miasto – przestrzenny wymiar zrównoważonego rozwoju

MIASTO – PRZESTRZENNY WYMIAR ZRÓWNOWAŻONEGO
ROZWOJU
dr inż. arch. Justyna Gorgoń
Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych
Człowiek współczesny żyje w środowisku przekształconym. Stopniowe przekształcanie
i dostosowywanie środowiska naturalnego do ludzkich potrzeb jest procesem historycznym, który
nierozerwalnie łączy się z rozwojem cywilizacyjnym. To co dzisiaj nazywamy krajobrazem naturalnym
w większości przypadków jest rezultatem działalności człowieka. Szczególnie widoczne jest to w
Europie, w której męskie klasztory, głównie cystersów, zajmowały się przystosowaniem podległych im
terenów do ważnych ekonomicznie funkcji.
W wiekach średnich na obszarze Europy
zachodniej i częściowo środkowej wykarczowano i
zmeliorowano znaczne obszary puszczy i bagien
zamieniając je w pola uprawne i pastwiska.
Działaniom tym towarzyszyły procesy zakładania
grodów i osad.
Na
przestrzeni
wieków
wzrastało
tempo
zajmowania terenów pod nowe funkcje użytkowe,
coraz większe obszary stawały się terenami
ludzkiego osadnictwa. Stopniowo charakter tego
osadnictwa wykazywał wyraźne cechy miejskie.
Zdjęcie: www.freefoto.com
Dynamikę rozwoju miast warunkowała sytuacja
ekonomiczna danego kraju, a czasami całego kontynentu. Miały na nią wpływ wojny i konflikty lokalne,
wielkie epidemie oraz odkrycia geograficzne – w tym podbój obu Ameryk, a także nowe wynalazki,
które dały podwaliny rozwoju przemysłu i współczesnych technologii.
Fenomen powstawania miast jest jednym z najciekawszych zjawisk związanych z rozwojem
cywilizacyjnym ludzkości. Wznoszenie miasta było i często nadal jest wyrazem ludzkich marzeń i
obsesji. Te szczególne formy organizacji przestrzeni i odpowiadających jej struktur społecznych
powstawały niezależnie, w różnych miejscach naszego globu wykazując obok cech indywidualnych
cały wachlarz wzajemnych podobieństw. Podstawowymi czynnikami rozwoju miast były zawsze
ekonomia i demografia. Ważne są również uwarunkowania historyczne, polityczne oraz warunki
środowiskowe. Każdy obszar miejski ma cechy systemu wykazującego znaczną dynamikę przemian
zachodzących w nim samym oraz będących wynikiem jego relacji z otoczeniem.
Zdjęcie: www.freefoto.com
Czasy najnowsze bardzo przyśpieszyły procesy
urbanizacji.
Raporty
Organizacji
Narodów
Zjednoczonych (ONZ) przygotowywane na wielkie
ogólnoświatowe konferencje dotyczące przyszłości
naszej planety – Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro
(1992), Habitat II (1996), Istambuł +5 (2001) i
Szczyt Rio+10 (2002), wyraźnie informują, że
więcej niż połowa ludności świata żyje w rejonach
zurbanizowanych.
Równocześnie
stało
się
oczywiste, że warunki życia w miastach, a
szczególnie w wielkich liczących od kilku do
dwudziestu
kilku
milionów
mieszkańców
organizmach miejskich, charakteryzują liczne
zagrożenia i niedogodności.
Za najbardziej zurbanizowany obszar na świecie uważa się kraje Unii Europejskiej w jej granicach
przed ostatnią akcesją (tj. do maja 2004), ze współczynnikiem urbanizacji wynoszącym 79% (np. dla
Polski współczynnik ten wynosi 63%). Współczynnik urbanizacji wyraża stosunek liczby ludności
żyjącej w miastach do całkowitej liczby mieszkańców danego obszaru.
Mimo wysokiego współczynnika urbanizacji ludność Europy żyje w miastach średniej i małej wielkości.
Wyjątek stanowią wielkie aglomeracje miejskie, liczące powyżej 5 milionów mieszkańców. Zalicza się
do nich Paryż, Londyn, Aglomerację Zagłębia Ruhry oraz Moskwę i St. Petersburg.
Miasta są biegunami wzrostu, magnesem przyciągającym ludzi i kapitał. Szacuje się, że
w najbliższych latach co drugi mieszkaniec naszej planety będzie żył w obszarze miejskim. Do
roku 2030 ponad 60% z przewidywanej światowej populacji
(4,9 miliarda z 8,1 miliardów ludzi) będzie żyło w miastach. Obecnie na świecie jest 19 miast, których
ludność przekracza 10 milionów mieszkańców; 22 miasta, których liczba ludności mieści się pomiędzy
5 a 10 milionów; 370 miast z liczbą mieszkańców pomiędzy 1 a 5 milionów oraz 433 miasta z liczbą
ludności kształtującą się około 0,5 miliona mieszkańców.
Największą dynamikę procesów urbanizacyjnych wykazują kraje rozwijające się. W ciągu dwudziestu
lat, pomiędzy 1980 a 2000 rokiem, do listy 30 największych miast świata dołączyły między innymi
Lagos, Kair, Dhaka, Lahore. Przewiduje się, że około roku 2010 Lagos będzie trzecim co do wielkości
miastem świata po Tokio i Bombaju.
Z dynamiczną urbanizacją bardzo ściśle wiąże się niepokojące zjawisko wzrostu miejskiej biedy. Wg
raportów ONZ prawie 1/3 miejskich gospodarstw rodzinnych żyje w skrajnym ubóstwie. Miejska bieda
to brak schronienia, brak dostępu do infrastruktury technicznej – bieżącej wody, sieci kanalizacyjnej,
elektryczności, gazu, to życie w pobliżu a często wręcz na wysypisku odpadów, to choroby i wyższa
śmiertelność dzieci.
W krajach Azji i Afryki oraz w Ameryce Południowej obszary zurbanizowane to miejsca
nagromadzenia wszelkich możliwych konfliktów. Bieda, bezdomność, bezrobocie, przestępczość to
ich społeczny wymiar. Zanieczyszczenie powietrza i hałas, brak lub zły stan techniczny urządzeń
dystrybucji i uzdatniania wody oraz odprowadzania ścieków, niekontrolowane wysypiska śmieci, brak
zieleni, zajmowanie terenów pod „dzikie” budownictwo barakowe (slumsy) - to czynniki, które
degradują środowisko oraz obniżają jakość życia mieszkańców.
Przy stałym wzroście ludności miejskiej staje
się koniecznością właściwe planowanie
rozwoju i odpowiedzialne zarządzanie tymi
obszarami. Ostatnie lata przyniosły szereg
działań podejmowanych na szczeblu
międzynarodowym,
zmierzających
do
usprawnienia
procesu
zarządzania
obszarami zurbanizowanymi.
Obecnie jedną z podstawowych zasad
stosowanych zarówno do oceny stanu, jak i
kształtowania struktury przestrzennej miast,
jest zasada zrównoważonego rozwoju. Przy jej pomocy można ocenić spójność procesów
zachodzących w obszarze miejskim. Bada się stan środowiska przyrodniczego, zjawiska społeczne
oraz gospodarkę. Ocenia się również możliwość wystąpienia zagrożeń oraz konfliktów, a także rozwój
instytucjonalny pozwalający na sprawne zarządzanie danym obszarem.
Zdjęcie: http://idol.union.edu
Wszystkie czynniki zarówno ekonomiczne, społeczne, jak i środowiskowe mają swój wymiar
przestrzenny. W przestrzeni uwidacznia się kondycja miasta, a należy pamiętać, że miasta w erze
globalizacji konkurują ze sobą równie ostro jak wielkie korporacje na rynkach zbytu.
To w miastach wytwarzany jest największy produkt krajowy, miasta ściągają wielkie firmy
międzynarodowe, stając się „lokomotywami” rozwoju dla danego regionu i kraju. Z tego względu
zrównoważony rozwój miast będzie decydował o rozwoju państw i całych kontynentów. Już dzisiaj
ocenia się atrakcyjność i jakość życia w miastach przy pomocy szeregu złożonych wskaźników i
indeksów – tzw. Urban Indicators, które są narzędziami monitorowania zrównoważonego rozwoju
miejskiego. Urban Indicators dzielą się na wskaźniki monitorujące obszar miejski pod kątem:
problemów schronienia (miejsc zamieszkania),
społeczeństwa miejskiego,
środowiska (miejskiego),
procesów ekonomicznych (gospodarka),
zarządzania miejskiego (instytucjonalizacji).
W tym kontekście warto również patrzeć na przestrzeń miast polskich. Charakterystyczną cechą wielu
miast polskich jest wynikające z minionego okresu znaczne zaniedbanie, niski standard techniczny i
degradacja zabudowy oraz sposób użytkowania terenu, a także często degradacja otaczającego
środowiska przyrodniczego. Dodatkowo nakłada się na to rozwarstwienie społeczne, a w wielu
wypadkach znaczne ubożenie społeczeństwa. Wszystko to skutkuje chaosem przestrzennym.
Nowa sytuacja jaką jest członkostwo Polski w Unii Europejskiej stanowi poważne wyzwanie dla
wszystkich odpowiedzialnych za kształt przestrzeni naszego kraju. Duże miasta polskie, z uwagi na
swoją kluczową rolę w sieci osadniczej kraju, stanowić będą obszary strategiczne rozwoju
regionalnego w kontekście międzynarodowym. Dlatego też niezwykle ważne jest takie planowanie ich
rozwoju i odnowy miejskiej oraz zarządzanie zasobami miejskimi aby sprostać nowym wyzwaniom.
Opracowano na podstawie:
Cities in a globalizing world. UNCNS/Habitat/2001