Tekst / Artykuł

G l a n t z M.H., Z o n n I.S. The Aral Sea: Water, climate, and environmental change in Central
Asia. The World Meteorological Organization, 982, 2005; ss. 36, rys., fot. + 61 map.
Książka, wydana w niestandardowym formacie 14 cm x 11,5 cm, jest poświęcona jednej z największych katastrof XX wieku wynikających z działalności człowieka, jaka wystąpiła w Azji Środkowej.
Autorzy postawili sobie za cel prezentację historycznego i przyrodniczo-ekonomicznego aspektu zaistniałego kryzysu ekologicznego. Na wstępie zaznaczyli, że przedstawionych przez nich w niniejszej
książce spostrzeżeń nie należy przypisywać Światowej Organizacji Meteorologicznej (The World Meteorological Organization – WMO). Opracowanie poprzedza przedmowa poświęcona WMO i jej rozległej działalności naukowej.
Publikacja składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy przedstawienia problemu regionu Morza
Aralskiego (zamieszczono mapę regionu z 1853 r. oraz współczesny jego podział polityczny). Autorzy
przyjęli w opracowaniu taką właśnie tradycyjną formę nazwy dla śródlądowego Jeziora Aralskiego, co
zastosowano również w niniejszej recenzji. Na pierwszą część książki składają się: Wstęp i krótkie
rozdziały: Historia i geografia regionu Morza Aralskiego, Konfrontacja ekologii z polityką: tragiczne konsekwencje dla Morza, Środowiskowy wpływ na region Morza Aralskiego, Czy jest nadzieja na uratowanie regionu?,
Mity o Morzu Aralskim, Literatura i strony internetowe dla uzupełnienia informacji oraz Podziękowania. Na
drugą część składają się mapy opracowane na podstawie danych batymetrycznych i zdjęć satelitarnych;
rozpoczyna ją Wprowadzenie do map. Książka jest ilustrowana także kilkoma zdjęciami Michaela H.
Glantza, obrazującymi współczesny stan omawianego regionu.
Autorzy scharakteryzowali nieistniejące już środowisko przyrodnicze, niegdyś zróżnicowane pod
względem fauny i flory, w przeszłości służące ekonomicznej stabilności lokalnej społeczności – przykładowo miastu Aralsk i portowi Moynoq (ang. Muynak, z ros. nazwy Mujnak, obecnie – Moynoq
lub Mo’ynoq), aż do lat 60. XX wieku. Przedstawili początki idei wykorzystania zasobów wodnych
Morza Aralskiego sięgające 1908 r. oraz przyczyny katastrofy, wynikające z odrzucenia niekorzystnych
dla środowiska przewidywań wykonanych przez niektórych radzieckich naukowców, w tym D. T z i n z e r l i n g a , dotyczących planu przekierowania wód dwóch głównych rzek Azji Środkowej – Syr-darii
i Amu-darii – na tereny pustynne, w celu podwojenia ilości ziemi pod uprawę bawełny. Prognozował
on skutki pośrednie zmiany poziomu wód w bezodpływowym zbiorniku – pogorszenie kondycji klimatu w regionie, wegetacji i produktywności delty rzek, co z czasem stało się faktem. Już w latach
1970. Syr-daria, a w latach 1980. Amu-daria nie osiągały celu swej drogi. Obniżenie poziomu wody
w Morzu, w połowie lat 1980. doprowadziło do wyodrębnienia się dwóch jego części (tzw. Mały Aral
i Duży Aral), a już XXI wieku, w roku 2004 poziom wód obniżył się tak drastycznie, że utworzyła
się trzecia część, wschodnia płycizna, która już prawie zanikła. W latach 1950. produkcja bawełny
w suchych, południowych częściach Związku Radzieckiego gwałtownie wzrosła. Jednak pogarszający
się stan środowiska w basenie Morza Aralskiego i kryzys warunków wodnych w radzieckiej Azji
Środkowej stały się znane światu dopiero w latach 1980., pozostając na długi czas istotną sprawą
w rozumieniu wspólnoty międzynarodowej. To zainteresowanie wynikało z faktu, że doszło do tak
skrajnych zmian w przyrodzie poczynionych przez człowieka, nie w ciągu stuleci czy tysiącleci, lecz
zaledwie dziesięcioleci. Autorzy podali ten przykład za problem ekologiczny wynikający w początko-
Prz. Geof. LVIII, 1–2 (2013)
120
Recenzje
wej fazie z politycznych i ekonomicznych decyzji, przedkładających ludzkie cele i działania nad pozorne
ograniczenia narzucone im przez środowisko przyrodnicze. Historię basenu Morza Aralskiego wiążą
z innymi współczesnymi, nierozwiązanymi wciąż problemami na świecie, tzn. deforestacją, zanieczyszczeniem wody i powietrza, czy też „globalnym ociepleniem”. Zauważyli, że współcześnie większość rządów ma trudności w podejmowaniu działań w walce z tymi powolnymi zmianami w środowisku, ponieważ ich uwagę skupiają w pierwszej kolejności pilne problemy społeczno-ekonomiczne
i polityczne, konkurujące z rozciągniętymi w czasie zmianami w środowisku.
Według autorów, złożoność problemu aralskiego wynika po części ze zmiany granic politycznych
w regionie – dziś na stan środowiska ma wpływ kilka niezależnych republik. Na to nakłada się wieloletni brak zainteresowania Afganistanu środowiskiem przyrodniczym, na którego terytorium Amu-daria zajmuje relatywnie dużą część basenu, oraz brak bezpośredniej pomocy ze strony Federacji
Rosyjskiej w rozwiązaniu problemu środowiskowego w jej byłych republikach. Powrót do normalnego
stanu utrudnia również wzrost zapotrzebowania na wodę na całej długości rzek wraz ze rosnącą
populacją i jej aktywnością. Ponadto utworzony w 1954 r. kanał Kara-kum wciąż przekierowuje w Turkmenistanie znaczące ilości wody z rzeki Amu-daria.
Kolejnym istotnym aspektem podniesionym przez autorów jest wskazanie środowiskowych i ekonomicznych skutków wyschnięcia Morza Aralskiego. Do środowiskowych należą burze pyłowe oraz
toksyczne burze roznoszące osady denne z zawartością pestycydów, herbicydów i nawozów stosowanych niegdyś w nadmiernych ilościach na podlegających drenażowi polach uprawy bawełny. Wywiewany
dziś pył trafia do wyżej położonych terenów górskich i przyczynia się do topnienia ich lodowców.
Toksyny w powietrzu i w wodzie mają negatywny wpływ na zdrowie ludności lokalnej, szczególnie
w okolicach południowej granicy Morza. Zanik Morza doprowadził do upadku rybołówstwa, które
jeszcze w latach 1970. dawało zatrudnienie. Zasolenie wody spowodowało drastyczne zredukowanie
bioróżnorodności i zniknięcie ponad 200 gatunków flory i fauny. Postępujące pustynnienie utworzyło
nową pustynię, nazywaną Aral-kum. Mówiąc o zmianie klimatu w basenie Morza Aralskiego, który
uległ kontynentalizacji, autorzy książki powołali się na raport The Global Resource Information Database
(GRID-Arendal). Wspomnieli oni również o negatywnym wpływie na proces wegetacji i produktywność
roślin w regionie.
Ważną część książki stanowi przedstawienie działań, o różnej skali, służących zachowaniu i odtworzeniu Morza Aralskiego, które rozpoczęły się w wyniku akcji lokalnej ludności w 1992 r. w Małym
Aralu i są kontynuowane. Republiki Azji Środkowej utworzyły szereg regionalnych organizacji międzynarodowych, których celem jest poprawa warunków środowiska, funkcjonowania urządzeń sanitarnych i ekonomii w regionie. Wiele wysiłku poświęca się istotnym aspektom, jakim jest np. zarządzanie zasobami wód i ich jakością. Powstał International Fund for Saving the Aral Sea (IFAS) w celu
zwalczania kryzysu – pustynnienia, poprawy zdrowia ludności i ekosystemu, wzbogacenia bioróżnorodności, poprawy warunków naturalnych w deltach dwóch rzek, wzmocnienia międzynarodowych
organizacji oraz tych ukierunkowanych na rozwiązywanie regionalnych i społecznych problemów, jak
zróżnicowanie rolnictwa w celu zredukowania ich zależności od produkcji bawełny, pomniejszenia
kosztów uprawy i zwiększenia konkurencyjności na rynku światowym. Wielką uwagę przywiązuje się
przystąpieniu do współpracy Afganistanu. Z tej części książki można się dowiedzieć o działalności
United Nations Environment Programme oraz World Meteorological Organization, m.in. w celu
zgromadzenia i wymiany danych hydrologicznych w regionie, które mogą pomóc w powrocie do
równowagi w środowisku geograficznym. Jednym z celów regionalnych jest też taka działalność, która
udostępni znaczną ilość zasobów finansowych od społeczności międzynarodowej.
Uwadze autorów nie umknęły nawet symboliczne działania niektórych krajów, w tym dawnego
Związku Radzieckiego, które podkreśliły wagę ochrony środowiska poprzez umieszczenie na znaczkach
pocztowych obrazów związanych z katastrofą. Poza pozytywnymi reakcjami lokalnej ludności autorzy
dostrzegli także przejawy porzucenia nadziei na poprawę, co przejawia się w sztuce regionalnej.
Pomimo tak wielu podjętych przez środowiska działań i woli politycznej, Morze wciąż nie może
powrócić do stanu i poziomu sprzed 1960 r., szczególnie w deltach rzek.
Recenzje
121
Interesującym fragmentem publikacji jest część poświęcona zagadnieniom, które – jak sami
autorzy określają – na pierwszy rzut oka nie budzą zastrzeżeń, docelowo jednak wymagają szerszej
dyskusji. Przedstawiają swoje stanowisko i sugerują związki między faktami. Zaliczają do nich: niedobór zaopatrzenia w wodę; potrzebę utrwalania w edukacji zasad efektywnego zużywania surowców
naturalnych; proces planowania i zarządzanie zasobami wód włącznie z projektami rozwoju ekonomicznego poprzez przekierowanie rzek (w tym rzek syberyjskich) z kierunku północnego do wewnętrznej części kontynentu; kwestię postrzegania bawełny jako bezpośredniej przyczyny pogorszenia warunków ekologicznych; wysokie nakłady dla uzyskania efektu produkcji; bawełnę jako symbol „białego
złota” i upadku w kulturze uzbeckiej; ujmowanie roli wpływu Afganistanu na stan ekosystemu w basenie Morza Aralskiego; postrzeganie zasobów wody i ich wykorzystywania w kategoriach ilościowych,
a nie jakościowych.
Druga część książki zawiera 61 kolorowych map z okresu lat 1960-2004. Rok 1960 przyjęto jako
wyjściowy do porównania zmian w środowisku, kiedy to zbiornik był jeszcze maksymalnie wypełniony
wodą. Ostatnie mapy zawierają pesymistyczną i optymistyczną prognozę, przy założeniu zmian w wysokości poziomu wody o 5 m, licząc od roku 2002. Za pewien brak map można uznać małą ich skalę.
Publikacja dostarcza ważnych informacji, w tym na podstawie źródeł elektronicznych. Napisana
zrozumiałym językiem, stanowi istotny element w rozpowszechnianiu wiedzy na temat jednej z największych katastrof ekologicznych XX wieku, będących poważnym obciążeniem etycznym dla ludzi
przedkładających zysk ekonomiczny nad racjonalne wykorzystywanie środowiska. Nie rozwijając zagadnienia, autorzy zwracają również uwagę czytelnika na aktualność niektórych problemów, nie szczędząc
krytyki dla ułomności współczesnej polityki wielu rządów. Pomimo przyjętego formatu książki (wydaje
się, że zbyt małego ze względu na zawarte w niej mapy), nielicznych powtórzeń, braku aktualnego
nazewnictwa miejscowości w granicach obecnej Republiki Uzbekistanu oraz braku daty wykonania
zdjęcia dokumentującego stan środowiska przyrodniczego, autorzy pozostawili w rękach czytelników
ważną lekturę dotyczącą konsekwencji podejmowania decyzji niezgodnych z poszanowaniem środowiska naturalnego i idei zrównoważonego rozwoju. Obecnie omawiana książka jest dostępną w bibliotece elektronicznej The World Meteorological Organization, w wersji czarno-białej pod adresem http://
library.wmo.int/pmb_ged/wmo_982e.pdf (20.09.2012 r.).
Dorota Rucińska