla jednych badaczy (przeważają oni we współczesnych naukach społecznych)
termin kultura nie ma charakteru wartościującego (każda trwała zbiorowość ma swoistą
kulturę i chodzi o to, aby uchwycić jej cechy), podczas gdy dla innych jest on terminem
wartościującym i odnosi się jedynie do tych jednostek i grup, które stały się „kulturalne”, tj.
wzniosły się powyżej poziomu „prymitywizmu”, „dzikości”, „barbarzyństwa” itp. (tym
samym można mówić o kulturach „wyższych” i „niższych”).
Po trzecie, dla jednych badaczy kultura jest kategorią niezwykle szeroką (tzw. globalne
pojęcie kultury), obejmującą np. całokształt duchowego i materialnego dorobku
społeczeństwa, przekazywanych z pokolenia na pokolenie wierzeń i praktyk jego członków,
przyjętych przez nich wzorów postępowania itd., podczas gdy dla innych kultura to jedynie
wycinek owej całości (piśmiennictwo, teatr, muzyka itp.), do którego nie należą np. nauka czy
technika. Rozległość problematyki kultury (zwłaszcza rozumianej globalnie) sprawiła, iż
wielokrotnie podejmowano próby jej uszczegółowienia drogą wyodrębniania różnych typów
kultury (tradycyjna, ludowa, nowoczesna, masowa itp.), różnych jej sfer, aspektów (np.
materialna, duchowa, społeczna) czy takich jej względnie odrębnych dziedzin, jak kultura
polityczna, ekonomiczna, prawna, literacka, artystyczna itd.
24
6. Zagrożenie polityczne
6.1. Pojęcie zagrożenia politycznego
Pojęcie zagrożenia politycznego możemy definiować dwojako jak w tabeli 6.1.
Tabela 6.1
POJĘCIE ZAGROŻENIA POLITYCZNEGO
Wyróżniamy dwa przypadki interpretacji pojęcia zagrożenia politycznego: 1) zagrożenie
bezpieczeństwa politycznego państwa bądź ugrupowań państw, stabilności społecznej oraz
ustrojowej i wewnętrznej państw oraz ich ugrupowań, 2) zagrożenie egzystencjalne
obywateli ze strony opresyjnych państwowych systemów politycznych.
Wcześniej stwierdzono, że bezpieczeństwo polityczne dotyczy pewności przetrwania i
rozwoju systemu politycznego danego państwa bądź ugrupowań państw, a zatem stabilności
społecznej oraz ustrojowej i wewnętrznej państw oraz ich ugrupowań, czyli suwerenności
wewnętrznej, związanej z rzeczywistą kontrolą określonego terytorium przez legalne władze
podmiotu polityki. Zagrożenie bezpieczeństwa politycznego państwa możemy także
najkrócej określić jako zagrożenia konstytucyjnych zasad jego ustroju: suwerenności narodu,
suwerenności i niepodległości państwa, demokratycznego państwa prawa, pluralizmu
politycznego, podziału władz, społecznej gospodarki rynkowej, przyrodzonej godności
człowieka.
Zauważamy, że pierwszy przypadek interpretacji pojęcia zagrożenia politycznego
dotyczy państw demokratycznych. Oznacza zagrożenie ze strony grup społecznych jego
obywateli zorganizowanych na jego terytorium lub inspirowanych z zewnątrz, a także ze
strony innych państw i obcych ugrupowań politycznych.
Drugi przypadek, czyli zagrożenie egzystencjalne obywateli ze strony opresyjnych
państwowych systemów politycznych dotyczy państw niedemokratycznych (totalitarnych), w
których wolności i prawa obywatelskie nie są przestrzegane, a określone grupy społeczne lub
wszyscy obywatele są poddawani rozlicznym represjom łącznie z fizycznym wyniszczeniem.
6.2. Zagrożenie systemu politycznego demokratycznego państwa
Zagrożenie systemu politycznego demokratycznego państwa możemy zdefiniować jak
w tabeli 6.2.
Tabela 6.2
POJĘCIE ZAGROŻENIA SYSTEMU POLITYCZNEGO
Zagrożeniem systemu politycznego demokratycznego państwa nazywamy zagrożenie
konstytucyjnych zasad jego ustroju, tj.: suwerenności narodu, suwerenności i niepodległości
państwa, demokratycznego państwa prawa, pluralizmu politycznego, podziału władz,
społecznej gospodarki rynkowej, przyrodzonej godności człowieka.
25
6.2.1. Zagrożenie suwerenności narodu
Pojęcie suwerenność narodu oznacza prawo każdego narodu do utworzenia własnego
państwa oraz władzę sprawowaną przez naród za pośrednictwem swych przedstawicieli
wybieranych do parlamentu lub bezpośrednio w referendum. Co można określić hasłowo jako
prawo każdego narodu do: 1) samostanowienia, 2) pośredniego sprawowania władzy i 3)
bezpośredniego sprawowania władzy.
Zagrożenie suwerenności narodu jako politycznej determinanty bezpieczeństwa
narodowego możemy zdefiniować jak w tabeli 6.2.1.
Tabela 6.2.1
ZAGROŻENIE SUWERENNOŚCI NARODU
Zagrożeniem suwerenności narodu nazywamy ograniczenie lub pozbawienie prawa
każdego narodu do utworzenia własnego państwa oraz do: 1) samostanowienia, 2)
pośredniego sprawowania władzy i 3) bezpośredniego sprawowania władzy.
6.2.2. Zagrożenie samostanowienia narodów
Samostanowieniem lub samookreśleniem narodów nazywamy podstawową zasadę
prawa międzynarodowego oznaczającą prawo do swobodnego określenia statusu
politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego oraz prawo do utworzenia własnego
państwa lub połączenia się z państwem już istniejącym. Pojęcie zagrożenia samostanowienia
definiujemy jak w tabeli 6.2.2.
Tabela 6.2.2
ZAGROŻENIE SAMOSTANOWIENIA NARODÓW
Zagrożeniem samostanowienia lub samookreślenia narodów nazywamy nieprzestrzeganie,
ignorowanie lub wręcz zwalczanie przez podmioty prawa międzynarodowego podstawowej
zasady oznaczającej prawo do swobodnego określenia statusu politycznego, społecznego,
gospodarczego i kulturalnego oraz praw do utworzenia własnego państwa lub połączenia się
z państwem już istniejącym.
Zasada samostanowienia narodów status normy prawnej uzyskała na mocy artykułów 1
i 55 Karty Narodów Zjednoczonych (1945), artykułu 1 Paktów praw człowieka (1966),
potwierdzona w licznych rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Prawo to nie może
naruszać integralności terytorialnej innych państw. Tym samym samostanowienie narodów
nie jest równoznaczne z prawem do secesji
Prawo każdego narodu do utworzenia własnego państwa (do samostanowienia) po raz
pierwszy jasno i precyzyjnie było wyartykułowane w tzw. 14 punktach Wilsona7, a
konkretnie w ostatnich pięciu z nich, od dziesiątego do czternastego. A oto ich treść:
7
Wilson Woodrow (1856 – 1924) polityk amerykański, prawnik i historyk, w latach 1913–21 prezydent
z ramienia partii demokratycznej. Przedstawił program dotyczący ładu światowego po pierwszej wojnie
26
10. Ludom Austro-Węgier, których miejsce między narodami pragniemy ochronić i
zabezpieczyć, winna być przyznana całkowita możność autonomicznego rozwoju.
11. Rumunia, Serbia i Czarnogóra winny być ewakuowane, obszary okupowane zwrócone;
Serbii winien być zapewniony swobodny i bezpieczny dostęp do morza; wzajemne stosunki
różnych państw bałkańskich winny być ustalone na podstawie przyjaznej wymiany zdań,
stosownie do historycznie ustanowionych węzłów przynależności i różnic
narodowościowych. (...)
12. Tureckim częściom obecnego Cesarstwa Ottomańskiego winna być zapewniona całkowita
suwerenność, lecz innym narodowościom znajdującym się obecnie pod władzą turecką należy
zapewnić niewątpliwie bezpieczeństwo życia i bezwzględnie nieskrępowaną możność
autonomicznego rozwoju. Dardanele winny być na stałe otwarte jako wolna droga dla statków
i handlu wszystkich państw na podstawie międzynarodowych gwarancji.
13. Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria
zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i
bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą oraz
integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym.
14. Winno być utworzone powszechne zrzeszenie narodów na podstawie szczegółowych
umów celem udzielenia wszystkim państwom, zarówno wielkim, jak i małym, wzajemnych
gwarancji niezawisłości politycznej i całości terytorialnej.
6.2.3. Zagrożenie zasady pośredniego sprawowania władzy
Pośrednim sprawowaniem władzy nazywamy władzę sprawowaną przez naród za
pośrednictwem swych przedstawicieli wybieranych do parlamentu. Pojęcie zagrożenia zasady
pośredniego sprawowania władzy definiujemy jak w tabeli 6.2.3.
Tabela 6.2.3
ZAGROŻENIE ZASADY POŚREDNIEGO SPRAWOWANIA WŁADZY
Zagrożenie zasady pośredniego sprawowania władzy
nazywamy nieprzestrzeganie,
ignorowanie lub wręcz zwalczanie przez podmioty prawa międzynarodowego praktyki
sprawowania władzy przez naród za pośrednictwem swych przedstawicieli wybieranych do
parlamentu.
Parlament jest naczelnym organem przedstawicielskim w państwie, pochodzący z
wyborów powszechnych, sprawujący głównie funkcję ustawodawczą, kontrolujący
działalność rządu i administracji oraz egzekwujący polityczną odpowiedzialność rządu,
premiera i ministrów. Do parlamentu należy głównie uchwalanie ustaw, wpływanie na skład
i działalność rządu, powoływanie innych organów państwowych zgodnie z zasadą podziału
władz.
Ograniczenie roli parlamentu jest typowe dla systemów totalitarnych, które albo likwidują
ten organ, albo — przez wprowadzenie systemu jednej partii dominującej i odpowiednie
manipulacje prawem wyborczym — sprowadzają parlament do roli fasady, co było widoczne
m.in. we wszystkich państwach Europy Środkowowschodniej.
Struktura parlamentu obejmuje 1 lub 2 izby. Dwuizbowość może być wynikiem tradycji
ustrojowej (Wielka Brytania, Włochy) bądź też wynikiem federalnego lub
światowej, tzw. 14 punktów Wilsona. Jego propozycje zostały uwzględnione w postanowieniach traktatu
wersalskiego (m.in. pakt ligi narodów). W roku 1919 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.
27
zregionalizowanego ustroju państwa (USA, Niemcy, Szwajcaria, Rosja). W Polsce
dwuizbowość wynika częściowo z tradycji, a częściowo jest wynikiem kompromisu
zawartego w 1989 roku przy Okrągłym Stole. Większość parlamentów ma obecnie strukturę
dwuizbową. Pierwsza izba zawsze pochodzi z demokratycznych wyborów (opartych na
zasadach powszechności, bezpośredniości, równości wyborów i tajności głosowania). Druga
pochodzi z wyborów (np. senat w Polsce), bywa niekiedy wyłaniana przez parlamenty (np.
Austria) lub rządy (np. Niemcy), a czasem w ogóle nie pochodzi z wyborów (Wielka
Brytania, Kanada).
6.2.4. Zagrożenie zasady bezpośredniego sprawowanie władzy
Pojęcie zagrożenia zasady bezpośredniego sprawowania władzy definiujemy jak w
tabeli 6.2.4.
Tabela 6.2.4
ZAGROŻENIE ZASADY BEZPOŚREDNIEGO SPRAWOWANIE WŁADZY
Bezpośrednim sprawowaniem władzy nazywamy władzę sprawowaną przez naród za
poprzez udział obywateli w referendach i plebiscytach.
Referendum (głosowanie ludowe) jest główną instytucją demokracji bezpośredniej, w
którym pełnoprawni obywatele wypowiadają się w drodze głosowania powszechnego w
sprawach o istotnym znaczeniu publicznym. Referendum ukształtowało się pod koniec XVIII
wieku. Współcześnie jest instytucją w świecie rozpowszechnioną. Przedmiotem referendum
może być wydanie aktu normatywnego (np. konstytucji, ustawy), podjęcie określonej decyzji
państwowej lub kwestia zaufania do określonej osoby. W Polsce konstytucje z 1921 roku i
1935 roku nie przewidywały referendum. Referendum ogólnokrajowe jako instytucja
konstytucyjna zostało ustanowione 1987 roku. Konstytucja RP z 1997 roku ustanawia
referendum: w sprawach o istotnym znaczeniu dla państwa; w sprawie wyrażenia zgody na
ratyfikację przez Prezydenta RP umowy międzynarodowej, mocą której Polska przekazuje
organowi lub organizacji międzynarodowej kompetencje organów władzy państwowej w
niektórych sprawach; w sprawie zatwierdzenia zmian w Konstytucji RP.
Instytucją zbliżoną do referendum jest plebiscyt - głosowanie ludności jakiegoś terytorium
w celu wypowiedzenia się w sprawie przynależności państwowej tego terytorium lub
określenia jego międzynarodowego statusu.
6.3. Suwerenność i niepodległość państwa
Suwerenność i niepodległość państwa jako polityczną determinantę bezpieczeństwa
narodowego można zdefiniować jak w tabeli 6.3.
Tabela 6.3
SUWERENNOŚĆ I NIEPODLEGŁOŚĆ PAŃSTWA
Suwerennością (niepodległością) państwa nazywamy jego niezależność od wszelkiej władzy
28
w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi (suwerenność
zewnętrzna) oraz samodzielność w regulowaniu spraw wewnętrznych (suwerenność
wewnętrzna).
Pojęcie suwerenności państwa kształtowało się w średniowieczu, w walce o niezależność
władzy państwowej od zewnętrznych (Kościół, cesarstwo) i wewnętrznych (feudałowie) sił
politycznych. Na współczesne rozumienie suwerenności państwa składa się: zwierzchność
terytorialna, niepodległość i wolny od ingerencji ustrój polityczny, społeczny i ekonomiczny
oraz możność współżycia z innymi narodami na zasadach równości i obopólnych korzyści.
Zasada suwerenności jest wymieniona m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych, Deklaracji
zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw
z 1970 roku. Suwerenność znalazła też potwierdzenie w statutach organizacji regionalnych,
m.in. OPA8 i OJA9, jak również w wielu umowach wielostronnych o charakterze
powszechnym, np. we wstępach do konwencji wiedeńskich o stosunkach dyplomatycznych z
1961 roku, o stosunkach konsularnych z 1963 roku i o prawie traktatów z 1969 roku, Akcie
końcowym (KBWE) z 1975 roku. Ograniczenie suwerenności może być wymuszone lub
dobrowolne. Przykładem wymuszonego ograniczenia suwerenności państw europejskich był
prządek pojałtański. Natomiast przykładem dobrowolnego ograniczenia jest UE - organizacja
międzynarodowa o bardzo szerokich kompetencjach, która została zorganizowana jako ciało
ponadpaństwowe, ale tylko na podstawie kompetencji, które narody i państwa delegowały do
jej instytucji w sposób dobrowolny i kontrolowany.
6.4. Demokratyczne państwo prawa
Pojęcie demokratycznego państwa prawa jako polityczną determinantę bezpieczeństwa
narodowego możemy zdefiniować jak w tabeli 6.4.
Tabela 6.4
DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWA
Demokratycznym państwem prawa nazywamy taki model państwa, w którym prawo nie jest
narzędziem przemocy państwa wobec obywatela, ale chroni obywatela przed przemocą
instytucji państwowych.
8
Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), ang. Organization of American States (OAS ), politycznowojskowa organizacja krajów półkuli zachodniej. Utworzona została w 1948 roku na IX Międzyamerykańskiej
Konferencji w Bogocie jako kontynuacja Unii Panamerykańskiej utworzonej w 1910 roku. Jej członkami są
państwa Ameryki Łacińskiej (od 1962 roku bez Kuby) oraz USA i Kanada, łącznie 35 państw. Stałym organem
administracyjnym (pełniącym funkcję sekretariatu generalnego) jest Unia Panamerykańska, z siedzibą
w Waszyngtonie, najwyższym organem — Konferencja Międzyamerykańska (zwoływana co 5 lat).
9
Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA), ang. Organization of African Unity, międzynarodowa organizacja regionalna,
działająca w latach 1963–2002. W 1994 roku członkiem OJA została RPA. Statut (uzupełniony 6 rezolucjami), zwany Kartą
Jedności Afrykańskiej, proklamował prawo narodów Afryki do decydowania o swoim losie, ich dążenie do postępu,
utrzymania pokoju i bezpieczeństwa. Cele OJA: umacnianie jedności i solidarności, obrona suwerenności i integralności,
rozwijanie współpracy międzynarodowej. Zasady działania: suwerenna równość, nieingerencja w sprawy wewnętrzne,
pokojowe rozstrzyganie sporów, poparcie dla walk o wyzwolenie zależnych jeszcze terytoriów Afryki, nieprzyłączanie się do
żadnych bloków. W 2002 roku na konferencji w Durbanie (RPA) OJA została rozwiązana, a w jej miejsce powołano do życia
Unię Afrykańską.
29
Pojęcie państwa demokratycznego wywodzi ze starożytnej Grecji od terminu demokracja
[gr. dēmos ‘lud’, krátos ‘władza’], dosłownie oznacza rządy ludu, ludowładztwo. Termin
wprowadzony w starożytności prawdopodobnie przez greckich sofistów, został
upowszechniony przez Demokryta z Abdery, potem przez krytyków demokracji ateńskiej:
Platona i Arystotelesa. Obecnie termin demokracja jest używany w czterech znaczeniach:
1) władza ludu, narodu, społeczeństwa; 2) forma ustroju politycznego państwa, w którym
uznaje się wolę większości obywateli jako źródło władzy i przyznaje się im prawa i wolności
polityczne gwarantujące sprawowanie tej władzy; 3) synonim samych praw i wolności
politycznych, których podstawą jest równość obywateli wobec prawa oraz równość ich szans i
możliwości; 4) ustrój społeczno-gospodarczy zapewniający powszechny równy udział
obywateli we własności i zarządzaniu narodowym majątkiem produkcyjnym, dostęp do dóbr
kultury, oświaty i ochrony zdrowia. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w
wykonywaniu władzy, rozróżnia się demokrację pośrednią i demokrację bezpośrednią.
Demokracja pośrednia (demokracja przedstawicielska) jest dominującym systemem
władzy w państwie współczesnym, opiera się na periodycznej wymianie przynajmniej części
członków politycznego aparatu państwowego, głównie w formie wyborów powszechnych do
parlamentu. System ten polega raczej na kontroli działania aparatu państwowego przez
obywateli niż na faktycznym i stałym braniu przez nich udziału w podejmowaniu decyzji
państwowych. W większości państw jest to zdeterminowane wielkością ich obszaru i liczbą
ludności. Uzupełniająco występują w nich instytucje demokracji bezpośredniej, np.
referendum.
Demokracja bezpośrednia polega na bezpośrednim podejmowaniu decyzji państwowych
przez ogół obywateli. Do aparatu państwowego należy przygotowanie projektów decyzji o
znaczeniu zasadniczym i podejmowanie decyzji wykonawczych lub o charakterze
technicznym. Demokracja bezpośrednia jest swoistym ideałem demokracji, trudnym do
zrealizowania w państwach większych, toteż występuje w ograniczonym zakresie (np. w
Szwajcarii). Jest także znana w innych krajach, głównie w formie referendum.
Zarówno w demokracji pośredniej, jak i bezpośredniej, władze są powoływane na
określony czas, decyduje większość głosów, ale prawa mniejszości muszą być przestrzegane i
opozycja polityczna może legalnie działać. Najwyższym organem władzy ustawodawczej jest
parlament, który ma prawo do krytyki rządu, a w systemie parlamentarno-gabinetowym może
rząd odwołać. W demokracji ważnym czynnikiem jest niezależne od rządu sądownictwo,
istnienie partii politycznych, które zmieniają się u władzy. W państwie demokratycznym
źródłem władzy jest wola większości obywateli, a sprawowanie władzy, funkcjonowanie
organów publicznych oraz wszelka działalność polityczna są ograniczone i podporządkowane
chronionemu przez mechanizmy ustrojowe prawu.
6.5. Pluralizm polityczny
Pluralizm polityczny jako polityczną determinantę bezpieczeństwa narodowego możemy
zdefiniować jak w tabeli 6.5.
Tabela 6.5
PLURALIZM POLITYCZNY
30
Pluralizmem politycznym nazywamy taki program polityczny i zasadę ustrojowa państwa,
która gwarantuje wolność słowa i druku, nieskrepowane wyrażanie opinii dotyczących życia
zbiorowego, umożliwia funkcjonowanie różnych partii politycznych, stowarzyszeń itd.
Pojęcie pluralizmu politycznego odnosi się do funkcjonowania społeczeństw
demokratycznych oraz mechanizmu podejmowania decyzji politycznych. W politologii
pluralizm polityczny występuje w dwóch znaczeniach - jako doktryna polityczna oraz jako
urzeczywistniający ją zespół zasad i rozwiązań ustrojowych.
Doktryna pluralizmu politycznego głosi potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do
swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia
partii i stowarzyszeń, kształtowania sieci względnie autonomicznych organizacji
reprezentujących różne interesy grupowe i koncepcje ideologiczno-programowe. W
warunkach pluralizmu politycznego równi partnerzy, o wspólnym systemie podstawowych
wartości, dochodzą — w drodze uzgodnień i kompromisów — do zharmonizowania
rozbieżnych interesów. Dzięki temu jest możliwe porozumienie społeczne w sferze
zaspokajania potrzeb.
Do najważniejszych rozwiązań ustrojowych bezpośrednio urzeczywistniających doktrynę
pluralizmu politycznego należą: 1) zasada wolności słowa i druku — warunek nie
skrępowanej cenzurą lub obawą o represję karną czy prawno-cywilną krytyki ustroju, rządu
i osób sprawujących władzę; 2) zasada wolności stowarzyszania się, prowadząca do
wielopartyjności i bogactwa grup interesu (ciał pośredniczących); 3) zasada konkurencyjności
(swobodnej gry) partii w życiu politycznym, zarówno w walce wyborczej, jak i w
sprawowaniu władzy — szczególna rola przypada partii opozycyjnej, która nie tylko stanowi
instytucję kontroli społecznej nad rządem, ale również rozwija alternatywny program
polityczny i w razie wygrania wyborów staje się partią rządzącą. Jednym z istotnych
elementów pluralizmu jest policentryzm10.
6.6. Zasada podziału władz
Pojęcie zasady ustrojowej podziału władz jako polityczną determinantę bezpieczeństwa
narodowego możemy zdefiniować jak w tabeli 6.6.
Tabela 6.6
ZASADA PODZIAŁU WŁADZ
Zasadą podziału władz nazywamy polskie konstytucyjne demokratyczne rozwiązanie
ustrojowe oznaczające trójpodział władzy państwowej na władzę ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą. Władze te wzajemnie ograniczają się oraz uzupełniają
i współpracują.
Zasada podziału władz, jako zasada ustrojowa demokracji, została przedstawiona w
rozwiniętej formie przez J. Locka i Ch.L. de Montesquieu. Wskazywali oni na konieczność
stworzenia trzech rodzajów władz: ustawodawczej — odpowiedzialnej za stanowienie praw,
wykonawczej — wprowadzającej je w życie oraz sądowniczej — rozstrzygającej w
10
policentryzm [gr.], zasada organizacji i regulacji życia społecznego oparta na rozproszeniu i rozdzieleniu
ośrodków kierowniczych (koordynacyjnych) oraz układów odniesienia w różnych dziedzinach życia
społecznego i na różnych poziomach organizacji społecznych oraz — w konsekwencji — na odrębności i
niezależności kryteriów ocen, autorytetów, hierarchii osób, instytucji i wartości występujących w sferze
gospodarki i kultury
31
konkretnych kwestiach na podstawie norm powszechnie obowiązujących. Doktryna podziału
władz wywarła duży wpływ na konstytucjonalizm i znalazła się we wszystkich liberalnodemokratycznych konstytucjach, poczynając od amerykańskiej z 1787 roku i francuskiej z
1791 roku. Zasada podziału władz ma współcześnie charakter normy organizacyjnej,
wskazującej na sposób zorganizowania władzy państwowej i charakter relacji występujących
między jej segmentami. Konstytucyjna zasada podziału władz może przybierać jedną z dwóch
modelowych form ich separacji. Pierwsza oznacza, iż konstytucyjny mechanizm wyklucza
możliwość ingerencji jednego z podmiotów w działanie pozostałych (system prezydencki).
Druga forma dopuszcza współdziałanie władz, tj. istnieją powiązania między władzami, które
wzajemnie się „dopełniają” i inspirują (system parlamentarno-gabinetowy). Taka zasada
podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą obowiązuje w Polsce i polega
nie tylko na ich ograniczaniu, ale również uzupełnianiu i współpracy.
6.7. Społeczna gospodarka rynkowa
Pojęcie społecznej gospodarki rynkowej jako polityczną determinantę bezpieczeństwa
narodowego możemy zdefiniować jak w tabeli 6.7.
Tabela 6.7
SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
Społeczną gospodarką rynkową nazywamy rozwiązanie ustrojowe pośrednie pomiędzy
skrajnym liberalizmem a państwem opiekuńczym. Cechuje ją konkurencyjność struktur
rynku, istnienie klasy średniej, demokratyczne struktury polityczne, stabilne ceny,
równowaga gospodarcza i ochrona socjalna najuboższych.
Nazwa społecznej gospodarki rynkowej oznacza wywodzącą się z ordoliberalizmu11
doktryny ekonomicznej realizowanej w Niemczech Zachodnich po II wojnie światowej.
Głównym celem społecznej gospodarki rynkowej było odtworzenie konkurencyjnych
struktur rynku i odrodzenie zniszczonej przez socjalizm klasy średniej. Realizację tych celów
wspierała demokratyzacja struktur politycznych, stabilizacja cen i utrzymywanie równowagi
gospodarczej. Elementem uzupełniającym programu społecznej gospodarki rynkowej była
ochrona socjalna najuboższych. Z perspektywy dziesięcioleci społeczną gospodarkę rynkową
można uznać za fundament gospodarczych sukcesów Niemiec Zachodnich (następnie RFN)
po II wojnie światowej.
W Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, zapominając, iż był to program
liberalny, często przywoływano pojęcie społecznej gospodarki rynkowej. Podczas dyskusji
o pożądanym kształcie polskiej gospodarki akcentowano przede wszystkim zawarte w nim
elementy koncepcji państwa opiekuńczego, w celu zaspokojenia bieżących potrzeb
politycznych, tym samym wypaczając właściwą ideę społecznej gospodarki rynkowej.
11
ordoliberalizm, teoria ekonomiczna, która głosi, że państwo nie stanowi podmiotu gospodarczego lecz pełni
jedynie funkcję etycznego arbitra i twórcy ram porządku ekonomicznego, a jego bezpośrednia interwencja jest
dopuszczalna wyłącznie w przypadku dziedzin nierentownych, ale społecznie niezbędnych oraz w sytuacjach,
gdy w koordynacji działalności gospodarczej zawodzi mechanizm rynkowy i nasilają się procesy monopolizacji.
32
6.8. Godność człowieka
Pojęcie godności człowieka jako politycznej determinanty bezpieczeństwa narodowego
możemy zdefiniować jak w tabeli 6.8.
Tabela 6.8
GODNOŚĆ CZŁOWIEKA
Godnością człowieka nazywamy konstytucyjne demokratyczne rozwiązanie ustrojowe
uznające człowieczeństwo za nieusuwalną i niestopniowalną wartość, zasługującą na
szacunek, przysługującą każdemu człowiekowi bez wyjątku, należy do jego dóbr osobistych.
Godność człowieka wiąże się z jego dobrami osobistymi, to jest niematerialnymi (nie
mającymi bezpośredniego odnośnika ekonomicznego) dobrami prawnymi ściśle związanymi
z istnieniem i psychiką określonych ludzi. Katalog dóbr osobistych i ich treść ulegają
zmianom. Polski kodeks cywilny wymienia przykładowo: zdrowie, wolność, cześć, swoboda
sumienia, nazwisko, pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność
mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza. Niezależnie od ochrony
przewidzianej w innych przepisach prawa cywilnego, karnego itp. dobra osobiste podlegają
ochronie. Uprawnienia z dóbr osobistych nie mogą przechodzić na inne osoby, są ściśle
związane z uprawnionym.
Pojęcie filozoficzne godności znane jest od starożytności. Według definicji przypisywanej
Arystotelesowi, jest to nieusuwalna niestopniowalna, zasługująca na szacunek własny i
innych ludzi wartość12 człowieczeństwa, przysługująca każdemu człowiekowi bez wyjątku, a
także cnota jako złoty środek między wadami zarozumialstwa i służalczości.
12
wartość, podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi
cel ludzkich dążeń.
33
7.
Globalizacja polityczna
Wychodząc z założenia, że współczesne działania integracyjne są połączone z
budowaniem struktur politycznych, militarnych i gospodarczych przekraczających granice
jednej wspólnoty etnicznej, dążeniem do stworzenia struktury ogarniającej - w skrajnym
zamyśle - cały świat, zauważamy, iż globalizacja polityczna oznacza budowanie
ponadnarodowych struktur politycznych.
Tabela 7
GLOBALIZACJA POLITYCZNA
Globalizacją polityczną nazywamy światowy proces integracji państw i narodów w
dziedzinie polityki z jednoczesnym przewartościowaniem roli i znaczenia tradycyjnie
pojmowanego państwa narodowego, przy jego malejącej roli.
Częściową realizacją tych dążeń jest utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych
oraz integracja państw wokół trzech biegunów globalizacyjnych (Triady), a jednym z nich jest
Unia Europejska, którą poprzedziły EWG i RWPG.
7.1. Organizacja Narodów Zjednoczonych
Istotę Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) zawarto w tabeli 7.1.
Tabela 7.1
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) (ang. United Nations, UN) jest organizacją
międzynarodową o charakterze uniwersalnym i szerokim zakresie działania. Utworzona
została na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej przez 50 państw
sprzymierzonych 26 VI 1945 w San Francisco, która weszła w życie 24 X 1945. Jako swe
główne cele działania ONZ określa: utrzymanie międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa, organizowanie wszechstronnej współpracy i popieranie rozwoju
przyjaznych stosunków między państwami, wspieranie rozwoju społecznego,
gospodarczego, kulturalnego i humanitarnego oraz harmonizowanie działań państw w tych
zakresach, a także działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka i podstawowych
wolności.
Powołanie ONZ poprzedziły deklaracje polityczne zawarte w Karcie atlantyckiej (1941
rok), potwierdzone w Deklaracji Narodów Zjednoczonych (1942 rok) i ustalenia konferencji:
moskiewskiej (1943), teherańskiej (1943), w Dumbarton Oaks13 (1944) i jałtańskiej (1945).
W latach 1946–50 przyjęto 9 nowych członków, a w latach 1955–56 — 20 (w tym grupę
byłych sojuszników Niemiec z II wojny światowej wraz z Japonią). Potem liczba członków
ONZ stale rosła w wyniku przyjmowania nowych państw (byłych kolonii) z Afryki, Azji,
13
Dumbarton Oaks, rezydencja w Waszyngtonie, w której od 20 sierpnia do 7 października 1944 roku
obradowali przedstawiciele Chin, USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR na konferencji w sprawie zasad działania
przyszłej ONZ.
34
Oceanii i Regionu Karaibskiego. W 1973 roku przyjęto NRD i RFN, w latach 1991–93 Koreę
Południową i Koreę Północną oraz państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR,
Czechosłowacji i Jugosławii. Od przyjęcia 2002 roku Szwajcarii i Timoru Wschodniego, a
potem 2006 roku Czarnogóry ONZ liczy 192 członków. Do Organizacji nie należy Watykan
(współpracuje z ONZ i uczestniczy w niektórych dziedzinach jej aktywności), a także kraje o
spornym statusie politycznym (jak Tajwan, Sahara Zachodnia) lub nie w pełni suwerenne.
ONZ posiada międzynarodową zdolność prawną i podmiotowość prawnomiędzynarodową. Ma własny emblemat i flagę. Główna siedziba znajduje się w Nowym
Jorku, siedziby europejskie — w Genewie i Wiedniu. ONZ jest finansowana z budżetu
pochodzącego ze składek państw członkowskich (ustalanych na podstawie ich wskaźników
ekonomicznych; najwięcej — 25% budżetu — wpłacają USA). Przedstawiciele państw przy
ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z immunitetu.
Głównymi organami ONZ są: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Sekretariat,
Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza i Międzynarodowy Trybunał
Sprawiedliwości. Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków ONZ (każde
państwo ma 1 głos). Obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, a w razie potrzeby —
także na sesjach nadzwyczajnych i specjalnych. Ma prawo rozpatrywania wszelkich spraw,
które uzna za istotne. Pełni nadzór nad całością działalności Międzynarodowy Trybunał
Sprawiedliwości (z siedzibą w Hadze) jest głównym organem sądowym ONZ. Liczy 15
sędziów, rozstrzyga spory między państwami i wydaje opinie doradcze w kwestiach
prawnych. Ponadto działają stałe organy pomocnicze, stałe komisje Rady GospodarczoSpołecznej, różnego typu komisje powoływane przez Zgromadzenie Ogólne, a także
międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane. ONZ nie ma własnych stałych sił zbrojnych.
Może powoływać siły pokojowe ONZ lub siły zbrojne ONZ, złożone z narodowych
kontyngentów oddanych do jej dyspozycji w celu prowadzenia konkretnych operacji, lub
upoważniać państwa członkowskie do użycia siły w celu wymuszenia przestrzegania rezolucji
Rady Bezpieczeństwa.
7.2. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
Istotę Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej przedstawiono w tabeli 7.2
Tabela 7.2
RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ
Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) to organizacja powołana w Moskwie I
1949 w celu koordynowania współpracy gospodarczej bloku państw podporządkowanych
ZSRR; utworzyły ją Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR,
Później do RWPG dołączyły: Albania (1949, która 1961 przestała uczestniczyć w pracach
Rady), NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972) i Wietnam (1978). 1963 powołano
Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej i wprowadzono jednostkę rozliczeniową
— rubel transferowy. Załamanie systemu komunistycznego w europejskich krajach
satelickich po 1989 oraz zmiany w ZSRR doprowadziły VI 1991 w Budapeszcie do
rozwiązania RWPG.
35
7.3 .Europejska Wspólnota Gospodarcza
Istotę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej przedstawiono w tabeli 7.3.
Tabela 7.3
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), ang. European Economic Community (EEC),
fr.
Communauté
économique
européenne
(CEE),
niem.
Europäische
Wirtschaftsgemeinschaft (EWG), 1958–93 eur., międzynarodowa organizacja gospodarcza;
założona na mocy traktatu podpisanego 25 III 1957 w Rzymie, który wszedł w życie 1 I 1958
(rzymskie traktaty); jedna z trzech europejskich wspólnot integracyjnych — wraz z
Europejską Wspólnotą Węgla i Stali (EWWiS) i Europejską Wspólnotą Energii Atomowej
(Euratom) — i najważniejsza z nich.
Europejska Wspólnota Gospodarcza została powołana przez 6 państw
zachodnioeuropejskich — Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy — które od
1952 współtworzyły EWWiS. W 1954 niepowodzenie podjętej przez nie próby rozszerzenia
procesów integracyjnych na dziedzinę polityczną i wojskową (Europejska Wspólnota
Obronna, Europejska Wspólnota Polityczna) spowodowało powrót do dyskusji na temat
dalszej integracji ekonomicznej.
Ważnymi etapami w długich negocjacjach nad celowością powołania i kształtem nowych
organizacji gospodarczych stały się: konferencja ministrów spraw zagranicznych 6 państw w
Mesynie (VI 1955), prace komisji pod przewodnictwem belgijskiego min. P.H. Spaaka i
przyjęcie jej raportu (V 1956). Dyskusje toczone na jego podstawie doprowadziły ostatecznie
do ustalenia i podpisania w Rzymie 2 traktatów: o powołaniu EWG i Euratomu. Jako główne
cele działania EWG określono przyczynianie się do harmonijnego gosp. rozwoju państw
członkowskich, wzmacniania ich stabilności ekon., podnoszenia stopy życiowej ich obywateli
i zacieśniania związków między państwami przez utworzenie wspólnego rynku i stopniowe
zbliżanie polityki gosp. państw członkowskich. Do realizacji tych celów miało służyć:
wyeliminowanie ceł w stosunkach handl. między państwami EWG, a także ograniczeń
ilościowych i in. podobnych barier; ustanowienie wspólnej zewn. taryfy celnej i prowadzenie
wspólnej polityki handl. wobec państw trzecich; zapewnienie swobody przepływu osób, usług
i kapitału na obszarze EWG; prowadzenie wspólnej polityki rolnej i polityki transportowej;
zapewnienie wolnej konkurencji; ujednolicenie ustawodawstwa w zakresie niezbędnym do
właściwego funkcjonowania wspólnego rynku; utworzenie Europejskiego Funduszu
Socjalnego i Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
Jako gł. organy statutowe EWG utworzono: Radę, nacz. organ uchwałodawczy, złożony z
przedstawicieli rządów państw EWG, oraz Komisję, gł. organ wykonawczo-zarządzający,
którego członkowie (komisarze) byli wyznaczani na 4 lata przez poszczególne państwa (po 1–
2) w drodze ogólnego porozumienia. Nadto gł. organami wspólnymi dla EWG, EWWiS i
Euratomu zostały: Eur. Zgromadzenie Parlamentarne o kompetencjach doradczych,
opiniodawczych i kontrolnych oraz Trybunał Sprawiedliwości. Deputowani Eur.
Zgromadzenia Parlamentarnego, od 1962 Parlamentu Europejskiego, byli desygnowani przez
parlamenty państw członkowskich, a od 1979 pochodzili z wyborów powszechnych i
bezpośrednich (w każdym z państw wybierano określoną liczbę deputowanych) na kadencję
5-letnią. Na mocy tzw. traktatu o fuzji organów z 1965, który wszedł w życie 1967,
utworzono jedną Radę Ministrów i jedną Komisję dla wszystkich 3 Wspólnot Eur.; 1977
36
powołano Trybunał Obrachunkowy o uprawnieniach w zakresie kontroli dochodów i
wydatków Wspólnot. Siedzibą Rady i Komisji została Bruksela, Parlamentu — Strasburg,
obu Trybunałów — Luksemburg. Ponadto od 1958 tworzono organy pomocnicze, jak: Kom.
Stałych Przedstawicieli, Kom. Ekon.-Społ., fundusze strukturalne, komitety stałe i
tymczasowe, grupy robocze.
Od 1959 stopniowo redukowano cła i znoszono inne ograniczenia w handlu między
państwami EWG, tak iż 1 VII 1968 formalnie zakończono tworzenie unii celnej; etapowo
wprowadzono wspólną taryfę celną, a od 1970 zaczęła obowiązywać wspólna polityka handl.
(państwa EWG utraciły możliwość zawierania indywidualnych umów handl.); 1964
przyznano obywatelom państw EWG pracującym za granicą (ale w EWG) równe prawa w
zakresie ubezpieczeń społ. z prawami obywateli państw, w których są zatrudnieni; do końca
1969 wprowadzono stopniowo wspólny rynek siły roboczej; w latach 60. zainicjowano też
programy wspólnej polityki w innych zakresach, jak: polityka transportowa, regionalna,
energ., podatkowa. Największe trudności i spory wywołało ustanowienie i prowadzenie
wspólnej polityki rolnej; jej realizację zapoczątkowało porozumienie osiągnięte 1962; do
1968 wprowadzono wspólne rynki branżowe w rolnictwie; wspólna polityka rolna stała się
najbardziej rozbudowanym sektorem polityki gosp. EWG, drobiazgowo regulowanym i
wyjętym spod działania praw rynku, z zadaniem utrzymania cen na poziomie wyższym od
świat. i ochrony rynku przed importem; jej sukces przyniósł nadmierny wzrost produkcji
żywności; stała się największym obciążeniem budżetu EWG (finansowana przez Europejski
Fundusz Ukierunkowania i Gwarancji Rolnictwa); od lat 80. rozpoczęto jej reformę
zmierzającą do ograniczenia produkcji i wydatków EWG na ten cel i przystosowania jej do
konkurencji na świat. rynkach.
Współpraca polit. nie była celem utworzenia EWG, ale od 1959 odbywały się konferencje
min. spraw zagranicznych, a od 1961 — przywódców państw EWG (szefów rządów i
prezydenta Francji). Jednak podjęcie kroków ku kształtowaniu unii polit. wg modelu
federacyjnego wykraczało poza zamierzenia Francji (Foucheta plany) preferującej rozwój
współpracy międzyrządowej. Taki też charakter, międzyrządowy i konsultacyjny, miała
ukształtowana 1970 Europejska Współpraca Polityczna; 1974 postanowiono o odbywaniu
konferencji przywódców państw 3 razy w roku jako Rady Europejskiej; stała się ona
najwyższą polit. instytucją Wspólnot, wyznaczającą kierunki ich rozwoju; rozpoczęto
uzgadnianie wspólnego stanowiska wobec niektórych problemów międzynarodowych. Na
pocz. lat 70. zainicjowano też działania w kierunku stworzenia unii walutowej państw
Wspólnot; 1972 utworzono tzw. wąż walutowy, mający wyznaczać maks. ramy wahań
kursów walut państw członkowskich; rozwojowi programu przeszkodził świat. kryzys energ. i
finansowy. W 1979 powołano Europejski System Walutowy i wprowadzono ECU jako
jednostkę rozrachunkową. Ważne znaczenie w rozszerzaniu współpracy miało uzgodnienie i
wejście w życie (1 VII 1987) Jednolitego aktu europejskiego, który m.in. wprowadzał
podstawy prawne funkcjonowania Rady Eur., zobowiązywał państwa członkowskie do
utworzenia do końca 1992 wspólnego rynku, rozszerzał traktatowe cele EWG o współpracę w
zakresie polityki walutowej, ochrony środowiska, prowadzenia badań nauk., rozwijania
nowoczesnej technologii.
W latach 70. i 80., jednocześnie z ewolucją zakresu współpracy, dokonał się w kilku etapach
proces rozszerzania Wspólnot Eur. o nowe państwa; w latach 60. był on blokowany przez
Francję, która nie dopuściła wówczas do przystąpienia W. Brytanii; 1 I 1973 czł. EWG,
EWWiS i Euratomu zostały: Dania, Irlandia i W. Brytania, 1 I 1981 — Grecja, 1 I 1986 —
Hiszpania i Portugalia; mimo uzgodnienia akcesu Norwegii, większość jej obywateli
sprzeciwiła się w referendum 1972 przystąpieniu do Wspólnot. EWG nawiązywała także
zewn. kontakty gosp. i zawarła różnorodne dwu- i wielostronne umowy o współpracy z
państwami trzecimi, jak np.: konwencje z Jaunde (z 1963 i 1969) z 18 państwami afryk.,
37
konwencje z Lomé (począwszy od 1975) z kilkudziesięcioma państwami Afryki, wysp M.
Karaibskiego i regionu Pacyfiku, umowy z afryk. i azjat. państwami śródziemnomor. zawarte
1975–76; istotne były umowy o utworzeniu stref wolnego handlu z państwami EFTA
podpisane 1972–73 i układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego z 1992.
Szczególną rolę odegrały układy o stowarzyszeniu między Wspólnotami a państwami
zamierzającymi przystąpić do Wspólnot (z Grecją 1961, Turcją 1963); od 1991 umowy tego
typu zawierano z państwami Europy Środkowowschodniej. Z Polską 19 IX 1989 podpisano
umowę o współpracy handl. i gosp., a 16 XII 1991 — układ stowarzyszeniowy (Układ
europejski), którego część handl. zaczęła obowiązywać 1992, a całość weszła w życie 1 II
1994.
Na przeł. lat 80. i 90. uległy nasileniu prace nad działaniami integracyjnymi wewnątrz
Wspólnot, które doprowadziły do nadania integracji zachodnioeur. bardziej zaawansowanego
charakteru; 1990 powołano konferencje międzyrządowe ds. przygotowania unii gosp. i
walutowej oraz usunięcia przeszkód na drodze do unii polit.; po długich sporach na temat jej
kształtu przedstawiciele 12 państw Wspólnot Eur. podpisali 7 II 1992 w Maastricht Traktat o
Unii Europejskiej, który wszedł w życie 1 XI 1993; rozszerzono w nim kompetencje EWG i
zmieniono jej nazwę na Wspólnota Europejska; stanowi ona dominujący składnik tzw. I filaru
Unii Europejskiej. W okresie swego istnienia 1958–93 EWG okazała się w ogólnym efekcie
najbardziej skuteczną z regionalnych organizacji eur. — mimo częstych sporów między
państwami członkowskimi, okresów zastoju, postępującego rozwoju administracji i zapewne
wielokrotnego podejmowania przesadnie drobiazgowych regulacji w wielu dziedzinach;
wypracowała metody prowadzenia negocjacji i dochodzenia do wspólnych ustaleń przez
państwa, mające często rozbieżne interesy co do regulowanych kwestii; stała się atrakcyjna
dla innych państw eur., o czym świadczy wzrost liczby jej członków z 6 do 12 (a
uwzględniając przystąpienie 1995 Austrii, Finlandii i Szwecji do Wspólnot Eur. i UE — do
15) oraz starania kolejnych państw o akces; EWG położyła fundamenty pod rzeczywistą
integrację gosp. (w mniejszym stopniu pod polit.) znacznej części Europy
7.4.
Unia Europejska
Istotę Unii Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej przedstawiono w tabeli 7.4.
Tabela 7.4
UNIA EUROPEJSKA
Unia Europejska (UE), ang. European Union (EU) jest międzynarodowym
ugrupowaniem integracyjnym, istniejącym od 1 listopada 1993 roku, którego podstawą są
suwerenne, europejskie państwa narodowe, tworzące związek gospodarczo-polityczny.
Polityczna integracja krajów należących do Unii wynika z założeń, które legły u podstaw
jej powstania. Powstanie UE było efektem wieloletniego, rozpoczętego po II wojnie
światowej, procesu integracji europejskiej obejmującego początkowo kraje Europy
Zachodniej, a od lat dziewięćdziesiątych XX wieku także państwa Europy
Środkowowschodniej.
38
Z analizy trzech obszarów Ziemi objętych procesem globalizacji14 wynika, że Polska
należy do europejskiego bieguna Triady, a polityczną globalizację w tym obszarze można
utożsamić z polityczną integracją państw Unii Europejskiej i dziewięciu państw europejskich
nie należących formalnie do Unii, lecz powiązanych z nią wielorakimi więzami
ekonomicznymi, tj. krajów zrzeszonych w Europejskim Obszarze Gospodarczym 15.
Pojęcie „unia europejska” zaczęło pojawiać się we wspólnotowych dokumentach
politycznych na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, m.in. w tzw. Raporcie
Tindemansa (1975 rok) zawierającym założenia przyszłej unii. Kolejne działania nastąpiły w
połowie lat osiemdziesiątych XX wieku (np. 1985 roku projekt traktatu ustanawiającego Unię
Europejską). Przełom nastąpił na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz z
podpisaniem 7 lutego 1992 roku Traktatu o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht),
który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku, ustanawiając Unię Europejską jako nową formę
wspólnoty państw i narodów Europy.
Od początku listopada 1993 roku do końca grudnia 1994 roku w skład Unii
Europejskiej wchodziło dwanaście państw członkowskich Wspólnot Europejskich: Belgia,
Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia,
Wielka Brytania i Włochy, a od 1 stycznia 1995 roku członkami zostały też: Austria,
Finlandia i Szwecja. Dalsze rozszerzenie Unii Europejskiej objęło głównie państwa z
dawnego bloku sowieckiego. Na początku maja 2004 roku członkami UE zostały: Cypr,
Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry, a na początku
2007 roku również Bułgaria i Rumunia. Aktualnie Unia Europejska liczy 27 państw
członkowskich. Proces globalizacji politycznej europejskiego bieguna Triady nie został
zakończony. Status państw kandydujących posiadają obecnie Chorwacja, Turcja i Macedonia.
Konstrukcję Unii Europejskiej oparto na trzech filarach, którymi są: 1) Wspólnoty
Europejskie16, 2) wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, 3) współpraca w zakresie
wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Fundamentalnymi zasadami, na których
Unia Europejska opiera swą działalność, są: wolność, demokracja, poszanowanie praw
człowieka i praworządność. Kluczowe znaczenie ma także równość i tolerancja. Powszechnie
uważa się, że zasady te wywodzą się z filozofii i demokracji greckiej, prawa rzymskiego i
tradycji chrześcijańskiej.
Do głównych celów Unii Europejskiej zalicza się: trwały i zrównoważony rozwój oraz
postęp społeczno-gospodarczy; potwierdzanie swojej tożsamości na arenie międzynarodowej;
wzmacnianie ochrony praw i interesów obywateli; utrzymywanie i rozwijanie Unii
Europejskiej jako obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; zachowanie i
14
podrozdział 2.1 Istota globalizacji
Europejski Obszar Gospodarczy (ang. European Economic Area, EEA ) - wspólny obszar gospodarczy,
obejmujący państwa Unii Europejskiej i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (ang. European Free
Trade Association, EFTA ), bez Szwajcarii. Utworzony na mocy układu podpisanego 2 V 1992 r. w Porto, który
wszedł w życie 1 I 1994. Po ratyfikacji przez 18 państw członkowskich (bez Szwajcarii) i Parlament Europejski
obowiązuje od 1 I 1994 r. Największa na świecie strefa wolnego handlu. Głównym celem EEA jest swobodny
przepływ towarów, usług i kapitału oraz swoboda w przemieszczaniu się osób. Państwa EFTA nie podlegają
regulacjom EWG i Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, dotyczącym rolnictwa, rybołówstwa, węgla i stali oraz
zachowują suwerenną kontrolę nad surowcami i produkcją energetyczną.
16
Wspólnoty Europejskie, łączna nazwa trzech międzynarodowych, europejskich organizacji integracyjnych:
Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Gospodarcza (od 1993 pod nazwą Wspólnota
Europejska) i Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Do wszystkich Wspólnot Europejskich należą te same
państwa europejskie — członkowie-założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy, a także
od 1973 roku: Dania, Irlandia i Wielka Brytania, od 1981roku Grecja, od 1986 roku Hiszpania i Portugalia oraz
od 1995 roku: Austria, Finlandia i Szwecja. W 1993 roku państwa członkowskie Wspólnot Europejskich
utworzyły Unię Europejską. Wspólnoty Europejskie działają nadal, stanowią tzw. I filar Unii Europejskiej. Od
1967 roku Wspólnoty Europejskie mają wspólne wszystkie główne organy kierownicze, które 1993 roku stały
się też organami Unii Europejskiej.
15
39
rozwijanie wspólnego dorobku prawnego. Osiąganiu tych celów służy jej system prawny,
instytucjonalny i decyzyjny.
Prawo wspólnotowe dzieli się umownie na dwie podstawowe kategorie: pierwotne i
wtórne (pochodne). Pierwotne źródła prawa to traktaty założycielskie: paryski z 1951 roku
(ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali) i rzymskie z 1957 (ustanawiające
Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Euratom), ponadto traktaty zmieniające i uzupełniające:
Traktat o fuzji organów (z 1965 roku), Jednolity akt europejski (1986 roku), Traktat o Unii
Europejskiej, Traktat amsterdamski (1997 roku) i Traktat nicejski (2001 roku) oraz traktaty i
umowy o przystąpieniu nowych państw członkowskich oraz stowarzyszeniu i współpracy z
państwami trzecimi. Do wtórnych źródeł prawa zalicza się: wiążące i niewiążące akty prawne
wydawane przez instytucje wspólnotowe, tj. rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i
opinie. Pierwotne i wtórne źródła prawa uzupełnia orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości
Wspólnot Europejskich.
System instytucjonalny Unii Europejskiej tworzą: instytucje polityczne (Rada Europy,
Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska i Parlament Europejski), instytucje sądowe i
kontrolne (Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Sąd Pierwszej Instancji,
Europejski Trybunał Obrachunkowy i Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich), instytucje
gospodarcze i finansowe (Europejski Bank Centralny, Europejski Bank Inwestycyjny) oraz
organy doradczo-pomocnicze, jak Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Komitet Regionów,
Eurostat17.
Kluczową instytucją Unii Europejskiej jest Rada Europy, w skład której wchodzą
przywódcy państw (głowy państw lub szefowie rządów) oraz przewodniczący Komisji
Europejskiej. Zajmuje się ona sprawami o charakterze strategicznym — ustala priorytety,
ogólne polityczne wytyczne i kierunki działania oraz nadaje niezbędny impuls do rozwoju
ugrupowania. Siedziby głównych instytucji Unii Europejskiej znajdują się w Brukseli (m.in.
Komisja Europejska i Rada Unii Europejskiej), Luksemburgu (m.in. Trybunał
Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Obrachunkowy) i Strasburgu (Parlament Europejski), a
także we Frankfurcie n. Menem (Europejski Bank Centralny).
Proces podejmowania decyzji w UE składa się z trzech zasadniczych etapów:
inicjatywy, opinii i decyzji. Uczestniczą w nim głównie Komisja Europejska (mająca
inicjatywę ustawodawczą), Rada UE i Parlament Europejski. Wyróżnia się cztery główne
procedury podejmowania decyzji: konsultacji, akceptacji (zgody), współpracy i
współdecydowania. Poszczególne instytucje podejmują decyzje na zasadzie zwykłej lub
kwalifikowanej większości głosów bądź jednomyślności. Na mocy Jednolitego aktu
europejskiego oraz Traktatu amsterdamskiego podstawą podejmowania decyzji w UE jest
większość kwalifikowana. Jednak w dziedzinach szczególnie ważnych z punktu widzenia
interesów państw członkowskich UE (np. w kwestiach budżetowych czy podatkowych) nadal
obowiązuje zasada jednomyślności.
Unia Europejska jest powiązana ekonomicznie z pozostałymi biegunami Triady
północnoamerykańskim i azjatyckim. Mobilność kapitału sprawia bowiem, że inwestorzy
mogą bardzo szybko przenieść swoje środki nawet na drugą półkulę. Sprzedając akcje
inwestorzy prowadzą do upadłości jedne fabryki i zwiększają bezrobocie w państwach, na
terenie których stały, a zarazem otwierają lub rozwijają drugie fabryki i dają pracę
obywatelom innego państwa. Jakiekolwiek bariery w działalności gospodarczej sprawiają, że
17
Eurostat (Statistical Office of The European Communities) - Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich,
organ pomocniczy Komisji Europejskiej. Utworzony w 1953 roku jako komórka statystyczne Europejskiej
Wspólnoty Węgla i Stali, roku 1959 przyjął obecną nazwę. Gromadzi dane statystyczne z państw UE,
opracowuje analizy i prognozy, działa na rzecz jednolitości europejskiego systemu statystycznego. Siedziba w
Luksemburgu.
40
kapitał ucieka. Państwo traci tym samym znaczną część swoje suwerenności gospodarczej i
politycznej. Państwo narodowe słabnie.
Mówiąc o malejącej roli państwa narodowego nie można przy tym zapomnieć, że jest to
twór, który pojawił się stosunkowo późno w historii (na przełomie wieków XVIII i IX) i
odegrał ogromną rolę w rozwoju wszystkich sfer życia zbiorowego ludzi. Obecnie, wobec
przemian ekonomii, państwo narodowe staje się mniej skuteczne i efektywne w stymulowaniu
rozwoju w wymiarze regionów i zaspokajaniu potrzeb członków wspólnot lokalnych i
regionalnych. Jest zbyt ubogie, aby być aktywnym graczem na rynku ekonomicznym. Musi
pozyskiwać międzynarodowe inwestycje dostosowując się do twardych reguł gry
narzucanych przez międzynarodowe korporacje i instytucje finansowe.
41