Polish entrepreneurs` perception on cooperation with China

Transkrypt

Międzynarodowy Projekt Naukowy
Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku
i Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karasaeva
International Scientific Project
of Pultusk Academy of Humanities named after A. Gieysztor
and Bishkek Humanities University named after K. Karasaev
Projet scientifique international
de l’Académie des Sciences Humaines A. Gieysztor de Pultusk
et l’Université des Sciences Humaines K. Karasayev de Bichkek
Международный Научный Проект
Гуманитарной Академии им. А. Гейштора в Пултуске
и Бишкекского Гуманитарного Университета им. К. Карасаева
RADA NAUKOWA
Honorowy Przewodniczący: prof. Adam Koseski – Rektor Akademii Humanistycznej
im. A. Gieysztora
Przewodniczący: prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk
Członkowie: prof. Zbigniew Leszczyński (AH), prof. Teresa Łoś-Nowak (UWr), prof. Anna Magierska
(UW), doc. dr Marek Nadolski (AH), prof. Kazimierz Przybysz (UW), ks. bp dr Marek Solarczyk
(WSD DW-P), prof. Tadeusz Wallas (UAM), prof. Leonid Gorizontov (Moskiewski Państwowy
Uniwersytet Humanistyczny), prof. Susar I. Iskanderova (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny),
prof. Dmitrij Karnauchov (Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Nowosybirsku), prof. Ûrij
V. Kostâšov (Federalny Uniwersytet Immanuela Kanta w Kaliningradzie), prof. Igor’ Krûčkov
(Państwowy Uniwersytet w Stawropolu), prof. Fëdor Michajlovskij (Miejski Uniwersytet Pedagogiczny
w Moskwie), prof. Abdylda I. Musaev (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Efim I. Pivovar
(Moskiewski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Michail Suprun (Północny Arktyczny
Uniwersytet Federalny w Archangielsku), prof. Bolesław Szostakowicz (Państwowy Uniwersytet
w Irkucku), prof. Osmon Togusakov (Narodowa Akademia Nauk Republiki Kirgiskiej)
AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH
AKADEMICKIE TOWARZYSTWO EDUKACYJNO-NAUKOWE „ATENA”
Redaktorzy tomu:
Myhajlo Mozol
Piotr Załęski
Nr 1 (42)/2015
Pułtusk
REDAKCJA NAUKOWA
dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. nadzw. – redaktor naczelny
dr hab. Piotr Załęski, mgr Agnieszka Syliwoniuk – zastępcy redaktora naczelnego
mgr Piotr Motyka – sekretarz redakcji (Polska)
mgr Gul’majram Moldosanova – sekretarz redakcji (Kirgistan)
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
AFRYKANISTYKA:
dr hab. Anna Nadolska-Styczyńska
EDUKACJA HISTORYCZNA I SPOŁECZNA:
dr Mariusz Włodarczyk
ETNOLOGIA:
dr hab. Piotr Załęski
EUROPEISTYKA:
dr Łukasz Zamęcki
FILOZOFIA:
dr hab. Azizbek K. Džusupbekov
HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH:
mgr Jarosław Szczepański
HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ I RUCHÓW
SPOŁECZNYCH:
dr Bartłomiej Zdaniuk
NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA:
dr Krzysztof Garczewski
NAUKI EKONOMICZNE:
dr Keneš A. Alimbekov
NAUKI O BEZPIECZEŃSTWIE:
dr Dariusz Faszcza
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
NAUKI O MEDIACH:
mgr Karol Górski
NAUKI O POLITYCE:
mgr Myhajlo Mozol
NAUKI O POLITYKACH PUBLICZNYCH:
dr hab. Tomasz Słomka
NAUKI PRAWNE:
dr Elena Breslavskaâ
ORIENTALISTYKA:
mgr Agnieszka Syliwoniuk
PSYCHOLOGIA:
mgr Piotr Motyka
RELIGIOZNAWSTWO:
dr hab. Wojciech Jakubowski
SOCJOLOGIA:
dr Samarbek B. Syrgabaev
STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE:
mgr Oliwia Piskowska
WSCHODOZNAWSTWO:
mgr Maria Golińska-Wapińska
Redakcja językowa
mgr Victoria Bieniek, mgr Anna Wolna (j. angielski)
mgr Katarzyna Włodarczyk (j. polski)
mgr Tatiana Breslavskaâ (j. rosyjski)
Redakcja statystyczna
mgr Aneta Marcinkowska
Recenzenci tomu i artykułów
Lista recenzentów za każdy rok dostępna jest na stronie internetowej czasopisma
Projekt okładki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Opracowanie graficzne i łamanie: Studio OFI
ISSN 1733-8050
© Copyright by Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2015
Wydawca
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
Wydział Nauk Politycznych
ul. Spacerowa 7, 06-100 Pułtusk
tel./fax (23) 691-90-66
e-mail: [email protected]
www.pismosip.ah.edu.pl
Nakład 1000 egz.
Objętość: 21 ark. wyd.
Wersja pierwotna: papierowa
Realizacja na zlecenie Wydawcy
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
Spis treści
PROBLEMY POLITYCZNE POSTRADZIECKIEJ
EUROPY WSCHODNIEJ
Marek Ilnicki: Nowa strategia prezydenta Putina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Katarzyna Psujek: Odbudowa znaczenia Rosji na arenie międzynarodowej
w dyskursie Władimira Putina i Dmitrija Miedwiediewa. . . . . . . . . . . . . 33
Aleksandra Daniluk: Stosunki Republiki Białoruś z Federacją Rosyjską
w świetle rosyjskich koncepcji integracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Anna Maria Dyner: Polityka historyczna w Republice Białoruś. . . . . . . . . 72
Myhajlo Mozol: Instytucjonalna pułapka prezydentury patronażowej:
przypadek Wiktora Janukowycza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Beata Kapinos: „Ratowanie Ukrainy przed upadkiem” – program
modernizacji kraju w dyskursie prezydenta Wiktora Janukowycza . . . . 102
SOCJOLOGIA POLITYKI
Jarosław Ćwiek-Karpowicz: Postrzeganie współpracy z Chinami
przez polskich przedsiębiorców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Agnieszka Świątek: Aktywność obywatelska a zaufanie do instytucji
publicznych w Łodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
MYŚL POLITYCZNA
Bogdan Szlachta: Problematyczność państwa i jego suwerenności . . . . . . 157
Leszek Nowak: Dmytro Doncow na tle europejskiej rewolty przeciwko
Oświeceniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Marcin Hylewski: Między patriotyzmem obywatelskim i narodowym . . . . 193
Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (42)/2015
5
Spis treści
Z PERSPEKTYWY WSCHODU
Rahat D. Stamova, Bermet N. Čynkožoeva: Globalizacja
a społeczeństwo informacyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Bolot S. Džamankulov: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego
w Republice Kirgiskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Anna Lavrynenko: Racjonalizm krytyczny jako podstawa omówienia
tendencji retradycjonalizacji na Ukrainie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
VARIA
Mariusz Trojak, Marta Tutko: Pozycja uniwersytetów w obszarze
działalności badawczej i rozwojowej na tle pozostałych uczelni
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
RECENZJE, ESEJE RECENZYJNE, ARTYKUŁY RECENZYJNE
Piotr Załęski: Baktykan M. Torogel’dieva, „Modernizaciâ političeskoj
kul’tury v Kyrgyzskoj Respublike” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Patrycja Operacz: S.E. Lobell, N.M. Ripsman, J.W. Taliaferro,
„Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy”. . . . . . . . . . . . . . 276
6
Contents
POLITICAL PROBLEMS OF POST-SOVIET EASTERN EUROPE
Marek Ilnicki: President Putin’s new strategy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Katarzyna Psujek: Rebuilding the importance of Russia in the international
arena in the discourse of Vladimir Putin and Dmitry Medvedev . . . . . . . 33
Aleksandra Daniluk: Relations of the Republic of Belarus with the Russian
Federation in the light of Russia’s integration concepts . . . . . . . . . . . . . 52
Anna Maria Dyner: Historical policy in the Republic of Belarus . . . . . . . . 72
Myhajlo Mozol: Institutional trap of patronage presidency – the case
of Viktor Yanukovych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Beata Kapinos: “Saving Ukraine from the fall” – programme
of state modernization in the discourse of president
Viktor Yanukovych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
SOCIOLOGY OF POLITICS
Jarosław Ćwiek-Karpowicz: Polish entrepreneurs’ perception
on cooperation with China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Agnieszka Świątek: Social activity and trust towards public institutions
in Łódź. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
POLITICAL THOUGHT
Bogdan Szlachta: The problem of state and its sovereignty . . . . . . . . . . . . 157
Leszek Nowak: Dmytro Dontsov and the European revolt against
the Enlightenment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Marcin Hylewski: Between civic and national patriotism . . . . . . . . . . . . . 193
7
Contents
FROM THE PERSPECTIVE OF THE EAST
Rahat D. Stamova, Bermet N. Čynkožoeva: Globalization
and the information society. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
Bolot S. Džamankulov: Strategy of socio-economic development
in the Kyrgyz Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Anna Lavrynenko: Critical rationalism as the basis for discussion
on retraditionalization trends in Ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
VARIA
Mariusz Trojak, Marta Tutko: Position of universities in the area of
research and development activities in comparison to other higher
education institutions in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
REVIEWS, REVIEW ESSAYS, REVIEW ARTICLES
Piotr Załęski: Baktykan M. Torogel’dieva, “Modernizaciâ političeskoj
kul’tury v Kyrgyzskoj Respublike” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
“Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy” . . . . . . . . . . . . 276
8
Table des matières
PROBLÈMES POLITIQUES DE L’EUROPE ORIENTALE
POST-SOVIÉTIQUE
Marek Ilnicki: La nouvelle stratégie du président Poutine . . . . . . . . . . . . . 15
Katarzyna Psujek: La reconstruction de l’importance de la Russie
sur l’arène internationale dans le discours de Vladimir Poutine
et Dmitri Medvedev. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Aleksandra Daniluk: Les relations de la République de Biélorussie
avec la Fédération de Russie à la lumière des conceptions russes
d’intégration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Anna Maria Dyner: La politique historique dans la République
de Biélorussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Myhajlo Mozol: Le piège institutionnel de la présidence de patronage:
cas de Viktor Ianoukovytch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Beata Kapinos: « Sauver l’Ukraine de la chute » – programme
de modernisation du pays dans le discours du président
Viktor Ianoukovytch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
SOCIOLOGIE DU POLITIQUE
Jarosław Ćwiek-Karpowicz: Perception de la coopération avec
la Chine par les entrepreneurs polonais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Agnieszka Świątek: Activité citoyenne et confiance envers les institutions
publiques à Łódź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
PENSÉE POLITIQUE
Bogdan Szlachta: Problème de l’État et de sa souveraineté . . . . . . . . . . . 157
Leszek Nowak: Dmytro Dontsov et la révolte européenne contre
les Lumières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Marcin Hylewski; Entre patriotisme citoyen et national . . . . . . . . . . . . . . 193
9
Table des matières
VU DEPUIS L’ORIENT
Rahat D. Stamova, Bermet N. Čynkožoeva: Mondialisation et société
de l’information . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
Bolot S. Džamankulov: Stratégie du progrès socio-économique
de la République Kirghize. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Anna Lavrynenko: Rationalisme critique comme base pour l’examen
des tendances de la retraditionnalisation en Ukraine . . . . . . . . . . . . . .244
VARIA
Mariusz Trojak, Marta Tutko: La position des universités dans le domaine
de l’activité de recherche et de développement par rapport aux autres
établissements d’enseignement supérieur en Pologne . . . . . . . . . . . . . .255
FICHES DE LECTURE, COMPTE-RENDUS DE LECTURE,
ESSAIS DE REVUE DE LECTURES
Piotr Załęski: Baktykan M. Torogel’dieva, « Modernizaciâ političeskoj
kul’tury v Kyrgyzskoj Respublike » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
« Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy » . . . . . . . . . . . .276
10
Coдержание
ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПОСТСОВЕТСКОЙ ВОСТОЧНОЙ
ЕВРОПЫ
Марэк Ильницки: Новая стратегия президента Путина . . . . . . . . . . 15
Катажына Псуек: Восстановление позиций России на международной
арене в дискурсе Владимира Путина и Дмитрия Медведева . . . . . . . 33
Алэксандра Данилук: Отношения Республики Беларусь с Российской
Федерацией в свете российских концепций интеграции . . . . . . . . . . . 52
Анна Маря Дынэр: Историческая политика в Республике Беларусь . . . 72
Мыхайло Мозоль: Институциональная ловушка патронажного
президентства: случай Викторa Януковича . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Бэата Капинос: «Спасение Украины от краха» – программа
модернизации страны в дискурсе президента
Виктора Януковича. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
СОЦИОЛОГИЯ ПОЛИТИКИ
Ярослав Чвек-Карпович: Восприятие польскими предпринимателями
сотрудничества с Китаем. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Агнeшка Сьвионтэк: Гражданская активность и доверие
к государственным институтам в Лодзи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
ПОЛИТИЧЕСКАЯ МЫСЛЬ
Богдан Шлахта: Проблематичность государства
и его суверенитета . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Лэшэк Новак: Дмытро Донцов на фоне европейского мятежа
против Просвещения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Марцин Хылэвски: Между гражданским и национальным
патриотизмами . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
11
Coдержание
С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ВОСТОКА
Рахат Д. Стамова, Бермет Н. Чынкожоева: Глобализация
и информационное общество. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Болот С. Джаманкулов: Стратегия социально-экономического
прогресса Кыргызской Республики . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Анна Лавриненко: Критический рационализм как основа
рассмотрения тенденций ретрадиционализации в Украине . . . . . . 244
VARIA
Марюш Трояк, Марта Тутко: Позиция университетов в области
исследовательской и связанной с развитием деятельности
по сравнению с другими вузами в Польше . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
РЕЦЕНЗИИ, РЕЦЕНЗИИ-ЭССЭ, СТАТЬИ-РЕЦЕНЗИИ
Пётр Залэнски: Бактыкан М. Торогельдиева, «Модернизация
политической культуры в Кыргызской Республике» . . . . . . . . . . . . . 271
Патрыця Опэрач: S.E. Lobell, N.M. Ripsman, J.W. Taliaferro,
«Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy» . . . . . . . . . . . . . 276
12
Problemy
polityczne
postradzieckiej
Europy
Wschodniej
Marek Ilnicki
Nowa strategia
prezydenta Putina
Wprowadzenie
Wielu polityków zachodnich uważa, że politykę Rosji wyznacza wyłącznie
jeden podmiot sceny politycznej – prezydent Władimir Putin. Jednak wnikliwa
analiza pozwala na wyodrębnienie wielu innych podmiotów tej polityki. Z powodu słabości instytucji politycznych i braku zasady nadrzędności prawa znaczącą
rolę w polityce rosyjskiej odgrywają elitarne grupy oligarchiczne i biurokratyczne,
które w Rosji są ze sobą ściśle powiązane, w ramach systemu korporatyzmu i tzw.
kapitalizmu państwowego. Zatem za bardziej poprawne można uznać stwierdzenie, iż władza polityczna w Rosji w dużym stopniu jest spersonifikowana w osobie
W. Putina, co stanowi cechę charakterystyczną w przypadku reżimów niedemokratycznych1.
Radziecki reżim totalitarny również posiadał własną personifikację, jednak rola
radzieckiego przywódcy w systemie politycznym ulegała znaczącym przemianom.
Na przykład, cechą charakterystyczną Nikity Chruszczowa był woluntaryzm, tj.
praktyka podejmowania zaskakujących, nieumotywowanych i nieprzewidywalnych decyzji, niepoprzedzonych skrupulatnymi konsultacjami z najwyższym
kierownictwem partyjnym2. Z kolei Leonida Breżniewa wyróżniał biurokratyzm
i bezosobowość w podejmowaniu decyzji, zakamuflowane hasłami „powrotu do
leninowskich zasad kolegialnego kierownictwa”3. W rzeczywistości L. Breżniew
balansował pomiędzy różnymi grupami biurokratycznymi, połączonymi ze sobą
na zasadzie branżowej lub regionalnej.
1
M. Kasânov, Bez Putina, http://fictionbook.in/mihail-kasyanov-bez-putina.html, dostęp:
12.2014 r.
2
Zob. S. Alexander, Totalitarianism and the Prospects for World Order: Closing the Door on the
Twentieth Century, Oxford 2003.
3
Materialy XXIII s’’ezda KPSS, Moskva 1966, s. 188.
15
Marek Ilnicki
Władza Władimira Putina
Styl przywództwa Władimira Putina zdradza zarówno cechy zaskoczenia i nieprzewidywalności, jak i lawirowania pomiędzy rozmaitymi grupami wpływów.
Generalnie, opinie politologów amerykańskich i europejskich odnośnie do zachowań Władimira Putina składają się z trzech elementów:
1) W. Putin postępuje nieprzewidywalnie i podejmuje zaskakujące decyzje,
przez co jest trudnym partnerem – możliwe jest, że kieruje się zasadą zachowań
niekonsekwentnych, wykorzystywaną przez służby wywiadowcze oraz kontrwywiad, gdzie wcześniej pracował, lub korzysta z zasad zapożyczonych z judo, które
nakazują zadawać przeciwnikowi ciosy błyskawicznie i z zaskoczenia. Zachowanie
takie pozwala go zmylić i zapobiec zastosowaniu przez niego środków prewencyjnych oraz stwarza pozory irracjonalnego zachowania lub, jak to określiła Angela
Merkel, „utraty kontaktu z rzeczywistością”4.
2) W polityce zewnętrznej W. Putin działa na zasadzie reakcji, posiada ograniczone zasoby i nie ma możliwości kształtowania agendy polityki światowej5.
W polityce wewnętrznej rosyjski przywódca również działa na zasadzie reakcji
i represji, co ostatecznie doprowadzi do klęski jego reżimu. Należy zauważyć, że
dla radzieckiej i rosyjskiej kultury politycznej reakcyjność stanowi cechę charakterystyczną.
3) W. Putin posiada strategię długoterminową, którą konsekwentnie realizuje
przez swoją politykę. Przewiduje rozwój sytuacji na wiele kroków do przodu, zaś
na wypadek niepowodzenia zawsze posiada plan awaryjny, wykazując się przy
tym cierpliwością i opanowaniem6. Przy tym prezydent Rosji skrupulatnie ukrywa
swoje prawdziwe zamiary, czasem blefując, a czasem stwarzając pozory rezygnacji i ustępstw wobec przeciwnika. Przy takim podejściu główne wyzwanie stanowi
odgadnięcie jego prawdziwej strategii. W polityce wewnętrznej strategia ta najprawdopodobniej skierowana jest na odbudowę – w takim czy innym kształcie –
Związku Radzieckiego lub Imperium Rosyjskiego.
Opinie takie spotkać można w wielu publikacjach, w rozmaitych odmianach i połączeniach. Omówienie tego zagadnienia staje się szczególnie aktualne
w związku z koniecznością opracowania najbardziej skutecznych środków do wywierania wpływu na zachowania najwyższej władzy politycznej w Rosji, uosabianej przez prezydenta W. Putina.
Podobnie jak za czasów Związku Radzieckiego, rosyjskie kierownictwo polityczne cechuje skrajna skrytość, zwłaszcza w zakresie opracowania, dysku4
I. Traynor, P. Wintour, Ukraine crisis: Vladimir Putin has lost the plot, says German chancellor, „The Guardian”, 3.03.2014, http://www.theguardian.com/world/2014/mar/03/ukraine-vladimirputin-angela-merkel-russian, dostęp: 12.2014 r.
5
Û. Šejko, Antipody Obama i Putin, Apostrof, 08.09.2014, http://apostrophe.com.ua/article/
world/2014-09-08/antipodyi-obama-i-putin/380, dostęp: 12.2014 r.
6
J. Miller, Putin Practiced His Ukraine Strategy in Syria, „The Moscow Times”, 16.07.2014,
http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/putin-practiced-his-ukraine-strategy-insyria/503581.html, dostęp: 12.2014 r.
16
Nowa strategia prezydenta Putina
sji i podejmowania decyzji. Brak otwartych, wiarygodnych i weryfikowalnych
źródeł dotyczących polityki Moskwy skłania wielu amerykańskich i europejskich badaczy zajmujących się polityką rosyjską do zwracania się ku metodom
sowietologii z czasów zimnej wojny lub, jak żartobliwie określali to niektórzy
autorzy, do kremlinologii7. W sowietologii dopuszczalna była dość swobodna
interpretacja przemówień liderów oraz dokumentów stworzonych przez najwyższe władze partyjne i państwowe ZSRR, również bardzo uważnie monitorowano zmiany w ideologii i retoryce liderów radzieckich, odnotowując nawet
najdrobniejsze różnice. Jednym z głównych zadań sowietologii było ustalenie,
jakie czynniki miały najmocniejszy wpływ na zmiany w polityce zewnętrznej
i wewnętrznej ZSRR.
Sankcje przeciwko Rosji, stopniowo wprowadzane w 2014 roku, zbiegły się ze
spadkiem cen na węglowodorowe nośniki energetyczne na rynkach światowych,
co doprowadziło do kryzysu finansowego i gospodarczego w państwie. Nastąpił
gwałtowny spadek wartości rubla, któremu towarzyszył wzrost cen produktów
konsumenckich, miał miejsce odpływ kapitału z Rosji oraz pojawiła się groźba
niewypłacalności wielu dużych przedsiębiorstw rosyjskich z powodu nagłego deficytu środków finansowych. Od W. Putina oczekiwano zmiany kursu politycznego.
Prezydent anonsował oczekiwane zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej
w swoim orędziu skierowanym do Zgromadzenia Federalnego FR8. W orędziu tym
zostały wyznaczone podstawy nowej strategii Kremla obejmującej zarówno wewnętrzną, jak i zagraniczną politykę Rosji.
Polityczny kontekst orędzia
W kontekście powrotu do podejścia „kremlinologicznego” należy zwrócić
uwagę nie tylko na treść orędzia, ale również na jego styl. Orędzie wygłoszone
zostało w Sali Gieorgijewskiej Wielkiego Pałacu Kremlowskiego, w obecności
ponad 1000 zaproszonych osób: członków obu izb parlamentu rosyjskiego – Rady
Federacji i Dumy Państwowej, członków rządu, najwyższych urzędników Sądu
Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego, gubernatorów i przewodniczących
zgromadzeń ustawodawczych Federacji Rosyjskiej (kierownictwo regionalnych
organów władzy wykonawczej i ustawodawczej), przywódców duchownych najważniejszych konfesji (chrześcijaństwa, islamu, judaizmu i buddyzmu), działaczy
społecznych, w tym także kierownictwa regionalnych izb obywatelskich oraz największych środków masowego przekazu.
Wspaniała Sala Gieorgijewska, przepięknie udekorowana i ociekająca złotem,
jest najbardziej wyrazistym symbolem imperialnej potęgi Rosji i przede wszyst7
S. Walker, Inside Putinworld, where few risk speaking truth to power, „The Guardian”,
29.08.2014, http://www.theguardian.com/world/2014/aug/29/putin-world-kremlin-moscow-powercircle, dostęp: 12.2014 r.
8
Oficial’nyj tekst Poslaniâ prezidenta RF Vladimira Putina Federal’nomu Sobraniû 4 dekabrâ
2014 goda, http://korpunktrf.ru/politika-Chuvashii/Oficialnyy-tekst-Poslaniya-prezidenta-RF-Vladimira-Putina-Federalnomu-Sobraniyu-4, dostęp: 12.2014 r.
17
Marek Ilnicki
kim jej potęgi wojskowej. Sala im. św. Gieorgija (Jerzego) została nazwana ku
czci kawalerów orderu św. Jerzego (tj. wszystkich 4 klas tego odznaczenia), których imiona zostały wyryte złotymi literami na jej ścianach. Order św. Jerzego to
najwyższe wojskowe odznaczenie w Imperium Rosyjskim – nadawane było wyłącznie oficerom i tylko za zasługi bojowe9. Coroczne orędzia prezydenta zaczęto
ogłaszać w Sali Gieorgijewskiej od grudnia 2008 roku – po rosyjskiej interwencji
zbrojnej w Gruzji.
Oprócz symboliki i stylistyki imperialnej w orędziu znalazły się typowo radzieckie sformułowania i zwroty. Mówiąc o 6% wzroście produkcji rolnej w sektorze rolniczym w stosunku do roku 2013, na tle ogólnego spowolnienia całej gospodarki rosyjskiej i spadku produkcji przemysłowej, W. Putin patetycznie, w stylu
radzieckim, nawoływał: „Pogratulujmy pracownikom wsi tegorocznych wyników
pracy”. „Pracownicy wsi” (ros. truženniki sela) to zwrot określający pracowników
kołchozów, bardzo rozpowszechniony w ZSRR w latach 70. i 80. XX wieku10.
W warunkach gospodarki rynkowej takie publiczne wzniosłe podziękowanie pod
adresem rolników za ich pracę jest raczej niestosowne. Sakralizacja pracy rolników
charakterystyczna jest dla konserwatywnych, ultrakonserwatywnych i nazistowskich reżimów, np. hitlerowskich Niemiec czy „aksamitnych” reżimów z Europy
Środkowo-Wschodniej11.
Korzystając z retoryki przywódców radzieckich, W. Putin nawoływał w orędziu
do „pokonania braku organizacji i braku odpowiedzialności”12. Styl ten dokładnie
odpowiada stylowi wystąpienia Michaiła Gorbaczowa z 12 kwietnia 1985 roku:
„Trzeba być szczerym – na wynikach pierwszego kwartału, które nie mogą być
dla was satysfakcjonujące, w znacznym stopniu zaważył brak organizacji, czasem
pobłażliwość, a gdzieniegdzie również brak odpowiedzialności”13. Retoryka ta,
używana zarówno w roku 1985, jak i w 2014, wskazuje na próbę przełożenia odpowiedzialności za niepowodzenia gospodarcze na poszczególne podmioty gospodarki, przy jednoczesnym ignorowaniu niekorzystnych warunków systemowych
stanowiących podwaliny funkcjonowania gospodarki, które wymagają wdrożenia
kardynalnych reform.
Retoryka radziecka wyraźnie pobrzmiewała również w tej części orędzia, które
poświęcone było polityce światowej i polityce zagranicznej Rosji. Władimir Putin uważa, że Amerykanie „bezpośrednio lub zakulisowo zawsze starają się mieć
wpływ na nasze stosunki z sąsiadami”. Temat zakulisowego manipulowania przez
USA swymi europejskimi satelitami był bardzo często poruszany przez propagandę radziecką – w celu osłabienia solidarności transatlantyckiej. Próby sprowadzenia państw europejskich do poziomu reżimów będących „klientami” Stanów Zjed9
Zob. L.E. Šepelev, Тituly, mundiry, ordena v Rossijskoj imperii, Leningrad 1991.
L.I. Brežnev, Leninskim kursom, Moskva 1981, t. 9, s. 319.
11
W. Shirer, The Rise And Fall of The Third Reich, London 1960, vol. 1, s. 67.
12
Zob. Oficial’nyj tekst…
13
Reč M.S. Gorbačeva na vstreči rukovoditelej KPSS s predstavitelâmi promyšlennyh obedinenij,
„Pravda”, 12.04.1985, nr 102, http://postsov.rsuh.ru/chronicle/1985/ist_08_04_1.shtml#2, dostęp:
12.2014 r.
10
18
noczonych dostrzec można również w następującym stwierdzeniu W. Putina:
„Czasem nawet nie wiesz, z kim lepiej jest rozmawiać – z rządami co niektórych
państw, czy bezpośrednio z ich amerykańskimi protektorami i sponsorami”. Takie stwierdzenie również przypomina propagandę radziecką, zorientowaną na
nastroje antyamerykańskie panujące wśród pewnych ruchów politycznych w Europie. Różnica polega jedynie na tym, że ZSRR zorientowany był na poparcie
polityków lewicowych i lewicowo-radykalnych w Europie, natomiast W. Putin
zwraca się ku zupełnie przeciwstawnym siłom politycznym: nacjonalistycznym,
ultrakonserwatywnym i prawicowo-radykalnym, które na ogół mają poparcie ze
strony eurosceptyków.
W orędziu Eurazjatycka Unia Gospodarcza utworzona na obszarze poradzieckim przeciwstawiana jest Unii Europejskiej. Jako podstawowe zasady Unii Eurazjatyckiej W. Putin wymienia „równouprawnienie, pragmatyzm i szacunek wzajemny”, co pozwala zachować „odrębność narodową i suwerenność państwową
wszystkich państw członkowskich”14. Zasady te są konserwatywne i nawet w opinii rosyjskich publicystów są ideologicznie jałowe, ponieważ nie proponują żadnego pozytywnego programu politycznego.
Zasady te wyglądały szczególnie nieprzekonująco w kontekście kolejnej afery
w rosyjsko-białoruskich stosunkach handlowych spowodowanej przez oskarżenia
Rosji pod adresem Mińska dotyczące reeksportu towarów z Europy na rynek rosyjski pod przykrywką białoruskich marek handlowych. Na tle ostatecznego wprowadzenia od 1 stycznia 2015 roku jednolitych zasad gospodarczych w krajach członkowskich Unii Eurazjatyckiej, w związku z wprowadzeniem kontroli celnej towarów z Białorusi wysyłanych do Rosji i odwetowej kontroli ładunków rosyjskich na
terenie Białorusi, pojawia się realne zagrożenie rozpadu nawet w przypadku unii
celnej15.
Po wprowadzeniu przez Rosję zakazu importu większości towarów spożywczych z Europy eksport żywności z Białorusi do Rosji wzrósł kilkudziesięciokrotnie. Szczególnie „podejrzanie” wygląda import do Rosji takich towarów
„białoruskich”, jak: banany, łosoś, kalmary, krewetki i inne produkty spożywcze, w sposób oczywisty niepochodzące z Białorusi16. Jasne jest, że reżim białoruski postanowił skorzystać z „wojny na sankcję”, co z kolei wywołało ostrą
reakcję Kremla.
W orędziu postawiono szczególny akcent na dumę narodową Rosji. W. Putin
mówi o „zjednoczonym narodzie” i „dumie narodowej”, a następnie nieoczekiwanie wymienia „jedyny naród rosyjski” (ros. russkaâ naciâ)17. W języku rosyjskim
14
V. Gordeev, Belorussiâ vosstanovila tamožennyj kontrol’ na granice s Rossiej, RBK, 08.12.2014,
http://top.rbc.ru/politics/08/12/2014/5485a049cbb20f2027956990#xtor=AL-[internal_traffic]--[top.
rbc.ru]-[5492ca3d9a79474d0edb2553]-[related], dostęp: 12.2014 r.
16
A. Zajac, Kak Belarus’ nakormit Rossiû krevetkami i hamonom, http://news.tut.by/
economics/412058.html, dostęp: 12.2014 r.
17
15
19
Marek Ilnicki
występuje istotna różnica pomiędzy określeniami „rosyjski” w sensie narodowości (ros. russkij) i „rosyjski” w sensie przynależności państwowej (ros. rossijskij).
To drugie określa wszystkich obywateli Rosji, niezależnie od ich pochodzenia
etnicznego, a więc określa Rosjan jako naród w kontekście politycznym. Natomiast pierwsze określenie „rosyjski” przynależy etnicznym Rosjanom, ich językowi i kulturze, w tym również rosyjskim mniejszościom narodowym poza
granicami Rosji18.
Po upadku ZSRR nowe demokratyczne władze Federacji Rosyjskiej pod przywództwem prezydenta Borysa Jelcyna obrały kierunek na utworzenie jednego narodu rosyjskiego (ros. rossijskij, w sensie przynależności państwowej), ponieważ
odrodzenie się nacjonalizmu etnicznego mogło doprowadzić do rozpadu Rosji,
składającej się także z republik narodowych19. W latach 90. XX wieku separatyzm
etniczny i narodowy pojawił się nie tylko wśród Czeczenów, ale również Tatarów,
Kałmuków, Jakutów i Baszkirów. Dla nowego państwa rosyjski nacjonalizm etniczny uważany był za bardzo niebezpieczny i niszczycielski.
Do roku 2014 W. Putin również stosował taką politykę. W roku 2003, podczas
„kontaktu Putina z narodem” – corocznej, skrupulatnie przygotowywanej konferencji prasowej prezydenta, transmitowanej przez główne federalne stacje telewizyjne, W. Putin wygłosił dość ostrą deklarację: „Ten, kto mówi, że Rosja jest dla
Rosjan, wiecie, ciężko jest się powstrzymać, by nie scharakteryzować odpowiednio takich ludzi, bo są oni albo nieuczciwi, albo nie rozumieją tego, co mówią,
czyli są to po prostu przygłupy albo prowokatorzy, ponieważ Rosja jest krajem
wielu narodowości”20. „Rosja dla Rosjan” (ros. Rossiâ – dlâ russkih) – to główne
hasło nacjonalistów rosyjskich, których W. Putin nazwał wprost głupcami i prowokatorami. Wskazany zwrot oznacza kardynalną zmianę polityki narodowej W. Putina, spowodowaną – być może – aneksją Krymu i rosyjską ingerencją w konflikt
zbrojny w południowo-wschodniej Ukrainie. Jednym z wytłumaczeń ingerencji
rosyjskiej w wewnętrzne sprawy Ukrainy jest „obrona ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej”, czyli Rosjan, niebędących obywatelami rosyjskimi. Nacjonalizm
rosyjski staje się zatem częścią polityki państwowej. Generalnie, w Rosji w ciągu
2014 roku ostatecznie ukształtowała i stała się dominującą swoista ideologia nacjonalistyczno-konserwatywna.
Wiele krytycznych opinii wywołało stwierdzenie W. Putina dotyczące sakralnego znaczenia Krymu dla Rosjan, podobnie jak Wzgórze Świątynne w Jerozolimie
dla żydów i muzułmanów21. Deklaracja ta wywołała konsternację nawet wśród
18
A. Wierzbicki, Russkij i rossijskij narod w teorii i praktyce etnopolityki Rosji, w: Rosja. Refleksje o transformacji, red. S. Bieleń, A. Skrzypek, Warszawa 2010, s. 142.
19
Tamże, s. 166.
20
W. Putin: Tot, kto govorit: „Rossiâ – dlâ russkih”... oni prosto pridurki, libo provokatory,
19.12.2003, http://www.sova-center.ru/hate-speech/discussions/2003/12/d1533/, dostęp: 12.2014 r.
21
20
nacjonalistów rosyjskich i politologów prokremlowskich22. Najprawdopodobniej
za pomocą tego niefortunnego stwierdzenia W. Putin chciał zademonstrować
zdecydowane dążenie do utrzymania za wszelką cenę statusu Krymu jako części
terytorium rosyjskiego. Chciał również przez to pokazać, że Krym nie jest kartą przetargową w uregulowaniu kryzysu ukraińskiego. Natomiast potraktowanie
aneksji Krymu jako zdarzenia wyjątkowego oznacza rezygnację Putina z innych
roszczeń terytorialnych w stosunku do Ukrainy, w tym oderwania Donbasu. Poprzez podkreślenie sakralnego statusu Krymu, W. Putin niejako tłumaczy się
przed opinią światową z przypadku bezprecedensowego pogwałcenia prawa międzynarodowego.
Przedstawiając po raz kolejny własną wizję wydarzeń na Ukrainie i tradycyjnie obarczając winą za nie Zachód, przywódca rosyjski w ogóle nie wspomniał
ani o własnej wizji przyszłości Ukrainy, ani o drogach uregulowania konfliktu. To
„podejrzane” myślenie oznacza nie tylko postawę wyczekującą, jaką reprezentuje
W. Putin, ale również chęć jak najszybszego wyplątania się z konfliktu na Ukrainie
z jak najmniejszymi stratami.
Współczesna dewaluacja rubla oraz kryzys finansowy w Rosji do marca
2015 roku grożą przekształceniem się w głęboki kryzys finansowy o charakterze
systemowym, składający się na niewypłacalność sporej liczby firm, korporacji
i banków rosyjskich, szybki wzrost bezrobocia oraz zubożenie szerokich warstw
ludności rosyjskiej. Czynniki te zmuszają władze do podjęcia starań o zniesienie
sankcji zachodnich.
Najprawdopodobniej obecną pokojową retorykę kierownictwa rosyjskiego można wytłumaczyć chęcią utrzymania władzy. Od końca listopada 2014 roku zarówno
Władimir Putin, jak i Siergiej Ławrow w swoich wystąpieniach publicznych niejednokrotnie podkreślali, że są zwolennikami integralności terytorialnej Ukrainy –
z wyjątkiem Krymu – oraz deklarowali wywieranie presji na separatystach z Donbasu. Z leksykonu W. Putina i polityków rosyjskich stopniowo znikały takie określenia,
jak: „junta kijowska”, „Noworosja”, „ukraińscy oprawcy”. Mocne określenia i zwroty orędzia skierowane przeciwko Zachodowi mają zademonstrować zdecydowanie
i konsekwencję rosyjskiego prezydenta, jednak w rzeczywistości za taką agresywną
frazeologią kryje się gotowość pójścia na ustępstwa.
W zakresie wewnętrznej polityki gospodarczej W. Putin proponuje nadzwyczaj liberalne posunięcia: ulgi podatkowe, całkowitą i bezwarunkową amnestię
dla kapitału zasilającego gospodarkę narodową z tzw. spółek offshorowych lub
„wychodzącego z cienia”, tj. zalegalizowanego. Jednak przywódca rosyjski podkreśla, że amnestia ta będzie akcją jednorazową i potrwa tylko przez określony
czas. Pojęcie „amnestii całkowitej” oznacza rezygnację organów państwowych
i lokalnych władz samorządowych z zadawania jakichkolwiek pytań na temat
pochodzenia kapitału. Dla małego biznesu oraz nowych przedsiębiorstw zapla22
Š. Birman, Sakral’nost’ Kryma: car’ Irod, tajny SS i Vladimir Putin, „Novoe vremâ”, 8.12.2014,
http://nvua.net/opinion/briman/sakralnost-kryma-car-irod-tayny-ss-i-vladimir-putin-24161.html,
dostęp: 12.2014 r.
21
Marek Ilnicki
nowano całkowitą ulgę od jakichkolwiek podatków przez pierwsze dwa lata
działalności23.
Mając świadomość tego, jak ważne dla biznesu rosyjskiego jest zlikwidowanie
barier administracyjnych, W. Putin obiecał wprowadzenie trzyletniego okresu „wakacji od nadzoru”, czyli całkowite zwolnienie z jakiejkolwiek kontroli ze strony
organów nadzorujących w przypadku tych przedsiębiorstw, które przez poprzednie
3 lata nie dopuściły się żadnego naruszenia ustawodawstwa rosyjskiego. W celu
ograniczenia korupcji i nadużyć ze strony organów nadzorujących w stosunku do
biznesu w orędziu zaproponowano utworzenie jednolitego ogólnorosyjskiego rejestru kontroli biznesu, w którym mają być zawarte wszelkie informacje konieczne
do oceny podstaw i prawomocności kontroli24.
Prezydent opowiedział się także za utworzeniem specjalnej strefy ekonomicznej na Krymie, udzieleniem miastom: Władywostok, Sewastopol oraz portom
krymskim statusu wolnych portów o łagodniejszym reżimie celnym oraz wprowadzeniem dodatkowych ulg gospodarczych w 2016 roku skierowanych na rozwój.
W orędziu proponuje on wspierać „obszary wyprzedzającego rozwoju w upośledzonych społecznie i gospodarczo rejonach”25 oraz inwestować w tworzenie „parków industrialnych”. Generalnie, W. Putin proponuje stworzenie dobrego klimatu
biznesowego oraz inwestycyjnego we wszystkich regionach Rosji.
W orędziu można wyodrębnić dwie części. Pierwsza z nich poświęcona jest
polityce światowej i zewnętrznej polityce Rosji; część tę cechuje ostra retoryka,
która z kolei jest zlepkiem radzieckich kalek propagandowych, haseł nacjonalizmu rosyjskiego oraz założeń ideologii konserwatywnej. Jednak ta pozornie ostra
retoryka kryje gotowość pójścia na ustępstwa w kwestii kryzysu ukraińskiego,
a to z powodu trudnej sytuacji gospodarczej Rosji, spowodowanej przez sankcje
i spadek cen ropy naftowej na rynkach światowych. Druga część orędzia dotyczy
polityki wewnętrznej i zawiera propozycję zasadniczo nowej, skrajnie liberalnej
polityki gospodarczej, obejmującej: liberalizację polityki podatkowej, zniesienie
barier administracyjnych i obniżenie poziomu ingerencji państwa, a zarazem zaostrzenie dyscypliny administracyjnej.
Takie połączenie autorytaryzmu z liberalną polityką gospodarczą jest charakterystyczne dla modelu tzw. modernizacji autorytatywnej. Idee modernizacji autorytatywnej były popularne w Rosji w latach 90. XX wieku, w obliczu zagrożenia odbudową reżimu komunistycznego26. Planowano działać według modelu
modernizacyjnego zastosowanego w Korei Południowej, Tajwanie, w Singapurze i w Chile27. Bez względu na popularność tych idei, wybrany na prezydenta
23
Tamże.
25
O statusie prawnym „obszarów rozwoju wyprzedzającego”, zob. E. Domčeva, Na territoriâh
operežaûščego razvitiâ ustanovât nalogovye l’goty, „Rossijskaâ gazeta”, 7.11.2014.
26
O. Kryštanovskaâ, Avtoritarnaâ modernizaciâ Rossii 2000-ch godov, „Russkij žurnal”, http://
russ.ru/pole/Avtoritarnaya-modernizaciya-Rossii-2000-h-godov, dostęp: 12.2014 r.
27
V. Gel’man, Tupik avtoritarnoj modernizacii, Polit.ru, 23.02.2010, http://polit.ru/
article/2010/02/23/gelman/, dostęp: 12.2014 r.
24
22
w roku 2000 Władimir Putin zadeklarował swoje oddanie zasadom demokracji
oraz zapewniał o zachowaniu w niezmienionym kształcie konstytucji uchwalonej w roku 1993. Jednak w rzeczywistości, poczynając od pierwszych lat rządów
W. Putina, stopniowo stała się zauważalna tendencja do wzmocnienia autorytaryzmu. Reżim autorytarny w Rosji został wprowadzony nie w wyniku przewrotu
zbrojnego i objęcia władzy przez dyktatora, lecz na drodze stopniowego osłabienia
i likwidacji instytucji demokratycznych, które w Rosji były zbyt słabe i niestabilne, by móc oprzeć się tendencjom autorytarnym.
W ciągu ostatnich 15 lat polityka gospodarcza w Rosji ulegała zmianom –
od stosunkowo liberalnej na początku, po socjal-konserwatywną i populistyczną
obecnie. W trakcie pierwszej prezydentury W. Putina (lata 2000–2004) w Rosji
zostały wdrożone ważne reformy rynkowe. Rząd reformatorów nazywano „młodoliberałami”, mając na myśli przede wszystkim premiera Michaiła Kasjanowa,
ministra gospodarki Giermana Grefa oraz ministra finansów Aleksieja Kudrina, którzy byli głównymi autorami reform. Sprawa JUKOS-u i aresztowanie M.
Chodorkowskiego w roku 2003 oznaczały rezygnację z liberalnego kursu nie tylko w polityce, ale także i gospodarce. Michaił Kasjanow otwarcie mówił o tym,
że aresztowanie M. Chodorkowskiego to poważny błąd Kremla28. Ostatecznie
kurs reform liberalnych zakończył się wraz z odwołaniem Michaiła Kasjanowa
ze stanowiska w lutym 2004 roku, w przededniu marcowych wyborów prezydenckich.
Od roku 2004 gwałtownie wzrosły nakłady socjalne, zaczęła kształtować się
socjal-konserwatywna polityka społeczna i gospodarcza, podejmowano również
kosztowne programy „wsparcia rodziny i macierzyństwa”, zaczęto promować ideę
społecznej odpowiedzialności biznesu. Olbrzymie nakłady socjalne i zaprzestanie
reform rynkowych doprowadziły do spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego
Rosji, mimo wzrostu cen ropy naftowej i gazu na rynkach światowych. Zarazem
dokonywała się koncentracja zasobów naturalnych w rękach państwa, kształtował
się model kapitalizmu państwowego i szczególnej, rosyjskiej wersji korporatyzmu.
Rozpoczął się proces zespalania grup oligarchicznych z biurokracją, przy zachowaniu jej roli przewodniej. Z kolei biurokratyzacja w warunkach braku konkurencji
politycznej i mechanizmów skutecznej kontroli demokratycznej ze strony instytucji
społeczeństwa obywatelskiego doprowadziła do wzrostu korupcji i obniżenia skuteczności zarządzania państwem.
Z tych wszystkich problemów jasno zdawał sobie sprawę następca W. Putina,
protegowany przez niego nowy prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew (w latach
2008–2012). Ogłosił kurs na nową liberalizację gospodarki, polegającą na tzw. polityce czterech „I”: instytucje, innowacje, inwestycje, infrastruktura29. Jednak przy
zastanym systemie zarządzania państwowego polityka ta okazała się nieskuteczna.
28
O. Romanova, Mihail Kasânov: „Putin poobeščal mne: Â vas perežmu”, „Novaâ gazeta”, 3.03.2014,
http://www.novayagazeta.ru/politics/62569.html, dostęp: 12.2014 r.
29
T. Kosobokova, Četyre „I” Medvedeva, RBK, 15.02.2008, http://rbcdaily.ru/politics/
562949978975786, dostęp: 12.2014 r.
23
Marek Ilnicki
Kryzys w latach 2008–2009, który doprowadził do nagłego spadku cen na węglowodorowe nośniki energetyczne, przy jednoczesnym spadku zaufania do Rosji
ze strony inwestorów z powodu konfliktu zbrojnego w Gruzji w sierpniu 2008 roku,
skłonił władze rosyjskie do zastosowania pewnych środków liberalnych, skierowanych przede wszystkim na ograniczenie odpływu kapitału z Rosji i zaangażowanie inwestorów30. Dzięki tym środkom gospodarka rosyjska wykazała tendencję
wzrostową, zaangażowani zostali duzi inwestorzy zachodni i wschodnioazjatyccy, którzy założyli w Rosji tzw. przedsiębiorstwa „montażowe”. Wielu liberalnie nastawionych Rosjan, przeważnie przedstawicieli klasy średniej, pokładało
w D. Miedwiediewie nadzieje na dalsze wzmocnienie demokracji w kraju i zbliżenie z Zachodem, w sposób oczywisty błędnie oceniając niezależność nowego
prezydenta od W. Putina.
Ponowna prezydentura
Powrót W. Putina do prezydentury, niespodziewanie ogłoszony we wrześniu 2011 roku oraz sfałszowanie wyborów parlamentarnych z dnia 4 grudnia
2011 roku doprowadziły do oburzenia i masowych protestów w dużych miastach
Rosji. Ogromne akcje protestacyjne trwały aż do zaprzysiężenia W. Putina w maju
2012 roku. W odpowiedzi na akcje protestacyjne reżim wzmocnił represje, skierował wysiłki na poszukiwanie wrogów zewnętrznych oraz wewnętrznej „piątej
kolumny”, nasiliła się również demagogia populistyczna. Wzmocnienie autorytaryzmu odbiło się na polityce gospodarczej, ponieważ gwałtownie zwiększono
nakłady socjalne, by zjednać sobie Rosjan o niskich dochodach, którzy stanowią
główne poparcie dla autorytarnego reżimu W. Putina.
W maju 2012 roku, po objęciu fotela prezydenckiego, W. Putin wydał szereg
dekretów obejmujących przede wszystkich sferę socjalną (edukację, ochronę zdrowia i ubezpieczenie społeczne), na mocy których miały być szybko zwiększone
nakłady socjalne. Dekrety te zyskały miano „majowych dekretów prezydenckich”,
w rosyjskiej kulturze biurokratycznej wytyczyły kierunek wewnętrznej polityki
państwowej dla wszystkich gałęzi i poziomów władzy. Znów miał miejsce znaczący wzrost nakładów socjalnych, zabezpieczonych przez utrzymujące się wysokie
ceny ropy i gazu ziemnego.
Polityka zagraniczna Rosji stała się bardziej agresywna i sztywna. Prezydent
D. Miedwiediew otwarcie wypowiadał się przeciwko wykorzystywaniu agresywnej retoryki w ocenach polityki państw europejskich i USA w Libii, jak również nie
próbował czerpać profitów z kryzysu libijskiego, natomiast stary-nowy prezydent
W. Putin już niebawem, w trakcie kryzysu syryjskiego, nie zawahał się użyć demagogii i propagandy w stylu radzieckim, mówiąc o agresji USA. W rzeczywistości
z początkiem prezydentury W. Putina w roku 2012 dokonał się zwrot Rosji w kierunku polityki radzieckiej polegającej na otwartym poparciu niedemokratycznych
30
Medvedev: Nužen fond dlâ privlečeniâ investicij, „Aktual’nye kommentarii”, http://actualcomment.ru/medvedev_nuzhen_fond_dlya_privlecheniya_investitsiy.html, dostęp: 12.2014 r.
24
reżimów zależnych na Bliskim Wchodzie, a nawet wsparciu bliskowschodnich
organizacji terrorystycznych, m.in. przedstawiciel prezydenta FR ds. Bliskiego
Wschodu, zastępca ministra spraw zagranicznych FR Michaił Bogdanow odbył
oficjalne spotkanie z Sajjidem Hasanem Nasr Allahem, sekretarzem generalnym
ruchu Hezbollah31. Według niektórych źródeł podczas spotkania omawiano dostawy nowoczesnej broni rosyjskiej, co wywołało zrozumiałe obawy w Izraelu32.
W taki oto sposób W. Putin osobiście przekreślił własną politykę walki z terroryzmem międzynarodowym oraz zdewaluował swoje apele, by nie dzielić terrorystów na „złych” i „dobrych”.
Już w roku 2012 wielu rosyjskich ekspertów, w tym również lojalnych w stosunku do Kremla, stwierdziło, iż współczesny model wzrostu gospodarczego się
wyczerpał i Rosję nieuchronnie czeka ciężki kryzys gospodarczy. Jako termin
ewentualnego kryzysu wymieniano rok 2015 i 2016. Taki sam termin przewidywali rosyjscy politycy opozycyjni, zdając sobie sprawę z tego, że masowe protesty
i zmiana reżimu w Rosji możliwe są jedynie w warunkach kryzysu. W roku 2013
jeden z analityków Michaił Chazin trafnie przewidział termin rozpoczęcia kryzysu
pod koniec roku 2014 lub na początku 2015 oraz wskazał, że rozpocznie się on od
nagłego spadku wartości rubla33.
W trakcie konfliktu w Iraku w 2003 roku oraz w Libii w roku 2011 wielu ekspertów rosyjskich uprzedzało, że tymczasowy wzrost cen ropy naftowej i nośników
węglowodorowych w perspektywie średniookresowej zmieni się w nieuchronny
spadek, ponieważ wolumen podaży ropy z Iraku i Libii zostanie zwiększony i przekroczy nawet poprzedni wolumen sprzedaży.
Jednak kierownictwo rosyjskie nie uwierzyło w pesymistyczne prognozy i nie potrafiło uwolnić gospodarki rosyjskiej od zależności surowcowej. Zarówno prezydent,
jak i większość rosyjskich ekspertów przez całe ostatnie dziesięciolecie zgodnie przekonywało o konieczności dywersyfikacji gospodarki, zdjęcia „klątwy” surowcowej
z gospodarki rosyjskiej czy „zeskoczenia z igły” (ros. slezt’ s igly, oznacza uwolnić się
od zależności narkotykowej)34. Jednak zależność Rosji od eksportu surowców węglowodorowych jedynie rosła, a te „zaklęcia” na nic się zdały. Powody porażki dywersyfikacji gospodarki rosyjskiej kryją się w samej istocie rosyjskiego modelu autorytaryzmu i korporatyzmu – system nie potrafi samodzielnie się zreformować.
Władimir Putin błędnie postawił na gigantyczne i kapitałochłonne projekty wizerunkowe oraz przedsięwzięcia na skalę globalną organizowane w Rosji, jak na
przykład: szczyt APEC (ang. Asia-Pacific Economic Cooperation) we Władywo31
Specpredstavitel’ Putina vstretilsâ s glavoj „Hezbolly” Nasralloj, http://www.rtvi.com/video/
21435, dostęp:12.2014 r.
32
C. Newton, Israel Sends Warning to Assad, Russia and Iran With Damascus Airstrikes, „The
Daily Beast”, http://www.thedailybeast.com/articles/2014/12/07/israeli-sends-warning-to-assad-russia-and-iran-with-damascus-air-strikes.html, dostęp: 12.2014.
33
Èkonomičeskij krizis v Rossii. Prognozy, http://rusjizn.ru/137-ekonomicheskiy-krizis-v-rossiiprognozy.html, dostęp: 12.2014 r.
34
W. Tûtin, Kak slezt’ s neftânoj igly, „Vzglâd. Delovaâ gazeta”, 12.12.2014, http://www.vz.ru/
club/2014/12/12/719913.html, dostęp: 12.2014 r.
25
Marek Ilnicki
stoku w 2012 roku, 27. Letnia Uniwersjada w Kazaniu w 2013 roku, XXII Zimowe
Igrzyska Olimpijskie i wyścig Formuły 1 w Soczi w 2014 roku, czy Mistrzostwa
Świata w Piłce Nożnej w 2018 roku. Oczekiwano, że projekty te wesprą rozwój
infrastruktury w oddalonych od Moskwy regionach kraju, spowodują znaczny
wzrost inwestycji i uaktywnią biznes na tych obszarach oraz poprawią wizerunek
i atrakcyjność inwestycyjną Rosji na rynkach światowych.
W praktyce jednak projekty te zasadniczo nie wpłynęły na poprawę wizerunku
Rosji, doprowadziły natomiast do gwałtownego wzrostu wydatków budżetowych
oraz rozkwitu korupcji, ponieważ olbrzymie projekty kapitałochłonne są z zasady
trudne do skontrolowania. Zaufanie ze strony inwestorów wcale nie wzrosło, zaś
biznes prywatny niechętnie partycypował w tych projektach, ponieważ nie dostrzegał dalszej perspektywy wykorzystania kosztownej infrastruktury po zakończeniu
przedsięwziąć jednorazowych35.
Okazało się, że bieżące utrzymywanie wielu kapitałochłonnych obiektów zbudowanych do ww. celów jest deficytowe, nawet bez uwzględnienia poniesionych
nakładów kapitału. Olbrzymie środki, jakie pochłonęły te obiekty, można było
znacznie bardziej racjonalnie i skutecznie spożytkować na wsparcie biznesu, liberalizację systemu podatkowego, wsparcie gospodarki oraz bardziej przemyślany
i odpowiadający potrzebom gospodarczym rozwój infrastruktury transportu.
Projekty te w swej istocie są powrotem ku gigantomanii radzieckiej – ku bardzo
kosztownym i nieopłacalnym olbrzymim projektom budowlanym, które demagogicznie mianowano „budowami komunizmu”36. Taka błędna polityka gospodarcza
wynika z niedemokratycznej oraz nierynkowej istoty reżimu politycznego i gospodarczego, przy którym nakłady ponoszone przez państwo nie odpowiadają kryteriom
skuteczności rynkowej oraz nie są kontrolowane przez społeczeństwo obywatelskie.
Poprzez połączenie się oligarchii z państwowym aparatem biurokratycznym powstaje możliwość zaangażowania umownie prywatnych zasobów inwestycyjnych do
celów nieskutecznych, kapitałochłonnych projektów. Jednakże nie są one w pełni
prywatne, gdy uwzględni się zależność dużego biznesu od państwa, zagrożenie nacjonalizacją i bezpośrednią ingerencją państwa w sprawy dużych korporacji37.
Kryzys gospodarki rosyjskiej prognozowany na lata 2015–2016 przyspieszył
z powodu spadku cen ropy naftowej i gazu ziemnego oraz sankcji Zachodu spowodowanych aneksją Krymu i ingerencją Rosji w sprawy wewnętrzne Ukrainy38.
Czynniki te skłoniły W. Putina do wysłuchania opinii zwolenników liberalizacji
gospodarki i skorzystania z ich wskazówek.
Obraz nowej strategii oraz nowej polityki gospodarczej W. Putina będzie niepełny bez oceny poprzedzających je wahań w rosyjskiej polityce wewnętrznej.
35
S. Rosenberg, Putin’s hopes to burnish Russia’s image with Sochi 2014, „BBC News Europe”,
06.02.2014, http://www.bbc.com/news/world-europe-26062757, dostęp: 12.2014 r.
36
Zob. Velikie strojki kommunizma, red. A. Karlov, Moskva 1965.
37
F. Hill, C. Gaddy, Mr. Putin: Operative in the Kremlin, Brookings Institute Press 2013, s. 154.
38
K. Zawjałowa, WszE oceniła stoimost’ ukrainskogo krizisa dlia ekonomiki RF, Reuters,
12.08.2014, http://ru.reuters.com/article/topNews/idRUKBN0GC1CI20140812, dostęp: 12.2014 r.
26
Wahania te przypominały turecką politykę „wahadła” okresu zimnej wojny, tj. od
liberalizmu do autorytaryzmu i odwrotnie. W latach 2000–2014 w Rosji umownie
można wyodrębnić kilka takich etapów:
1) 2000–2004 – polityka reform prowadzona przez rząd młodoliberałów, szybki
wzrost gospodarczy;
2) 2004–2008 – umocnienie się autorytaryzmu, korporatyzmu, socjal-konserwatyzmu, zwiększenie nakładów socjalnych i spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego;
3) 2008–2012 – stosunkowo liberalny kurs polityczny prowadzony przez prezydenta D. Miedwiediewa, zorientowany na zwiększenie inwestycji i innowacji;
4) 2012–2014 – nasilenie się represywnego charakteru reżimu autorytarnego, populizmu, stopniowe odrodzenie się rosyjskiego nacjonalizmu, całkowita rezygnacja
z reform rynkowych, nasilenie się „kapitalizmu państwowego” oraz ingerencji
państwa w sprawy gospodarki, znaczne zwiększenie nakładów socjalnych;
5) od grudnia 2014 roku – nowy kurs skierowany na liberalizację gospodarki,
z zachowaniem reżimu autorytarnego oraz agresywnej polityki zagranicznej.
Gdy zestawimy te wahania rosyjskiej wewnętrznej polityki gospodarczej i socjalnej ze zmianami cen ropy naftowej, to staje się oczywista zależność okresów
liberalizacji od spadku cen ropy na rynkach światowych (rys. 1).
Schemat 1. Zmiany cen ropy naftowej w latach 2000–2014 (w USD) i okresy liberalizacji/
wzmocnienia autorytaryzmu w rosyjskiej polityce wewnętrznej (jasnoszarym oznaczono
okresy liberalizacji, ciemoszarym – okresy nasilenia się autorytaryzmu).
Źródło: Oprac. własne autora w oparciu o ceny ropy naftowej: Index Mundi, Crude Oil (petroleum), Dated
Brent Monthly Price – US Dollars per Barrel, http://www.indexmundi.com/commodities/?commodity=crude-oil-brent&months=360, dostęp: 12.2014 r.
27
Marek Ilnicki
Opisując rosyjską politykę wahadła, należy unikać zbyt ścisłych porównań
z Turcją, chociaż zarówno dla Rosji, jak i dla Turcji charakterystyczne jest zjawisko etatyzmu. Nowoczesna Republika Turecka od początku lat 90. XX wieku
osiągnęła znaczący postęp w budowie dojrzałego społeczeństwa demokratycznego, stabilnego pod względem instytucjonalnym, co doprowadziło do wygaszenia
wahań wahadła tureckiego. W okresie zimnej wojny podstawowy bodziec „wahadła” tureckiego stanowił, z jednej strony, zagrożenie islamizacją, a z drugiej – rewolucyjną radykalizacją marksistowską społeczeństwa tureckiego. Liberalizacja
i demokratyzacja prowadziły do wzmocnienia wpływów politycznych islamistów
oraz lewicowych radykałów, co groziło wojskowym zamachem stanu i powrotem
Turcji na ścieżkę modernizacji prozachodniej z zastosowaniem metod autorytarnych, w duchu ideologii kemalizmu39. Wojsko posiada ogromne wpływy w tureckim systemie politycznym oraz wielki autorytet w społeczeństwie, i to właśnie ono
stanowi główny przekaźnik idei Kemala Atatürka, jest również gwarantem prozachodniego kursu republiki. W przypadku zagrożenia dla tego kursu politycznego
wojsko w drodze zamachu stanu stawiało u władzy kemalistów. Przez wiele lat
Turcja była reżimem hybrydowym, którego stabilność zapewniały wahania wahadła – następowanie po sobie reżimów liberalnych i etatystycznych40.
W Rosji w latach 90. XX wieku mógł ukształtować się podobny system wahadła – pod wpływem zagrożenia przywrócenia reżimu komunistycznego na fali
niezadowolenia znacznej części Rosjan spowodowanego przez wprowadzenie reform rynkowych41. Właśnie ten czynnik zmusił polityków liberalnych popierających prezydenta Borysa Jelcyna do mówienia o „modernizacji autorytarnej” oraz
o ewentualności, a nawet potrzebie reżimu autorytarnego, w celu zachowania wyników reform rynkowych. Dyskusje te nasilały się w Rosji, szczególnie w przededniu wyborów prezydenckich w latach 1995–1996 i 1999–2000.
Dojście do władzy przedstawiciela resortu siłowego w zasadzie stanowiło kompromis pomiędzy modelem demokracji liberalnej a „modernizacji autorytarnej”42.
Jednak zagrożenie rewanżu komunistycznego okazało się przesadzone, ponieważ
Rosjanie mieli zbyt dużo negatywnych wspomnień związanych z reżimem komunistycznym. Po dojściu W. Putina do władzy zagrożenie to zostało całkowicie zniwelowane. W. Putin spełnił misję stabilizacji systemu politycznego oraz likwidacji
zagrożeń wewnętrznych dla bezpieczeństwa państwa.
Mogłoby się wydawać, że stosunkowa stabilność nowego, formalnie demokratycznego reżimu w Rosji powinna była stworzyć sprzyjające warunki do dalszych
reform demokratycznych i liberalnych. Wysokie ceny ropy naftowej i gazu moż39
D. Gürpınar, The Trajectory of Left-Liberalism in Turkey and Its Nemesis: The Great Rupture
in the Turkish Left, „Insight Turkey”, Winter 2012, s. 150–151, http://file.insightturkey.com/Files/
Pdf/insight_turkey_vol_14_1_2012_gurpinar.pdf, dostęp:12.2014 r.
40
Tamże, s. 157.
41
S. Suhova, Stavka na krasnoe, „Itogi”, nr 18/777, 2.05.2011, http://www.itogi.ru/
russia/2011/18/164590.html, dostęp: 12.2014 r.
42
M. Samorukov, Kak Rossiâ ne zametila svoû avtoritarnuû modernizaciû, 14.02.2012, http://slon.ru/
world/kak_rossiya_na_zametila_svoyu_avtoritarnuyu_modernizatsiyu-747434.xhtml, dostęp: 12.2014 r.
28
na było wykorzystać do przeprowadzenia koniecznych reform. Jednak rosyjskie
kierownictwo polityczne obrało kurs na wzmocnienie autorytaryzmu i demontaż
instytucji demokratycznych zapewniających możliwość wyboru i zmiany władzy
politycznej. Przez ostatnie dwa lata w Rosji silniej odradzały się radzieckie, z gruntu totalitarne, praktyki i symbolika oraz retoryka.
Rosyjskie wahadło lat 2000–2014 wiąże się jednak nie z wahaniami pomiędzy etatyzmem a liberalizmem, ale z zewnętrznymi gospodarczymi i politycznymi
czynnikami koniunkturalnymi wpływającymi na gospodarkę rosyjską w związku
z jej nieproporcjonalną budową opartą o surowce naturalne43.
W charakterze czynników degradacji autorytarnej rosyjskiego systemu politycznego, w porównaniu do demokratyzacji Turcji, wymienić można następujące
okoliczności:
1) Rosyjskie kierownictwo polityczne w latach 90. XX wieku nie zdążyło całkowicie wyzbyć się totalitarnego dziedzictwa radzieckiego w postaci m.in. instytucji poradzieckich, paternalizmu w polityce wewnętrznej, zwolenników reżimu
komunistycznego (lub innych reżimów niedemokratycznych) oraz skostniałych
praktyk radzieckich. Wszystkie te instytucje oraz praktyki zaczęły odradzać się
w sprzyjających warunkach politycznych ostatniego dziesięciolecia.
2) W odróżnieniu od Turcji, Rosja nie była zbyt mocno zintegrowana z gospodarką światową, organizacjami gospodarczymi i politycznymi, nie miała także bodźców zewnętrznych do przeprowadzenia reform demokratycznych. Wręcz
przeciwnie, W. Putin bardzo często sięga po retorykę izolacjonistyczną, oskarżając
Zachód o ingerencję w sprawy wewnętrzne Rosji. W słownictwie prezydenta najczęściej pojawia się pojęcie z zakresu prawa międzynarodowego: „suwerenność”,
ciągle podkreśla on suwerenność Rosji, przeciwstawiając ją rzekomo „nieposiadającym suwerenności satelitom Stanów Zjednoczonych”44. Brak zrozumienia
dla konieczności delegowania niektórych pełnomocnictw do poziomu organizacji
międzynarodowych i regionalnych zarówno u W. Putina, ale też u większości polityków rosyjskich, bardzo utrudnia realizację rosyjskich projektów integracyjnych
na obszarze poradzieckim.
3) Rosja jest państwem wielonarodowym, jest to zapisane w jej konstytucji. Granice Rosji nie są tożsame z obszarem zamieszkania etnicznych Rosjan
– jest to problem odziedziczony przez Rosję po Imperium Rosyjskim i Związku
Radzieckim. Przejawy separatyzmu narodowego prowokują działania odwetowe
ze strony Moskwy i wzmacniają tendencje autorytarne. Z tego samego powodu
powstają konflikty pomiędzy Rosją a byłymi republikami radzieckimi, zamieszkałymi przez znaczną liczbę etnicznych Rosjan, będących obywatelami nowych,
niezależnych państw.
43
The S word: Will the stagnating economy bring about much-needed structural reform?, „The
Economist”, 9.11.2013, http://www.economist.com/news/europe/21589455-will-stagnating-economybring-about-much-needed-structural-reform-s-word, dostęp: 12.2014 r.
44
Putin obozval Bolgariû nesuverennym gosudarstvom, 1.12.2014, http://www.ostro.org/general/world/news/459341/, dostęp: 12.2014 r.
29
Marek Ilnicki
4) Proces demokratyzacji Rosji również mocno zaburzają nastroje rewanżystowskie, które dziennikarze trafnie określili syndromem weimarskim45. Można go
również nazwać syndromem postimperialnym, ponieważ wiele upadających imperiów przejawiało zwiększoną agresję w polityce zagranicznej. W. Putin otwarcie korzysta z rewanżyzmu politycznego w celu zapewnienia poparcia dla swojej
polityki zagranicznej wśród obywateli rosyjskich. Z tego samego powodu w roku
2014 prezydent zaczął wykorzystywać nastroje nacjonalistyczne w Rosji, mimo że
w perspektywie długookresowej niosą one poważne zagrożenie dla integralności
terytorialnej oraz jedności Rosji.
5) Kultura polityczna Rosjan nie ma w sobie elementów europejskich tradycji
demokratycznych, natomiast radziecka i współcześnie rosyjska państwowa propaganda wpajała Rosjanom, że zagrożenie dla bezpieczeństwa zewnętrznego Rosji
stale napływa z Zachodu46. W wyniku tego u Rosjan wykształcił się szczególny
rodzaj niedemokratycznej mobilizacyjnej kultury politycznej, a nawet gospodarki mobilizacyjnej, zorientowanej nie na zaspokajanie potrzeb ludności, lecz na
obronę przed wrogami z zewnątrz. Właśnie tym wytłumaczyć można bezprecedensowy wzrost poziomu zaufania do W. Putina w sondażach – aż do 84% w roku
2014, mimo trwania kryzysu gospodarczego47. Rozpoczął się proces mobilizacji
politycznej Rosjan, podsycany przez propagandę państwową. Z kolei mechanizmy
mobilizacji wzmacniają autorytaryzm, a nawet mogą doprowadzić do reanimacji
elementów totalitaryzmu.
Zakończenie
Nowy kurs W. Putina ogłoszony w jego orędziu w grudniu 2014 roku jest mało
prawdopodobny w realizacji. Należy jednak wskazać na obecne w nim zrozumienie i uświadomienie sobie konieczności liberalizacji gospodarki. Istnieją przesłanki, by sądzić, że kurs ten opracowało otoczenie W. Putina, natomiast przywódca
rosyjski ogłosił go jako własny, w obawie, jeśli nawet nie o masowe protesty w Rosji, to o dojście do puczu elitarnego, bowiem sankcje w sposób dotkliwy wpłynęły
na interesy gospodarcze rosyjskiej elity oligarchicznej i biurokratycznej, co powoduje, że W. Putin ma podstawy, by obawiać się rozłamu tych elit.
Za znaczącą przeszkodę w tym, by liberalne środki zaproponowane w orędziu,
doprowadziły do uzdrowienia gospodarki rosyjskiej uznać można problem braku
rozdzielenia własności prywatnej i władzy politycznej. „Modernizacja autorytatywna” w krajach Azji Wschodniej przebiegała w warunkach udzielenia „twardych” gwarancji w zakresie poszanowania własności prywatnej i nieingerowania
45
E. Gajdar, Vejmarskij sindrom, „Kommersant”, 6.02.2006, http://www.kommersant.ru/
doc/646878, dostęp: 12.2014 r.
46
A. Levinson, Russkij maâtnik. Meždu svobodnym rynkom i total’nym kontrolem, „Ekspert”
1998, nr 32, s. 16.
47
Opros: rejting Putina dostig pika v avguste i pošel vniz, „BBC Russkaâ služba”, http://www.
bbc.co.uk/russian/russia/2014/08/140827_levada_center_survey_putin, dostęp: 12.2014 r.
30
Słowa kluczowe: Rosja, Putin, polityka, orędzie, sankcje, strategia
przez reżim autorytarny w stosunki gospodarcze. Dokładnie takich, decydujących
dla „modernizacji autorytarnej”, warunków w Rosji brakuje48. Żadne „zaklęcia”
nie pomogą szybko pokonać kryzys gospodarczy. Drugi istotny warunek „modernizacji autorytarnej” stanowi otwartość gospodarki, liberalizacja handlu zagranicznego oraz inwestycji zagranicznych – Rosja zaś, odwrotnie, idzie w kierunku
izolacjonizmu.
Nowa strategia W. Putina ma nikłe szanse na sukces. Odwołanie sankcji, wyjście Rosji z kryzysu, polepszenie się stosunków rosyjsko-europejskich i rosyjsko-amerykańskich oraz uregulowanie kryzysu na Ukrainie są ściśle powiązane
i współzależne. Jedynym logicznie bezsprzecznym rozwiązaniem całego szeregu
problemów mogłaby się stać zmiana reżimu politycznego w Rosji, z nieodzownym
odsunięciem Władimira Putina od władzy.
President Putin’s new strategy
The article considers political style of Vladimir Putin, president of the Russian Federation for many years. It characterizes the state system under his rule, the impact on the
international environment as well as internal and external effects of his decisions. The
author notes some similarities to the rhetoric used earlier by the Soviet authorities, pointing
to significant fluctuations in domestic policy between statism and liberalism at the same
time. Modern Russia’s policy in the face of the current geopolitical situation may prove to
be ineffective.
Key words: Russia, Putin, politics, address, sanctions, strategy
La nouvelle stratégie du président Poutine
Cet article porte sur le style de la politique de l’inamovible président de la Fédération de
Russie Vladimir Poutine. Le texte décrit le système de l’État sous son règne, l’impact sur
l’environnement international et les effets internes et externes des décisions prises. L’auteur
note certaines similitudes avec la rhétorique utilisée précédemment par les autorités de
l’URSS, tout en pointant des fluctuations importantes dans la politique intérieure, allant de
l’étatisme au libéralisme. Vu la situation géopolitique actuelle, la politique contemporaine
de la Russie peut se révéler peu efficace.
Mots-clés: Russie, Poutine, politique, message présidentiel, sanction, stratégie
Новая стратегия президента Путина
Данная статья касается стиля политики многолетнего президента Российской
Федерации Владимира Путина. Представлены здесь размышления характеризуют
государственную систему под его правлением, влияние на международную среду,
а также внутренние и внешние последствия его решений. Автор отмечает опреде48
V. Gel’man, Avtoritarnaâ modernizaciâ: missiâ nevypolnima, 26.01.2010, http://slon.ru/russia/
avtoritarnaya_modernizaciya_missiya_nevypolnima-250146.xhtml, dostęp: 12.2014 r.
31
Marek Ilnicki
32
ленное сходство с риторикой, используемой ранее советской властью, одновременно
указывая на значительные колебания во внутренней политике между этатизмом и либерализмом. Современная политика России в условиях нынешней геополитической
ситуации может оказаться не очень эффективной.
Ключевые слова: Россия, Путин, политика, послание, санкции, стратегия
Katarzyna
Psujek
Odbudowa znaczenia
Rosji na arenie
międzynarodowej
w dyskursie Władimira
Putina i Dmitrija
Miedwiediewa
Uwagi wstępne
Niniejszy artykuł przedstawia dyskurs polityki wokół relacji zewnętrznych Federacji Rosyjskiej w okresie 2004–2011, a zatem w czasie drugiej kadencji prezydenckiej Władimira Putina oraz prezydentury Dmitrija Miedwiediewa. Materiał
został oparty o wystąpienia, zwane orędziami przed Zgromadzeniem Federalnym,
które prezydenci wygłaszają każdego roku, zapisane na nośnikach elektronicznych
(nagrania video oraz teksty).
Hipoteza, jaką staram się weryfikować to stwierdzenie, że w dyskursie polityki
zagranicznej władza stara się przedstawiać Rosję jako państwo pragnące zacieśniania współpracy z partnerami. W oczach odbiorców buduje się obraz ważnej, demokratycznej misji kraju. Jednocześnie podkreślane są różnice i nieporozumienia
rodzące się podczas podejmowanych prób współpracy.
Pozycja Rosji w świecie
Lata wstecz lansowano wizerunek Rosji jako strażnika przed rewolucją i wybawiciela Europy od uzurpatora Napoleona. Następnie głoszono mit misji cywilizacyjnej Rosji wobec podbitych i zagarnianych przez nią kolejno ziem1. Jak
wskazują wybrane fragmenty orędzi obu prezydentów, mit o szczególnym posłan1
M. Bobrownicka, Patologie tożsamości narodowej w postkomunistycznych krajach słowiańskich, Kraków 2006, s. 66–67.
33
Katarzyna Psujek
nictwie dziejowym Rosji wobec świata jest wciąż aktualny. Świat nie jest zdolny
do tak heroicznego czynu, aby podjąć próbę zrozumienia i zaakceptowania tego
posłannictwa. Ten świat to Zachodnia Europa i Stany Zjednoczone wraz ze swoim
systemem wartości2. Odniesienia do tych nieporozumień i braku chęci współpracy doskonale uwidaczniają się w analizowanych orędziach zarówno u Putina, jak
i Miedwiediewa.
Obaj prezydenci w swoich wystąpieniach nawiązują często do lat 1990–1999
i oceniają te lata bardzo źle – jako czas upadku kraju, czas trudnych lat rozpadu, razwala (co ma w języku rosyjskim silniejszy wydźwięk niż po prostu rozpad
– raczej upadek, zrujnowanie, całkowite rozbicie; słowo to jednak nie znajduje
bezpośredniego odpowiednika w języku polskim). W. Putin: rozpad Związku Radzieckiego był największą geopolityczną katastrofą wieku. Dla narodu rosyjskiego był to prawdziwy dramat. Dziesiątki milionów naszych towarzyszy, obywateli
i rodaków znalazła się poza granicami terytorium rosyjskiego. Epidemia rozpadu
miała wpływ także na samą Rosję3. Jednocześnie silnie podkreślają odbudowę,
jaka dokonała się od czasu podjęcia pierwszej prezydentury Putina, kładąc nacisk
na pozytywne wydarzenia od roku 2000 i oceniając je w kategoriach znacznych
sukcesów. W. Putin: Chciałbym zaznaczyć, że w czasie ostatnich czterech lat, przestąpiliśmy nieprostą, ale bardzo ważną granicę. I nareszcie dziś, po długim czasie,
Rosja stała się państwem stabilnym politycznie i ekonomicznie, państwem niezależnym finansowo oraz w relacjach międzynarodowych4. Mówiąc ostatnie cztery lata
Putin wyraźnie nawiązuje do początku swojej prezydentury. Wspomniane czterech
latach (2000–2004) wyraźnie oddziela Rosję Jelcyna od Rosji Putina.
Zarówno w dyskursie Putina, jak i Miedwiediewa, pobrzmiewa treść, że dopiero dzięki odpowiednim decyzjom, odpowiedniej władzy, możemy dziś mówić
o Rosji jako kraju niezależnym pod względem finansowym czy politycznym. Dzięki Putinowi państwo jest wolne od bezpośrednich wpływów decyzyjnych innych
mocarstw. Samo może o sobie decydować. W latach 90. XX wieku Jelcyn pozwalał
na ingerencje i szerokie wpływy obcych sił (NATO, USA). Rosja straciła w oczach
sąsiadów, stała się państwem podległym dyktandu Zachodu i uległym. Z supermocarstwa przeobraziła się w państwo o słabej sile politycznej. Po roku 2000 kraj
jest stabilny i wolny od oddziaływania i narzucania planów z zewnątrz. Dziś to
Rosjanie decydują o ich dalszych losach. Nikt im już nie mówi, co mają robić.
Dziś swobodnie nawiązują relacje międzynarodowe i wybierają partnerów w planach i inwestycjach. W. Putin: Wielu wtedy myślało, wielu się wtedy wydawało,
że nasza młoda demokracja jest, nie przedłużeniem rosyjskiej państwowości, a jej
końcowym krachem, że jest przedłużeniem agonii systemu radzieckiego. Ci, którzy
tak myśleli, pomylili się. Właśnie w tym okresie w Rosji miały miejsce wyjątkowo
2
Tamże, s. 193–194.
Poslanie Prezidenta Rossijskoj Federacii Federal’nomu Sobraniû, 2005, s. 1, http://www.
kremlin.ru/, dostęp: 02.2014 r.
4
3
34
5
6
7
8
Odbudowa znaczenia Rosji na arenie międzynarodowej…
znaczące wydarzenia. W naszym społeczeństwie wypracowały się nie tylko energia samoobrony, ale i wola nowego, wolnego życia. W tym trudnym czasie Rosjanie musieli jednocześnie bronić suwerenności i bezbłędnie wybrać nowy kierunek
rozwoju swojej tysiącletniej historii. Trzeba było odpowiedzieć na najtrudniejsze
pytania: jak ochronić naszych wartości, jak nie stracić tego, co osiągnęliśmy i jak
podtrzymać zdolność do życia rosyjskiej demokracji. Musieliśmy znaleźć własną
drogę do budowania demokratycznego, wolnego i sprawiedliwego społeczeństwa
i państwa5.
Warto zwrócić uwagę, że obaj prezydenci często używają sformułowania nowa/
młoda demokracja (a co za tym idzie Nowa Rosja), co można rozumieć, iż miała
swoje narodziny wraz z początkiem pierwszej kadencji Putina. Wiele razy jednak
w orędziach napotykamy odniesienia do wielowiekowej demokratycznej tradycji
w Rosji, gdzie naród rosyjski odegrał znaczącą rolę w szerzeniu demokratycznych
wartości. W. Putin: Przede wszystkim Rosja była, jest i będzie największym europejskim narodem. Wycierpiane i wywalczone przez europejską kulturę ideały wolności, praw człowieka, sprawiedliwości i demokracji, w przeciągu wielu wieków
były dla naszego społeczeństwa określonym wartościami kierunkiem6.
Podkreśla się znaczenie demokratycznych dokonań Rosjan w świecie. Dokonania te to przede wszystkim zwycięstwo w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. W. Putin:
Już bardzo niedługo, 9 maja, będziemy obchodzić 60-lecie Wielkiego Zwycięstwa.
Ten dzień, według prawa, można uznawać dniem triumfu cywilizacji nad faszyzmem. Wspólne zwycięstwo pozwoliło ochronić zasady wolności, niezależności,
równości wszystkich ludzi i ludów7.
Silne przywiązanie do wspomnianych wartości demokratycznych, może się
wydawać jednak nieco groteskowe. Bo gdzie szukać owego zakorzenienia? Skąd
się wywodzi? Gdzie ma swój początek? W carskiej Rosji? W rządach bolszewików? W. Putin: W ciągu trzech stuleci, razem z innymi europejskimi narodami,
ramię w ramię, przeszliśmy poprzez reformy edukacji, trudności ustanowienia
parlamentaryzmu, władzy miejskiej i sądowej (...). Krok za krokiem, razem popieraliśmy przyznanie i rozszerzenie praw człowieka w kwestii równych praw wyborczych, działaliśmy na rzecz obowiązkowego troszczenia się o ludzi słabych, na
rzecz kobiet, wspierając ich emancypację i innych, ważnych socjalnych spraw8.
Putin w orędziu z 2005 roku nawiązuje do demokratyzacji i w silny sposób akcentuje, jak długą historię ma demokracja w Rosji – mając na myśli czas istnienia
Imperium Rosyjskiego. Pomija przy tym fakt, że ówczesna monarchia absolutna
(a potem rządy bolszewików i utworzenie ZSRR) z demokracją miały niewiele
wspólnego. Jednakże nie można zaprzeczyć, że Imperium Rosyjskie, było mocarstwem euroazjatyckim szybko przeobrażającym się w imperium światowe. Potęga
Rosji, mającej głębokie wpływy i koneksje w wielu państwach sąsiednich a także
Poslanie Prezidenta Rossijskoj Federacii Federal’nomu Sobraniû, 2005…, s. 1–2.
Tamże, s. 2.
Tamże, s. 6.
Tamże, s. 2.
35
Katarzyna Psujek
trwałe partnerstwa z państwami Europy Zachodniej, była znana i szanowana wśród
narodów Europy i Azji. Hasło Wielikaja Dzierżawa, począwszy od 1815 roku aż
do dziś, pozostaje w umysłach Rosjan określeniem ich kraju. Kraju silnego i znaczącego na arenie międzynarodowej. Wizerunek państwa radzieckiego po cichu łączony był z obrazem dawnego imperium. Radzieccy historycy starali się odkrywać
związki z przeszłością i pokazywać je ludziom, aby ci kultywowali je, przekazując
dalej. Putin nie bez powodu odwołuje się do tego okresu i zaznacza, że Rosja dziś,
mimo zupełnie odmiennej sytuacji, nadal chce być istotnym sojusznikiem. Mimo
że różni, jesteśmy częścią Europy – konstatuje. Rosjanie, z jednej strony, mają
ogromne poczucie odrębności i wyjątkowości względem innych narodów, z drugiej strony – chcą odczuwać związek z Europą. Głównie związek silnego partnerstwa, gdzie Rosja jest cenionym sojusznikiem. W. Putin: Powtórzę, wszystko to
robiliśmy razem, w czymś odstając, a w czymś czasami wyprzedzając europejskie
standardy9.
Partnerstwo
Obszar postradziecki
W dyskursie na temat polityki zagranicznej podkreśla się chęć prowadzenia
dialogu z państwami i organizacjami na obszarze postradzieckim. Jednymi z ważniejszych są Wspólnota Niepodległych państw oraz Euroazjatycka Wspólnota
Gospodarcza. W. Putin: Naszym priorytetem pozostaje praca na płaszczyźnie pogłębienia integracji w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw, w tym także w ramach Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej. Jest to naprawdę, nie przesadzając, jeden z warunków stabilności regionalnej
i międzynarodowej10.
Wielokrotnie Putin podkreśla, że nawiązywanie dobrych relacji partnerskich na
tym obszarze jest podstawą dla stabilności i pokoju w świecie. Państwo rosyjskie
jest na tyle znaczące, że decyzje o partnerstwie lub o zerwaniu więzi mają bezprecedensowy wpływ na ogólną sytuację w regionie. Zatem często zaznacza się,
jak ważna pozostaje kooperacja gospodarcza poprzez różne platformy dyskusji.
W. Putin: Jestem przekonany, że Wspólnota powinna skutecznie działać dla obywateli naszych krajów, poprzez zapewnienie maksymalnej otwartości gospodarek,
poprzez eliminację barier wzajemnego handlu i przepływu informacji, biznesu
i inicjatyw społecznych, bezpośredniego kontaktu z ludźmi11.
Obaj prezydenci zwracają uwagę na znaczącą rolę, jaką odgrywa w tych organizacjach Rosja. Odwołują się do jej pozycji jako państwa-założyciela lub kraju prowadzącego, który kieruje współpracą partnerów. We wspólnocie leży siła państw,
które do niej należą. Putin w swoich orędziach podkreśla, jak bardzo zależy mu na
nawiązaniu dobrych relacji. To on wychodzi z inicjatywą. To on jako pierwszy po9
10
11
36
Tamże, s. 2.
Poslanie Prezidenta Rossijskoj Federacii Federal’nomu Sobraniû, 2004…, s. 8.
Tamże, s. 8.
daje dłoń. To on wysuwa propozycje. W. Putin: Z doświadczeń WNP wyrosło kilka
produktywnie funkcjonujących inicjatywy współpracy gospodarczej. Równolegle dzisiaj, na podstawie wspólnych interesów stron, rozwija się wspólnota
z (...) Euroazjatycką Wspólnotą Gospodarczą, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza.
I razem rozwiązujemy problemy, których nikt nie będzie rozstrzygać za nas. Widzimy, że wielostronne partnerstwo pozwala nam to zrobić mniejszym kosztem, z większą efektywnością12.
Powstałą pod koordynacją Rosji Wspólnotę Niepodległych Państw traktuje się
jako platformę prężnie działającą dzięki inicjatywie Federacji Rosyjskiej. Rosja
odgrywała i nadal będzie odgrywać bardzo ważną rolę. Dzięki Rosji jest więc możliwe poszerzanie współpracy gospodarczej w regionie. W. Putin: Rosja będzie nadal odgrywać aktywną rolę w procesie integracji gospodarczej na obszarze WNP,
a w szerszym sensie, i w całym regionie Eurazji. Konieczne jest wzmocnienie procesów integracyjnych w Euroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej i Szanghajskiej
Organizacji Współpracy13.
Spośród państw tzw. „bliskiej zagranicy”, a zatem państw postradzieckich,
szczególna uwaga poświęcona jest Białorusi i Kazachstanowi, a zatem państwom
znacząco akceptującym reintegrację obszaru postradziekciego. W. Putin: Chciałbym jeszcze raz wspomnieć, jakie jest nasze podejście do budowania Państwa
Związkowego Rosji i Białorusi. Rosja jest otwarta na wszelkie formy i modele
integracji. Jesteśmy gotowi iść w tym tak daleko, jak daleko są na to gotowi nasi
białoruscy przyjaciele. Polityka wszechstronnego rozwoju stosunków z Białorusią w takich kluczowych dziedzinach jak ekonomia, ochrona socjalna, ochrona
zdrowia i współpraca humanitarna jest dla nas niezmienna14. D. Miedwiediew:
Będziemy iść dalej w kwestii integracji gospodarczej. Od 1 stycznia 2012 roku
będzie otwarta wspólna przestrzeń gospodarcza Rosji z Białorusią i Kazachstanem. Do swobodnego przepływu towarów dodany zostaje swobodny przepływ
usług, kapitału i pracy. Celem jest, aby do roku 2015, stworzyć Unię Gospodarczą Euroazji, która w dużym stopniu będzie wpływać na przyszłość naszych
krajów15.
Organizacje ogólnoświatowe
Jednym z ważniejszych partnerów Rosji, wedle dyskursu polityki obu prezydentów, pozostaje Organizacja Narodów Zjednoczonych, na którą Rosja wielokrotnie powołuje się przy okazji podejmowanych działań, na przykład w zakresie konfliktów regionalnych. ONZ jest w dyskursie przedstawiana jako platforma
współpracy państw pragnących zachowania światowego porządku, którym zależy
12
13
14
Tamże, s. 21.
15
37
Katarzyna Psujek
na utrzymaniu pokoju w świecie. W. Putin: Podkreślę, że w kontekście globalizacji,
gdy powstaje nowa, międzynarodowa architektura, silnie wzrasta znacznie ONZ.
To najbardziej reprezentatywne i uniwersalne międzynarodowe forum. Ta organizacja nadal jest „konstrukcją nośną” współczesnego porządku światowego. Oczywiste jest, że fundamenty tej globalnej organizacji zostały określone w zupełnie
innej epoce i z pewnością potrzebuje ona reformy16.
Zdaniem obu prezydentów ONZ pozostaje jedną z niewielu płaszczyzn nakierowanych na utrzymywanie pokoju w świecie. Rosja, jako demokratyczne państwo
prawa, pragnie więc wspierać ONZ w jej działaniach zabiegających o rozwiązanie
najcięższych konfliktów i kwestii problematycznych. W. Putin: I odpowiednie reakcje na najostrzejsze zagrożenia XXI wieku – międzynarodowy terroryzm, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, konflikty regionalne – mogą być wyrażone wyłącznie przez zjednoczone wysiłki wspólnoty międzynarodowej, opierające
się na narzędziach ONZ i międzynarodowym prawie17.
Warto zwrócić uwagę, że gdy tylko poruszany zostaje temat Organizacji Narodów Zjednoczonych, obaj prezydenci podkreślają, że instytucji tej niezbędna jest
reforma. Popierają więc założenia, cele i działania ONZ, ale każdorazowo zaznaczają konieczność zmiany niektórych kierunków prac. Zdaniem Putina, który wyraża się na ten temat jasno, ONZ z każdym rokiem słabiej wypełnia swoje zadania.
Oznacza to, że staje się więc mniej efektywna. Rosji natomiast zależy na osiąganiu
wyznaczonych, demokratycznych celów, stąd też zmiany są niezbędne. W. Putin:
Po pierwsze, reforma powinna zwiększyć skuteczność ONZ. I po drugie, reforma
powinna mieć jak najszersze poparcie członków tej organizacji18. D. Miedwiediew:
Dla wypracowania współpracy istnieje uniwersalny mechanizm ONZ. W ostatnich
latach, po raz pierwszy od zakończenia tak zwanej Zimnej Wojny, ONZ ponownie
zaczęła nabierać tempa. I będziemy aktywnie wspierać ONZ, aby umacniała swoją
pozycję19.
W celu rozwoju gospodarczego, ważnym kierunkiem dla Putina, o czym wspomina w orędziach, było wstąpienie do Światowej Organizacji Handlu. W kolejnych orędziach do tego celu nawiązuje też Miedwiediew, starając się udowodnić,
że z każdym rokiem kraj jest coraz bliżej realizacji tego zadania. Wreszcie w 2011
roku przedstawia informację o spełnieniu wszystkich warunków, co oznacza osiągnięcie zamierzonych planów. W. Putin: Jesteśmy zainteresowani dalszą integracją rosyjskiej gospodarki z gospodarką światową, włączając w to przystąpienie na
korzystnych dla nas warunkach do WTO20.
16
18
19
20
17
38
Zachód
Jednym z ważniejszych, sąsiadujących z Rosją kooperantów pozostaje Unia
Europejska. Na silną potrzebę współpracy Putin zwraca uwagę już w 2004 roku,
kiedy do UE dołącza dziesięć nowych państw, a Rosja graniczy już z UE bezpośrednio poprzez granicę z państwami bałtyckimi i Polską. Putin względem UE prowadzi politykę przyjaźni, zaznaczając, jak wielki potencjał widzi w tych rozszerzeniach oraz zwracając uwagę na korzyści z możliwości współpracy z tak znaczącym
na polu międzynarodowym partnerem. W. Putin: Jest to szczególnie ważne teraz,
gdy Rosja i UE graniczą ze sobą bezpośrednio. Konieczne jest, aby rozszerzenie
UE zbliżało nas nie tylko geograficznie, ale także ekonomicznie i duchowo. Jestem
przekonany, że jest to gwarancja sukcesu nie tylko Rosji, ale także dla całego europejskiego biznesu, w tym widzę nowe rynki, nowe inwestycje, nowe możliwości dla
przyszłości Wielkiej Europy21.
Podobny dyskurs obustronnych korzyści prowadzi Miedwiediew. Unia Europejska w tym dyskursie jest kolejną ważną personą, z którą na płaszczyźnie gospodarczej, społecznej i politycznej chce współpracować Rosja. Prezydent stara się
przedstawić dane obrazujące pozytywne efekty tej współpracy. D. Miedwiediew:
Z państwami, członkami UE, podpisaliśmy już 23 umowy o partnerstwie w celach
modernizacji, a następnie umowy na dziesiątki konkretnych projektów. Weszliśmy
w aktywną współpracę z UE w kwestii uproszczenia warunków wizowych, z perspektywą ich pełnego zniesienia22.
Rosja w kolejnych latach analizowanego dyskursu rzeczywiście stała się jednym z głównych partnerów handlowych Unii, co z pewnością pozytywnie wpłynęło na rosyjską gospodarkę. Co za tym idzie, zachęciło do podjęcia kolejnych
kroków w zakresie tej współpracy. W. Putin: Powtórzę, że relacje z najbliższymi
sąsiadami były i nadal są najważniejszym obszarem polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Największy z nich to Unia Europejska. Nasz ciągły dialog z UE
stwarza korzystne warunki dla wzajemnych powiązań gospodarczych i zwiększenia
wymiany naukowej, humanitarnej i innych23.
Kolejnym ważnym partnerem w relacjach na właściwie każdym polu, począwszy od wymiany handlowej, przez płaszczyznę stricte polityczną i współpracę
w zakresie bezpieczeństwa światowego, aż do budowania płaszczyzn wymiany
kulturowej i nowych technologii, są Stany Zjednoczone. Jak wyjaśniam poniżej,
kontakty z USA nie są dla Rosji ani proste, ani łatwe. Nie zmienia to jednak faktu,
że zarówno Putinowi, jak i Miedwiediewowi bardzo zależy na zacieśnianiu tych
relacji. Dyskurs polityczny przedstawiany przez nich obu wyraźnie nakreśla korzyści płynące z tej współpracy. Każdego roku przedstawiane są ogólne propozycje kooperacji. D. Miedwiediew: Nie jest tajemnicą, że wiele państw wciąż z bezwładem ogląda się na to, w którą stronę wieje wiatr w stosunkach między Rosją
a Stanami Zjednoczonymi. Tak, dzisiaj stosunki te mają trudniejszy czas. I mamy
21
Tamże, s. 8.
23
22
39
Katarzyna Psujek
także wiele pytań, w tym pytań natury moralnej. Ale, podkreślam, nie mamy problemu z amerykańskim narodem, nie mamy w sobie wrodzonego antyamerykanizmu.
I mamy nadzieję, że nasi partnerzy, nowa administracja Stanów Zjednoczonych,
dokona wyboru na korzyść pełnowartościowych stosunków z Rosją24.
Trudności w relacjach na linii Rosja–USA, wedle dyskursu, wynikają z nieporozumień głównie na jednej płaszczyźnie podejmowanej współpracy. Jest nią kwestia obronności, rozbrojenia, bezpieczeństwa i zachowania światowego porządku.
W dyskursie obu prezydentów jasno zaznacza się, że kwestie z tym tematem związane powodują tarcia i nieporozumienia w relacjach obu stron. Kiedy fotel prezydencki w USA obejmuje Barack Obama, Miedwiediew zaznacza po raz kolejny, że
zależy mu na nawiązaniu bliskich, pozytywnych relacji. Odwołuje się również do
poprzednich lat prezydenckich George’a W. Busha, z którym stosunki układały się
nie zawsze korzystnie.
Nieporozumienia, płynące z różnych perspektyw patrzenia na sytuacje konfliktowe, są zaznaczane w wypowiedziach obu prezydentów. Miedwiediew zwraca
uwagę nie tylko na sam fakt chęci współpracy Rosji z każdym potencjalnym partnerem, ale również na to, że Rosja jest partnerem wymagającym. To znaczy takim,
którego perspektywę należałoby przyjąć, aby kraj ten zrozumieć. D. Miedwiediew:
jesteśmy otwarci na konstruktywny dialog i merytoryczną pracę z naszymi partnerami, jeśli tylko nauczą się nas słuchać (...). Jesteśmy zainteresowani znajdywaniem wzajemnie pożytecznych rozwiązań we wszystkich kluczowych problemach25.
Dlatego też wiele razy podkreśla się, że Rosja jest gotowa na współpracę, jeśli
tylko partnerzy będą chcieli ją wysłuchać. Współpraca może mieć miejsce, jeśli
tylko spróbują ją zrozumieć. Zaznacza się, że partnerzy patrzą na wiele spraw inaczej niż my, Rosjanie. Mają inną perspektywę, dlatego się nie rozumiemy. Jeśli
tylko podejmą trud spojrzenia na problem z naszego punktu widzenia, wszystkie
problemy będą możliwe do rozwiązania. D. Miedwiediew: Uważam, że musimy
pracować i z tymi państwami (...), które są na to gotowe26. A zatem współpraca
lepiej będzie układała się z tymi, którzy są na to gotowi. To jest spełnili warunek
wysłuchania nas. Weszli w naszą sytuację. Nie sprzeciwiają się naszym planom.
Spory w regionie Kaukazu i regionalny terroryzm częstokroć pociągają za sobą
wątek współpracy Rosji z największą światową potęgą militarną – Sojuszem Północnoatlantyckim. Stąd też sceptyczne wypowiedzi na temat NATO pojawiają się
w kontekście aktualnych problemów w regionach. Konfrontacja Rosja–NATO jest
widoczna w wypowiedziach dotyczących kwestii zbrojeń i rozbrojeń. D. Miedwiediew: nie pozwolimy prowokatorom i ekstremistom przeciągnąć społeczeństwa na
swoją stronę i nie będziemy tolerować ingerencji zagranicznych w nasze sprawy
wewnętrzne27.
24
25
26
27
40
Inne obszary
Kontakty mające opierać się na pozytywnej, obustronnie korzystnej współpracy powinny być zdaniem Putina i Miediwiediewa nawiązywane również z innymi
państwami. Obaj prezydenci w swoich wystąpieniach zwracają uwagę na potencjał
tych kontaktów. W sposób pokojowy i rozwojowy chcą rozmawiać o możliwościach
współpracy z państwami afrykańskimi, z Indiami czy innymi, prosperującymi regionami. W. Putin: Szczególne znaczenie dla nas i dla całego systemu międzynarodowego mają stosunki Rosji z USA, Chinami, Indiami oraz z szybko rozwijającym
się regionem Azji i Pacyfiku, Ameryką Łacińską i Afryką. I jesteśmy gotowi do
podjęcia nowych kroków w celu rozszerzenia zakresu i obszarów współpracy z tymi
krajami, a także w celu wzmocnienia współpracy w zakresie zapewniania stabilności
globalnej i regionalnej, zwiększenia wielkości dwustronnej wymiany handlowej
i inwestycji, w zakresie rozwoju więzi kulturalnych i edukacyjnych30.
Tę chęć nawiązywania relacji, pozytywnych kontaktów i pokojowej współpracy
prezydenci tłumaczą nie tylko korzyściami ekonomicznymi dla państwa, ale również społecznymi. Współpraca Rosji, także z odległymi państwami, ma zagwaran-
NATO pozostaje dla Federacji Rosyjskiej, w zależności od punktu widzenia,
głównym sojusznikiem lub przeciwnikiem w kwestii sił militarnych. Na ruchy
Sojuszu Północnoatlantyckiego, zwłaszcza w okolicach rosyjskich granic, prezydenci reagują w orędziach, kiedy to wspominają o nieefektywności działań tej organizacji. D. Miedwiediew: W dziedzinie bezpieczeństwa, główne wysiłki są teraz
koncentrowane na porozumieniu w sprawie zabezpieczenia w Europie (...). Czasem stawia się nam zarzuty, że wszystko to robimy przeciw NATO. Jednak tak nie
jest. Nie prowadzimy naszej polityki wewnętrznej przeciw komukolwiek. Ale także
w NATO nie wchodzimy. Wiele innych państw nie jest członkami tego bloku, a najważniejsze decyzje niezbędne do wzmocnienia bezpieczeństwa w Europie trzeba
podjąć już teraz. I dlatego potrzebujemy nowej efektywnej płaszczyzny. Gdybyśmy mieli taką skuteczną instytucję, instytucję, która byłaby w stanie powstrzymać
agresora, to i Gruzja nie miałaby czelności, by rozpocząć wojnę przeciwko Osetii
Południowej28.
Charakterystyczne w tym dyskursie jest zaznaczanie wspomnianych wcześniej
nieporozumień. Próby współpracy ze wspomnianymi organizacjami i państwami
częstokroć zdaniem Putina, doprowadzają do fiaska. Poetyka poniższego zwrotu:
wiem, że są tacy, sugeruje Zachód. Możemy domyślać się, że zdaniem Putina, krajom zachodnim jak USA, czy organizacjom: UE, NATO, nie zależy na współpracy, a wręcz przeciwnie. Pragnęłyby upadku Nowej Rosji i pogłębienia problemów
w regionach sąsiadujących. W. Putin: Wiem, że są tacy, którzy chcieliby żeby Rosja
ugrzęzła w tych problemach. I w konsekwencji nie mogłaby rozwiązać ani jednej
ze swoich kwestii29.
28
30
Tamże, s. 11.
29
41
Katarzyna Psujek
tować krok naprzód w rozwiązywaniu kwestii problemowych, ma wspierać rozwój
tych regionów i postęp w świecie. Tym samym ma być szerzony polityczny dialog
i płynące z niego wartości demokratyczne. W. Putin: Jesteśmy również gotowi do
efektywnej współpracy ze wszystkimi krajami w celu rozwiązywania globalnych
wyzwań. Od poszukiwania skutecznych środków zaradczych na pogorszenie środowiska, do oswojenia przestrzeni kosmicznej. Od zapobiegania globalnym katastrofom spowodowanym przez człowieka, do wyeliminowania zagrożenia rozprzestrzeniania się AIDS. I oczywiście, do zjednoczenia wysiłków w rozwiązywaniu takich
problemów współczesnego porządku światowego, jak międzynarodowy terroryzm,
przestępczość transgraniczna i handel narkotykami31.
Chęć współpracy ma przedstawić Rosję w świetle państwa troszczącego się
o dobro nie tylko własnych obywateli, ale też ludzi na całym świecie. Wspólnie
z partnerami możliwe będzie pokonanie największych wyzwań i trudności społecznych, znalezienie odpowiedzi na pytania leżące u podstaw trudnych do rozwiązania kwestii. Zatem olbrzymi potencjał, wedle prowadzonego dyskursu, leży
właśnie w pozytywnej współpracy, którą Rosja proponuje. D. Miedwiediew: I na
koniec – jesteśmy gotowi podjąć wzajemnie korzystną współpracę ze wszystkimi
krajami, ze wszystkimi organizacjami, które chcą i liczą na wzmocnienie stosunków z Rosją (...). I geografia nie będzie tu miała żadnego znaczenia. Najważniejszy
jest wzajemnie pozytywny nastrój, wzajemny interes32.
Współpraca na rzecz pokoju
Terroryzm i konflikty
Jednym z priorytetowych tematów, pojawiających się w każdym orędziu są
kwestie konfliktów w regionach, przede wszystkim na Kaukazie. Ponadto bardzo
częstym, zwłaszcza u Medwiediewa, wątkiem spajającym tematykę stosunków
międzynarodowych, okazuje się być problem rozbrojenia. Płaszczyzna bezpieczeństwa międzynarodowego ma w relacjach zagranicznych bardzo duże znaczenie.
Wiele kwestii w regionach, przede wszystkim problemy regionu Kaukazu, relacji
Osetii Południowej i Gruzji, omawianych jest w dyskursie (jeśli mowa o stosunkach zagranicznych) jako problemy najwyższego rzędu, u podłoża którego leży
zagadnienie jeszcze szersze, jakim jest międzynarodowy terroryzm. W. Putin: Terroryzm jest zagrożeniem dla życia i praw człowieka, destabilizuje państwa i całe
regiony świata, staje na drodze postępu gospodarczego i społecznego. Dzisiaj,
międzynarodowi terroryści popełniają akty przemocy i wobec cywilów, próbują
sprowokować chaos i destabilizację sytuacji w różnych regionach świata. I Rosja
[jako miejsce ich działania], niestety, nie jest wyjątkiem33.
31
33
Poslanie Prezidenta Rossijskoj Federacii Federal’nomu Sobraniû, 2004…, s. 8–9.
32
42
W dyskursie opisuje się Rosję jako państwo stale działające na rzecz zachowania pokoju międzynarodowego, któremu zależy na wspieraniu działań pokojowych, zmierzających do zachowania praw człowieka i obywatela. Zwłaszcza,
jeśli obywatelem tym może być Rosjanin mieszkający w niestabilnym regionie.
D. Miedwiediew: Wydarzenia ostatnich miesięcy pokazały trafność naszych wysiłków mediacyjnych w rozwiązywaniu poważnych problemów regionalnych – w rozwiązywaniu środkami politycznymi i dyplomatycznymi, bez ingerencji z zewnątrz
i użycia siły, oczywiście – przy koordynacyjnej roli ONZ34.
Regionem, na który zwraca się baczną uwagę, jest Osetia Południowa. Spór
toczący się od 1991 roku, kiedy to region ten ogłosił niepodległość, chcąc połączyć się z Osetią Północną i uniezależnić od Gruzji, znajduje swoje odzwierciedlenie w dyskursie polityki Miedwiediewa. Niepodległość tego regionu, pozostającego w silnej zależności od Rosji uznała zaledwie garstka państw świata.
Kiedy w sierpniu 2008 roku Gruzja i Osetia przystąpiły do działań zbrojnych,
Rosja udzieliła swojego poparcia Osetii. D. Miedwiediew: Podkreślę raz jeszcze – decyzja o użyciu przemocy przez agresora i operacja przyjęta przez nasze siły zbrojne, miały cel nastawiony nie przeciw Gruzji, nie przeciw narodowi
gruzińskiemu. Celem było uratowanie mieszkańców tego regionu i rosyjskich sił
pokojowych. Dla ochrony trwałego bezpieczeństwa ludów Osetii Południowej
i Abchazji. Przede wszystkim od recydywistów i przestępczego awanturnictwa
reżimu gruzińskiego35.
W dyskursie podtrzymuje się, iż rosyjskie wojska, stacjonujące w Osetii Południowej na mocy postanowień z Dagomysu (1992), wypełniały swoimi działaniami
mandat ONZ i określane są jako siły pokojowe. Dyskurs toczony przez Miedwiediewa jednoznacznie przedstawia obraz Rosji jako wyzwoliciela narodu osetyjskiego,
który to poprosił większego sąsiada, Rosję, o pomoc. I jako zaufany partner, Rosja
tej pomocy udzieliła. D. Miedwiediew: Napaść armii gruzińskiej na rosyjskie siły pokojowe okazała się tragedią dla wielu tysięcy ludzi, dla całych narodów. W rezultacie
tej prowokacji silnie wzrosło napięcie w całym rejonie kaukaskim36.
Jako że Unia Europejska oraz Sojusz Północnoatlantycki zaznaczał już w czasie toczącego się konfliktu poważne zastrzeżenia co do obecności sił rosyjskich
w Osetii Południowej, Miedwiediew zwraca niejednokrotnie uwagę na negatywną pozycję, jaką Rosja przyjmuje względem NATO. Sojusz Północnoatlantycki
przedstawiany jest w dyskursie jako źle funkcjonująca, w niepoprawny sposób
wypełniająca swoje zobowiązania i naciskająca na wewnętrzne sprawy Rosji organizacja. D. Miedwiediew: Konflikt na Kaukazie został wykorzystany jako wstęp do
wejścia w Morze Czarne wojennych łodzi podwodnych NATO. A co za tym idzie,
i dla przyspieszonego wprowadzenia w Europie amerykańskich systemów przeciwrakietowych. Co samo z siebie pociągnie za sobą odwiedź ze strony Rosji. W takiej
sytuacji lokalna awantura reżimu Tbilisi przerosła napięcia daleko poza granice
34
36
Tamże, s. 1.
35
43
Katarzyna Psujek
regionu, w całej Europie, na całym świecie. Poddała w wątpliwość efektywność
międzynarodowych instytucji zabezpieczenia pokoju. Faktycznie zdestabilizowała
podstawy globalnego porządku37.
Miedwiediew, w nawiązaniu do działań NATO, odpowiada stanowczo, zapowiadając podjęcie określonych kroków. Konflikt o niepodległość Osetii Południowej jest
w dyskursie przedstawiany jako jednoznacznie zwycięski dla Rosji. Choć jako partner Rosja zobowiązała się do wsparcia tego regionu (wzajemna pomoc wojskowa,
wspólna ochrona granic), niezaprzeczalne jest, że pozostaje on właściwie pod kontrolą strony rosyjskiej. Aktualna sytuacja opisywana jest jako zwycięstwo sił pokojowych nad uciskającym, roszczącym sobie prawo do nie swojej ziemi reżimem. Rosja
określana jest więc jako silny partner, któremu można zaufać, i który radzi sobie
z najtrudniejszymi problemami regionalnymi. D. Miedwiediew: Jasno pokazaliśmy,
także tym, którzy sponsorowali reżim w Gruzji, że jesteśmy w stanie zabezpieczyć
swoich obywateli. Że jesteśmy w stanie ochronić nasze narodowe interesy i efektywnie wypełniać światowe zobowiązania pokojowe38.
Rozbrojenie
Kwestia terroryzmu, sporów w regionach i próby rozwikłania tych konfliktów
są nieodłącznie w orędziach powiązane z tematem rozbrojenia. Tak samo jak rosyjskie przeciwdziałanie terroryzmowi, tak też problemy (ro)zbrojenia są płaszczyznami spornymi w stosunkach międzynarodowych Rosji z Zachodem. W dyskursie
obaj prezydenci utrzymują, że mimo silnej potrzeby nowoczesnej i odpowiedzialnej formy zbrojeń, państwo rosyjskie krok po kroku wypełniało w ostatnich latach
międzynarodowe standardy i narzucone ograniczenia co do poszerzania arsenału
wojskowego. W. Putin: Ważną częścią polityki międzynarodowej na przestrzeni
lat pozostaje rozbrojenie. I nasz kraj wniósł ogromny wkład w utrzymanie stabilności strategicznej w świecie. Tymczasem, na tle ostrego zagrożenia terroryzmem
międzynarodowym, kluczowe kwestie rozbrojenia praktycznie „wypadły” z globalnego dyskursu. Mówienie o końcu wyścigu zbrojeń jest więc przedwczesne. Co
więcej, „koło zamachowe” zaczyna się rozkręcać, i w rezultacie wychodzimy na
nowy poziom technologiczny, zagrażający pojawieniem się całego arsenału broni,
tzw. destabilizujących form oręża39.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego Federacja Rosyjska poprzez ratyfikowane
dokumenty zobowiązana została do szczegółowego rozbrojenia, pozostając w kwestiach militarnych ograniczona do możliwości określanych w umowach. W analizowanym dyskursie obaj prezydenci zaznaczają, że Rosja to jedyne państwo,
które podpisanych umów przestrzega. W. Putin: Znacząco zmniejszyliśmy liczbę
żołnierzy. Na Północnym Zachodzie nie pozostała żadna forma armii ani naszego
korpusu. Wszystkie rodzaje broni ciężkiej wywodzą się praktycznie z europejskiej
37
Tamże, s. 1.
Tamże, s. 10.
39
38
44
części kraju. W rzeczywistości jesteśmy jedynym krajem, który ma tak zwane „flangowe ograniczenia” na południu i północy. I nawet w obliczu pogarszającej się
sytuacji w Republice Czeczenii, Rosja nadal wypełnia warunki niniejszej umowy
i koordynuje swoje działania z partnerami. A co z nimi? Co robią nasi partnerzy?
Oni nawet nie ratyfikowali traktatu, powołując się na umowy ze Stambułu, przewidujące wycofanie wojsk rosyjskich z Gruzji i Naddniestrza40.
Temat stosunków międzynarodowych w słowach Putina często zmierza do
kwestii rozbrojenia, gdzie podkreśla się pozytywne działania Rosji – Rosja nadal
spełnia warunki umowy, Rosja wycofuje żołnierzy, Rosja nie prowadzi tajnych
działań nuklearnych. Za to partnerzy nie respektują podjętych zobowiązań. Stają
naprzeciw rosyjskim planom. Wojna rosyjsko-gruzińska, w konsekwencji której
uznane zostały za niepodległe Osetia Południowa i Abchazja, odbiła się echem na
innych byłych terenach ZSRR, jak Naddniestrze. Zdaniem Putina, państwa pośredniczące w konflikcie: Ukraina, członkowie OBWE, a dalej także obserwatorzy: UE
i USA nie wywiązywały się z podjętych postanowień. Nie respektują podjętych
przez Rosję kroków pokojowych. W. Putin: To daje nam powody, by twierdzić, że
nasi partnerzy w tym przypadku zachowują się, co najmniej, niepoprawnie, uzyskując jednostronne korzyści. Nie ratyfikując, pod fałszywym pretekstem, CFE [Układ
o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie z 1990 roku – K.P.], wykorzystują
sytuację, by budować w pobliżu naszych granic bazy wojskowe. Ponadto planują
rozmieszczenie elementów obrony przeciwrakietowej w Czechach i Polsce41.
Tarcze antyrakietowe mające znaleźć swoje miejsce w Polsce i Czechach ze
strony rosyjskiej zostają odebrane wrogo. W. Putin: Chciałbym zwrócić uwagę na
fakt, że po raz pierwszy w Europie mogą pojawić się elementy amerykańskiej broni
strategicznej. Jest oczywiste, że plany Stanów Zjednoczonych, aby wdrożyć system obrony przeciwrakietowej w Europie, nie są problemem tylko dla stosunków
rosyjsko-amerykańskich42. W dyskursie Putina i Miedwiediewa, obaj podkreślają,
że Rosja zostaje otoczona bazami wojennymi, podczas gdy sama, przestrzegając
umów międzynarodowych, jest silnie ograniczona co do manewrów wojskowych.
W. Putin: Jak wiecie, w 1990 roku, Układ Warszawski i NATO podpisały Traktat
o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Jeśli Układ Warszawski nadal
by istniał, zrozumiałe byłoby jego znaczenie. Dziś oznacza to po prostu to, że na
terytorium własnego kraju, jesteśmy ograniczeni w rozmieszczaniu konwencjonalnych sił zbrojnych. Z trudem, naprawdę z trudem, można sobie wyobrazić, żeby, na
przykład, Stany Zjednoczone na takiej podstawie ograniczały ruchy wojskowe na
swoim terytorium. Jednak Rosja nie tylko podpisała, ratyfikowała, ale w praktyce
jest zgodna ze wszystkimi przepisami niniejszej umowy43.
Dlatego też w dyskursie jasno przedstawia się wezwanie partnerów międzynarodowych do wypełniania, w rozumieniu Rosji, wszystkich dyplomatycznych
40
Tamże, s. 19.
42
Tamże, s. 20.
43
Tamże, s. 19.
41
45
Katarzyna Psujek
zobowiązań. Jeśli w świecie ma znaleźć miejsce pokój, a obywatele Rosji mają
czuć się bezpiecznie, to będzie to możliwe tylko wówczas, jeśli wszystkie strony
zgodnie powrócą do przyjętych w dokumentach założeń rozbrojenia. W stosunkach międzynarodowych jest to bardzo ważny kierunek. W. Putin: Pora w końcu,
aby nasi partnerzy, nie w słowach, ale w rzeczywistości, wnieśli swój wkład do
redukcji zbrojeń. Bo na razie tylko je powiększają. Ale nadszedł czas, aby w końcu
przyczynić się do rozbrojenia, przynajmniej w Europie44.
Kontynuację tego dyskursu przedstawia Miedwiediew. Sytuacja polityczna
w regionach konfliktowych za jego prezydentury momentami zaognia się jeszcze
silniej, co pociąga za sobą konieczność dialogu z zagranicą. Podobne konsekwencje powodują kroki rozbudowy amerykańskiego Systemu Obrony Antybalistycznej, którego Rosja przy swoich granicach nie akceptuje. Podobnie jak działań
NATO. Miedwiediew idzie o krok dalej w swoich wypowiedziach, ostrzegając
o możliwym kolejnym wyścigu zbrojeń. D. Miedwiediew: W tej sali chciałbym
powiedzieć otwarcie, że w następnej dekadzie czeka nas następująca alternatywa:
albo osiągniemy porozumienia w sprawie obrony przeciwrakietowej i stworzymy
dokładny, wspólny mechanizm współpracy, albo (jeżeli nie uda nam się dojść do
konsensusu) rozpocznie się nowa runda wyścigu zbrojeń. I będziemy musieli podjąć decyzję w sprawie rozmieszczenia nowych broni. Jest oczywiste, że ten scenariusz byłby bardzo trudny45.
O własną wizję ładu międzynarodowego
Jak widzimy, ciągle w dyskursie wraca się do zaznaczania chęci podjęcia dialogu i działań pokojowych. Obu prezydentom zależy na współpracy w celu zapewnienia bezpieczeństwa na świecie i w regionie. Zadanie to jednak nie jest łatwe,
z uwagi na różny od Rosji, punkt widzenia, jaki obierają partnerzy zagraniczni. Federacja Rosyjska w tym kontekście przedstawiana jest jako silne państwo, posiadające ogromny potencjał. Używa się tu określenia dzierżawa, tzn. potęga. Słowo to
semantycznie posiada bardzo silny wydźwięk. Dzierżawa jako potęga, mocarstwo,
siła – często pisane wielką literą. W języku rosyjskim wyrazu dzierżawa używa się
zwykle jedynie do określenia własnego kraju – stosowane jest jako synonim Rosji lub Ojczyzny. W słowach Putina i Miedwiediewa znajdujemy więc odwołania
do Rosji jako państwa mocarnego, posiadającego potencjał militarny i społeczny, z którym partnerzy zagraniczni powinni się liczyć. W. Putin: Z uwzględnieniem wszystkiego, co zostało powiedziane, wojenne i wewnątrzpolityczne doktryny
Rosji także powinny dać odpowiedź na najbardziej palące kwestie. Mianowicie,
jak w obecnych warunkach i wspólnie z partnerami, skutecznie walczyć nie tylko
z terroryzmem, ale także rozprzestrzenianiem broni jądrowej, chemicznej i bakteriologicznej? Jak „zgasić” aktualne lokalne konflikty? Jak pokonać inne nowe
44
Tamże, s. 20.
Poslanie Prezidenta Rossijskoj Federacii Federal’nomu Sobraniû, 2010, s. 9–10, http://www.
45
46
wyzwania? I wreszcie, trzeba jasno powiedzieć, że kluczowe zadania dla zwalczania wszystkich tych zagrożeń, dla stabilności globalnej, będą wypełniać wiodące
światowe potęgi. Potęgi, które posiadają broń nuklearną i potężne dźwignie wpływu wojskowego i politycznego46.
Konfliktowe pola nieporozumień sprawiają, że w dyskursie opisuje się momentami partnerów jako wrogów. Europa Zachodnia oraz Stany Zjednoczone postrzegane są jednocześnie jako grupy nacisku, pragnące ingerować w wewnętrzne
sprawy Rosji. Działania tych państw i organizacji, tłumaczone jako kroki mające
zapobiegać sytuacjom konfliktowym, są w dyskursie potępiane i opisywane jako
kolejne nieporozumienia. Federacji Rosyjskiej zależy na wzmacnianiu swojej państwowości. Tymczasem Zachód odbiera te działania jako posunięcia w stronę autorytaryzmu i powrotu do zarządzania wprost „z jednej stolicy”. W. Putin: Oczywiście nie każdy na świecie chce mieć do czynienia z niezależną, silną i pewną siebie
Rosją. Teraz, w okresie globalnej konkurencyjnej bitwy, są powszechnie stosowane
środki nacisku ekonomicznego, politycznego i informacyjnego, a wzmocnienie naszej państwowości czasami świadomie interpretowane jest jako autorytaryzm47.
Jednak kierunek obrany przez Putina i kontynuowany przez Miedwiediewa jest
zupełnie inny. Jak się podkreśla, jest to demokratyczna droga współpracy międzynarodowej, oparta na kooperacji ze wszystkimi państwami, które tej współpracy
chcą. Oczywiście na pewnych, rosyjskich warunkach. Rosja postrzega się jako
część Europy, ponieważ stawia sobie te same cele, co kraje zachodnie. Dąży do
nich jedynie nieco odmiennymi ścieżkami. W. Putin: Nasze cele na arenie międzynarodowej są jasne – bezpieczeństwo granic i stworzenie korzystnych warunków
wewnętrznych dla rozwiązania problemów Rosji. Nie wymyślamy żadnych innowacji, a staramy się wykorzystywać wszystkie rzeczy, które zostały zgromadzone przez
cywilizację europejską i historię świata48.
Tymczasem działania Rosji ciągle budzą nieporozumienia. Zaskoczona jest także sama Rosja tym, na co decyduje się druga strona. D. Miedwiediew: Z czym nam
przychodzi się rozprawiać w ostatnich latach, co to jest? Jest to konstruowanie
globalnego systemu przeciwrakietowego, okrążenie Rosji bazami wojennymi, niepohamowana ekspansja NATO i inne „podarunki” dla Rosji – odnoszę wrażenie,
że po prostu sprawdzana jest nasza wytrzymałość49.
Miedwiediew w swoich wystąpieniach przedstawia siebie jako człowieka zachowującego zimną krew i równie stanowczego, co Putin. W 2008 roku, po wydarzeniach w Osetii Południowej i Abchazji, w ostry sposób krytykuje działania strony zachodniej, ingerującej w konflikt. W nawiązaniu do ciągle przewijającego się
tematu rozbrojenia, przedstawia szereg decyzji świadczących o niepodejmowaniu
dalszych działań w tym zakresie. Pokazuje Zachodowi, że Federacja Rosyjska ma
już dość tego, że tylko ona wywiązuje się z ratyfikowanych paktów. D. Miedwie46
48
49
47
47
Katarzyna Psujek
diew: W wyścig zbrojeń oczywiście nie damy się wciągnąć. Ale nie uwzględnić
tego w naszej obronności nie możemy. Bezpieczeństwo obywateli Rosji będzie
nadal podtrzymywane. Dlatego w związku z tym przedstawię niektóre kroki,
które będą podjęte. Wcześniej planowane było, aby zdjąć ze służby wojskowej
trzy półki dywizji rakietowej rozlokowanej w Kozielsku, a samą dywizję do
2010 roku rozwiązać. Podjąłem decyzję, aby wstrzymać te plany. Niczego nie
będziemy rozwiązywać. Ponadto, (...) w obwodzie kaliningradzkim powstanie
kompleks obrony przeciwrakietowej „Iskander”. Oczywiście, przewidujemy
wykorzystanie do tych celów zasobów Marynarki Wojennej Rosji. I wreszcie,
z terytorium tego samego regionu zachodniego, to jest obwodu kaliningradzkiego, będzie ćwiczone tłumienie sygnałów radiowych nowych obiektów systemu rakietowego USA50.
Dyskurs naprowadzany jest na strategię „wszyscy przeciw nam”. Strona zachodnia, z którą Rosja tak bardzo chce zacieśniać współpracę w celu szerzenia
wartości demokratycznych i utwierdzania bezpieczeństwa w świecie, staje naprzeciw naszym celom. D. Miedwiediew: Chcę podkreślić, że środki te są konieczne. Nie raz mówiliśmy wszystkim naszym partnerom, że jesteśmy nastawieni na
pozytywną współpracę. Chcemy działać przeciw wszystkim zagrożeniom, chcemy
współpracować. Ale nas, niestety, naprawdę niestety, nie chcą słuchać51.
Orędzie 2008 roku w wielu aspektach odwołuje się do sytuacji zaistniałej
w Osetii Południowej. Miedwiediew stwierdza, że po raz kolejny – nie pierwszy i nie drugi raz, ale po raz kolejny – reakcje państw, które Rosja traktuje jak
równych partnerów, były nieadekwatne. Podjęte działania określa jako używanie
podwójnych standardów, kiedy z jednej strony partnerom zależy na współpracy,
a z drugiej – podejmują kroki zupełnie temu przeciwne. Strona rosyjska, jak zawsze, działała z myślą o ochronie swoich obywateli i jako silny partner, pragnąc
zapewnienia bezpieczeństwa. Nie mogła zatem podjąć innych działań. Nie można
było czekać. Sąsiadom zależało na natychmiastowym wsparciu i takowego udało się udzielić. Prezydent odwołuje się również do wydarzeń z 2008 roku w Serbii i ogłoszenia niepodległości przez Kosowo, czemu przychylne okazały się być
ONZ, UE i NATO. D. Miedwiediew: Reakcja na wydarzenia z 8 sierpnia i uznania
przez Rosję niepodległości Osetii Południowej i Abchazji, po raz kolejny pokazały,
że żyjemy w świecie podwójnych standardów. Działaliśmy w sposób odpowiedzialny, w celu przywrócenia międzynarodowego prawa i sprawiedliwości. Zdając sobie
sprawę, że wszelkie wahania lub próby odłożenia decyzji byłyby skazane na jeszcze
bardziej poważną katastrofę humanitarną. Na tym tle wyjątkowo stronniczo wygląda pozycja naszych partnerów, jeszcze niedawno wkładających maksimum sił,
aby obchodząc prawo międzynarodowe, osiągnąć rozdzielenie Kosowa od Serbii
i uznać ten samozwańczy region jako podmiot prawa międzynarodowego. A teraz,
jak gdyby nic się nie stało, krytykujących Rosję52.
50
51
52
48
Tamże, s. 11.
Tamże, s. 11.
Tamże, s. 11.
W dyskursie polityki zagranicznej Putina i Miedwiediewa rysuje się obraz Rosji jako państwa misyjnego, które pragnie wspierać inne państwa w sytuacjach
konfliktowych, kiedy te same nie mogą podołać aktualnym problemom. Rosja jako
starszy brat, silniejsze państwo, na którym można się oprzeć widzi siebie w roli
wyzwoliciela i chętnego do współpracy partnera. D. Miedwiediew: Trzecie zadanie
to potwierdzenie uniwersalnych metod dyplomatycznych zarządzania kryzysowego
(...). Należy dodać, że w celu osiągnięcia pozytywnych wyników, państwa „problematyczne” – bez względu na to, gdzie na świecie się one znajdują – nie powinny
być izolowane, a trzeba je angażować w dialog. I my jesteśmy gotowi przyczyniać
się do rozwiązywania wszelkich konfliktów regionalnych53.
Mimo iż obecnie mówi się o raczej symbolicznej roli WNP, pozostaje ona płaszczyzną współpracy wielu państw z Rosją, dającą pole nie tylko do zacieśniania
więzów gospodarczych i politycznych, ale i rozwiązywania konfliktów. W. Putin:
Jest oczywiste, że WNP pomogła przejść bez większych strat podczas tworzenia
partnerstwa między nowo utworzonymi małymi państwami. Odegrała pozytywną
rolę w ograniczaniu konfliktów regionalnych na przestrzeni poradzieckiej. Podkreślę że dotkliwość wielu z nich została usunięta dzięki uczestnictwu Rosji. Będziemy
nadal realizować naszą misję pokojową54.
Uczestnictwo w rozstrzyganiu kwestii spornych w regionach, nawiązywanie
współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej z wybranymi państwami lub
organizacjami oraz posiadanie realnego wpływu na bieg wydarzeń to w rozumieniu Putina i Miedwiediewa podstawa budowania silnego, zjednoczonego i stabilnego państwa rosyjskiego. To wszystko wpływa na wizerunek Rosji za granicą
i w oczach samych Rosjan. W. Putin: Jesteśmy wolnym narodem. I nasze miejsce
we współczesnym świecie, chcę podkreślić, będzie określane tylko poprzez to, jak
silni i skuteczni będziemy55.
Choć obaj prezydenci w dyskursie bezpośrednio zaprzeczają imperialistycznym dążeniom, analizując wypowiedzi poszczególnych lat, dotyczące konkretnych
działań i sfer, okazuje się, że – mimo wszystko – stosunek do odnawiania silnej
Rosji jest nadal mocny. Szerzenie rosyjskich wartości demokratycznych w świecie ma do tego imperializmu prowadzić, choć inną niż dotąd drogą. Nie drogą
podbojów, przemocy i siły, ale demokratycznych haseł praw człowieka i wolności
obywatelskich w kraju i zagranicą. D. Miedwiediew: W ogóle zbytnia pewność
siebie i argumenty siłowe nie są już przekonujące, nie są tak skuteczne, jak to było
wcześniej. Światem nie można rządzić z jednej stolicy. Ci, którzy nie chcą tego zrozumieć, będą jedynie tworzyć nowe problemy dla siebie i dla innych56.
53
Tamże, s. 11.
55
56
54
49
Katarzyna Psujek
Uwagi zamykające
W dyskursie polityki zagranicznej zarówno Putin, jak i Miedwiediew starają
się budować w oczach odbiorców obraz Rosji jako państwa pragnącego solidnej
i przyjaznej współpracy z partnerami, opartej na obustronnych korzyściach. To pozytywne nastawienie ma być kierowane zarówno w stronę państw-partnerów, jak
i partnerów-organizacji różnego zasięgu (regionalnych i światowych). Tym samym
prezydenci odwołują się do misyjnego zadania kraju, nawiązując do specjalnej roli,
jaką Rosja ma odgrywać. Jest to rola państwa chroniącego swoich obywateli (także
poza granicami kraju), szerzącego rosyjskie wartości demokratyczne i zmierzającego do utrwalenia pokoju na świecie.
Opisując to ważne zadanie, chciałam również zaznaczyć wszelkiego rodzaju
nieporozumienia, jakie rodzą się w dyskursie, na linii dwóch światów – zachodniego i wschodniego. Starałam się udowodnić, że Putin i Miedwiediew wielokrotnie
odwołują się do powstających sytuacji konfliktowych, jasno nakreślając, że wynikają one z braku chęci współpracy i zrozumienia odmiennej kultury ze strony
Zachodu.
Poprzez niektóre wypowiedzi możemy zauważyć również wątki imperialne.
Idea imperialna, której nadrzędnym celem był rozrost kraju, okazuje się obowiązująca po dziś dzień, i ujawnia się również w analizowanych wystąpieniach. Jest
oczywiście odmienna w swojej realizacji, ale nadal nie traci na znaczeniu. D. Miedwiediew: Fundamentem mojej wizji przyszłości jest głębokie przekonanie o konieczności i możliwości zdobycia przez Rosję statusu światowego mocarstwa na
zasadniczo nowej podstawie. Prestiż Ojczyzny i bogactwo narodowe nie mogą bez
końca być określane wyłącznie na postawie przeszłości57. W. Putin: Rosja to kraj,
który wybrał dla siebie demokrację poprzez wolę narodu. Kraj, który sam wstąpił
na tę drogę i podzielając wszystkie przyjęte normy, samodzielnie będzie decydować
w jaki sposób – z uwzględnieniem swojej historycznej, geopolitycznej i innej specyfiki – można zabezpieczyć realizację zasad wolności i demokracji. Jako suwerenny
kraj Rosja jest w stanie i będzie samodzielnie wyznaczać dla siebie czas i warunki
ruchu na tej drodze58.
Słowa kluczowe: stosunki międzynarodowe, polityka zagraniczna, Rosja, prezydent, dyskurs polityki, Putin, Miedwiediew
Rebuilding the importance of Russia in the international arena
in the discourse of Vladimir Putin and Dmitry Medvedev
The article shows political discourse about external relations of the Russian Federation
during second term of Vladmir Putin’s presidency and Dmitry Medvedev’s presidency. The
material is based on the addresses to the Federal Assembly expressed by the presidents
57
58
50
Key words: international relations, foreign policy, Russia, president, political discourse, Putin, Medvedev
La reconstruction de l’importance de la Russie sur l’arène internationale dans
le discours de Vladimir Poutine et Dmitri Medvedev
Cet article présente le contenu du discours politique relatif aux relations extérieures
de la Fédération de Russie au cours du deuxième mandat présidentiel de Vladimir Poutine
et de celui de Dmitri Medvedev. Le matériel est basé sur les messages prononcés par les
présidents de la Russie dans la période 2004–2011, devant l’Assemblée fédérale. Il a été
démontré que les chefs d’État ont essayé de dépeindre la Russie comme un État désireux
de renforcer la coopération avec ses partenaires, en diffusant des valeurs démocratiques
contribuant à la consolidation de la paix dans le monde. À leur tour, les différences et les
désaccords qui apparaissent lors des tentatives de coopération résultent, dans le discours, de
l’absence de volonté de compréhension de la part desdits partenaires de la Russie même et
du rôle particulier que celle-ci doit jouer dans la nouvelle réalité internationale.
Mots-clés: relations internationales, politique étrangère, Russie, président, discours
politique, Poutine, Medvedev
Восстановление позиций России на международной арене в дискурсе
Владимира Путина и Дмитрия Медведева
Данная статья представляет дискурс политики вокруг внешних отношений Российской Федерации во время второго президентского срока Владимира Путина
и правления президента Дмитрия Медведева. Материал основан на посланиях Федеральному собранию высказанных президентами России в 2004–2011 гг. Раскрывается, что они пытались изобразить Россию как государство, желающее укрепить
сотрудничество со своими партнерами, распространяя демократические ценности
и делающее усилия по укреплению мира во всем мире. В свою очередь, различия
и разногласия возникающие при попытках сотрудничества появляются в дискурсе
из-за нежелания понять вышеупомянутыми партнерами самой России и специальной
роли, какую она будет играть в новой международной реальности.
of Russia in the period 2004–2011. It has been shown that they tried to portray Russia as
a state a state which desires to strengthen cooperation with its partners by spreading democratic values and whose aim is to consolidate peace in the world. In turn, differences and
disagreements emerging during the attempts of cooperation are shown in this discourse as
a result of unwillingness of those partners to understand Russia and its special role in the
new international reality.
Ключевые слова: международные отношения, внешняя политика, Россия, президент, дискурс политики, Путин, Медведев
51
Aleksandra
Daniluk
Stosunki Republiki
Białoruś z Federacją
Rosyjską w świetle
rosyjskich koncepcji
integracyjnych
Początek lat 90. ubiegłego stulecia, a wraz z nim rozpad Związku Radzieckiego, stanowi przełomowy moment, który rozpoczął proces kształtowania „nowych
– starych” relacji między Republiką Białoruś (RB) a Federacją Rosyjską (FR).
Obie strony stanęły bowiem przed koniecznością uregulowania wzajemnych relacji jako suwerenne podmioty na arenie międzynarodowej, choć ich status był zgoła
odmienny. Federacja Rosyjska jawiła się jako spadkobierczyni Związku Radzieckiego, dziedzicząca po nim prawa i zobowiązania. Białoruś natomiast pojawiła się
w Europie Wschodniej jako nowe, niepodległe państwo i stanęła przed wyzwaniem samodzielnego egzystowania, do którego nie była przygotowana. Nie dziwi
więc fakt, że w tych „nowych” realiach geopolitycznych oba państwa dążyły do
utrzymania „starych” więzów związkowych.
Przedmiotem niniejszego artykułu jest prześledzenie rozwoju stosunków białorusko-rosyjskich od początku istnienia niepodległego państwa białoruskiego
do czasów najnowszych. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na różnice występujące w podejściu do koncepcji integracyjnych rozwijanych przez oba państwa.
Celem analizy jest ukazanie zmian w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej
względem Republiki Białoruś oraz ocena możliwości oddziaływania państwa białoruskiego na tworzone projekty integracyjne. Na tej podstawie autorka udzieli odpowiedzi na pytanie, która z omawianych płaszczyzn współpracy jest dla Białorusi
korzystniejsza pod względem kreowania koncepcji integracyjnych i realizacji za
ich pośrednictwem własnych interesów.
52
Stosunki Republiki Białoruś z Federacją Rosyjską…
W analizie postawiono hipotezę, że większe możliwości oddziaływania na politykę integracyjną Rosji władze białoruskie posiadają na płaszczyźnie politycznej.
Natomiast w wymiarze gospodarczym państwo białoruskie sytuuje się w roli wykonawcy rosyjskich koncepcji integracyjnych z mniejszą siłą wpływu na ich kształt.
Główną metodą zastosowaną w niniejszym artykule jest komparatystyka w ujęciu jakościowym. Porównany zostanie rozwój relacji kształtujących się między
obydwoma państwami w dwóch płaszczyznach – politycznej i gospodarczej.
Z tego powodu w pracy wydzielono dwie części, w ramach których dokonywana
jest analiza odrębnie współpracy bilateralnej o charakterze politycznym i integracji
wielostronnej na płaszczyźnie gospodarczej. Zauważa się bowiem, że w zależności od okresu władze rosyjskie akcentowały odmienne płaszczyzny współpracy,
czyniąc z nich motor ścisłej integracji. Nie bez znaczenia dla tych dwóch etapów
są okresy prezydentury Borysa Jelcyna i Władimira Putina w Rosji. Odmienne podejście wspomnianych przywódców do integracji oraz roli Białorusi w tworzonych
strukturach wyraźnie wpłynęło na wzajemne relacje obu państw. Integracja polityczna została powiązana przez autorkę z okresem przywództwa Borysa Jelcyna,
natomiast współpraca gospodarcza z dwoma kadencjami prezydenckimi Władimira
Putina. Całość zostanie spięta rozważaniami dotyczącymi poszukiwania determinant asymetrii występujących w relacjach gospodarczych między analizowanymi
państwami. Ta część wnioskowania pozwoli zdefiniować ekonomiczne instrumenty oddziaływania FR, które sytuują RB w niewygodnym położeniu „wykonawcy”
rosyjskich projektów integracyjnych.
Uzupełniającą techniką stosowaną w niniejszym artykule jest analiza historyczna, dzięki której można było w porównywanym okresie spojrzeć na kondycję gospodarczą analizowanych państw i rodzaj relacji, które je splatały. To pozwoliło na
dokładną weryfikację postawionej hipotezy. Ponadto dokonywano analizy źródeł
normatywnych. W badaniu autorka szczegółowo rozpatrywała zapisy zawieranych
porozumień i na tej podstawie dokonywała oceny postępujących zmian we wzajemnych relacjach umownych między RB a FR.
Rozwój relacji politycznych Białorusi z Rosją
Borysa Jelcyna
Pierwszym punktem analizy stosunków białorusko-rosyjskich są relacje Białorusi z Rosją „jelcynowską”. Prezydentura Borysa Jelcyna rozpoczęła się wraz
z upadkiem Związku Radzieckiego. Wcześniej Jelcyn pełnił funkcję Przewodniczącego Rady Najwyższej RFSRR, a po przemianach z 1991 roku i powstaniu Federacji Rosyjskiej został jej pierwszym w historii prezydentem. Swój urząd Borys
Jelcyn sprawował nieprzerwanie do 1999 roku, wyłączając okres operacji na serce
w 1996 roku, kiedy przez jedną dobę obowiązki prezydenta Rosji pełnił ówczesny
premier Wiktor Czernomyrdin1. W relacjach z Białorusią, Borys Jelcyn obrał kurs
1
Okresu prezydentury Jelcyna nie zakłócił kryzys konstytucyjny z 1993 roku. W wyniku sporu
prezydenta z parlamentem o kształt ustrojowy państwa deputowani Rady Najwyższej próbowali
53
Aleksandra Daniluk
wzmacniania przyjaźni i zacieśniania współpracy, w szczególności na płaszczyźnie politycznej, co szybko przekształciło się w idee ścisłej integracji i stworzenia
w przyszłości państwa związkowego.
Nawiązanie relacji dobrosąsiedzkich między niepodległą Republiką Białoruś
a Federacją Rosyjską
Wyniki wyborów prezydenckich na Białorusi w 1994 roku, które przyniosły
zdecydowane zwycięstwo Alaksandra Łukaszenki, zostały przez Rosję przyjęte
bez wielkiego entuzjazmu. Od początku kampanii prezydenckiej rosyjskie władze
z Borysem Jelcynem na czele popierały bowiem kandydaturę premiera Wiaczesława Kiebicza, który za priorytet polityki państwa stawiał odnowienie rozerwanych
więzi z FR. Łukaszenka nie cieszył się szczególnym poparciem ze strony Rosji,
choć w swoich kampaniach wyborczych otwarcie mówił o potrzebie odbudowy
więzi białorusko-rosyjskich utraconych przez rozwiązanie ZSRR. Początkowy
brak popularności prezydenta Łukaszenki był raczej konsekwencją budowania
własnej pozycji politycznej w oparciu o ostrą krytykę władz rosyjskich, które
oskarżał o przyczynienie się do upadku Związku Radzieckiego. „Łukaszenka winił Jelcyna (…) za doprowadzenie do «życiowej katastrofy» milionów obywateli
radzieckich. Występował jako «sumienie narodu radzieckiego», co przyniosło mu
wyborczy sukces i poparcie ze strony bardzo wielu nie tylko Białorusinów, ale
i Rosjan tęskniących za dawnym ładem. Sytuacja białoruskiego polityka zmieniła
się radykalnie po wyborach: z pozycji obiektywnie słabszego petenta musiał nawiązać relacje z dotychczasowymi przeciwnikami – tak krytykowanym obozem
Borysa Jelcyna”2. Dla Moskwy wybór Łukaszenki był wyraźnym sygnałem, że
zdecydowana większość białoruskiego społeczeństwa opowiada się za ścisłymi
związkami z Federacją.
3 sierpnia 1994 roku w Moskwie odbyło się pierwsze spotkanie robocze prezydentów dwóch państw. Omówiono na nim kwestie współpracy bilateralnej, jak
również potwierdzono słuszność kierunku obranego na zbliżenie i rozwój dobrosąsiedzkich relacji. Formalnym wypełnieniem tych deklaracji było podpisanie 21
lutego 1995 roku Układu o przyjaźni, dobrosąsiedztwie i współpracy3. Prawne uregulowanie stosunków dwustronnych między niepodległą Republiką Białoruś a Federacją Rosyjską po rozpadzie Związku Radzieckiego stanowiło pierwszy istotny
krok do pogłębionej współpracy politycznej.
Kolejnym istotnym działaniem było zorganizowane przez Aleksandra Łukaszenkę referendum w sprawie zmiany symboliki państwowej, które odbyło się 14 maja
pozbawić go stanowiska. Uchwalając nielegalnie obniżenie kworum, przekazali władzę wybranemu
przez siebie następcy – Aleksandrowi Ruckojowi, który nie posiadał jednak realnej władzy i uznania
międzynarodowego. Ostatecznie kryzys został zażegnany, a Jelcyn utrzymał władzę.
2
R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991–2011, Polkowice 2011,
s. 68.
3
Dogovor o družbe, dobrososedstve i sotrudničestve meždu Respublikoj Belarus’ i Rossijskoj
Federaciej, http://pravo.levonevsky.org/bazaby/mdogov/megd3840.htm, dostęp: 05.2014 r.
54
Stowarzyszenie Białorusi i Rosji jako pierwsza struktura integracji politycznej
Stosowne porozumienie rozpoczynające proces integracji politycznej w ramach
specjalnie powoływanych do tego struktur strona rosyjska i białoruska zawarły
2 kwietnia 1996 roku. Aleksandr Łukaszenka przybył wówczas do Moskwy, by
podpisać z Borysem Jelcynem Układ o utworzeniu Stowarzyszenia Rosji i Białorusi6. Porozumienie niosło wymierne korzyści dla obu przywódców. Dla Łukaszenki
stanowiło gwarant rosyjskiej pomocy wobec panującego na Białorusi kryzysu gospodarczego, dla Jelcyna zaś – „punkt ekstra” w staraniach o reelekcję i w pewnym
sensie leczyło wspomniany kompleks białowieski.
W dokumencie złożonym z 19 artykułów Wysokie Umawiające się Strony
sprecyzowały podstawowe cele i zasady funkcjonowania tworzonej przez siebie struktury integracyjnej. Zgodnie z art. 3. zawartej umowy w zakresie działań
zewnętrznych Strony zobowiązały się uzgadniać kierunki polityki zagranicznej,
wspólne stanowiska w kluczowych sprawach międzynarodowych oraz współdziałać w dziedzinie bezpieczeństwa, ochrony granic i walki z przestępczością. W celach zapewnienia ogólnego bezpieczeństwa Strony zobowiązały się opracowywać
wspólne zasady polityki wojskowej i wykorzystania elementów struktury militarnej zgodnie z ustawodawstwem krajowym.
W literaturze zauważa się, że choć powołanie Stowarzyszenia Rosji i Białorusi było
efektem kilkuletnich zabiegów przywódców obu państw, to nie wpłynęło ono na rzeczywisty postęp integracji. Niemniej jednak, wydarzenie to wiązało się z kilkoma kwestiami niezwykle istotnymi z punktu widzenia dalszych etapów integracji politycznej.
1995 roku. Wśród czterech pytań zadanych obywatelom znalazły się m.in. te dotyczące zrównania statusu języka rosyjskiego z językiem białoruskim, ustanowienia
nowej flagi i godła państwowego jak również integracji gospodarczej z Federacją
Rosyjską. To ostatnie zyskało akceptację ponad 82,4% uczestników referendum4.
Jak zauważają eksperci, rok 1995 obfitował w sprzeczne wydarzenia. Niedługo
po referendum Łukaszenka zaostrzył nieco swoje stanowisko wobec Rosji, co było
konsekwencją sprzeciwu ekonomistów rosyjskich wobec utrzymywania Białorusi
przez Rosję. Jednocześnie prezydent Białorusi w swoich wystąpieniach otwarcie
krytykował obecną sytuację geopolityczną w regionie, mówiąc, iż wszyscy uczestnicy porozumienia białowieskiego zostaną przeklęci przez swoje narody5. Eksperci
twierdzą, że tego rodzaju retoryka była celowym zabiegiem wymierzonym w Borysa Jelcyna, który od dłuższego czasu zmagał się z „kompleksem białowieskim”.
Prezydent Federacji Rosyjskiej, obarczany odpowiedzialnością za rozpad ZSRR,
poszukiwał nowych możliwości integracji z dawnymi republikami radzieckimi.
Między innymi dlatego impuls do zawarcia pierwszego porozumienia o integracji
politycznej wyszedł właśnie z Moskwy.
4
Za: K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Warszawa 2003, s. 41.
Za: R. Czachor, Polityka zagraniczna…, s. 114.
6
Dogovor ob obrazovanii Soobščestva Rossii i Belarusi, http://belrus.ru/law/act/dokumentyi_
opredelyayuchie_osnov/dogovor_ob_obrazovanii_soobschestva_rossii_i_.html, dostęp: 05.2014 r.
5
55
Aleksandra Daniluk
Niezależnie od tego, czy Stowarzyszenie Rosji i Białorusi realizowało swoje
cele, czy też pozostawało strukturą jedynie na papierze, w wypowiedziach obu
przywódców przedstawiane było jako wzór do naśladowania dla pozostałych krajów obszaru postradzieckiego. Podpisany układ o stowarzyszeniu, zgodnie z art.
18., pozostawał otwarty dla innych państw podzielających jego cele i zasady oraz
wyrażających wolę przystąpienia do struktury.
Jednocześnie Borys Jelcyn wielokrotnie podkreślał, że nachodzący rok 1997
będzie rokiem wielkich, nowych decyzji dla Rosji i Białorusi i że oba kraje mogą
osiągnąć poziom integracji przekraczający wszystko, co zostało dokonane w tej
dziedzinie w Europie i na świecie7. Swoista mitologizacja pogłębiania związków
politycznych z Rosją widoczna była również w wypowiedziach Łukaszenki, nawołującego do koncepcji zjednoczenia bratnich narodów słowiańskich. Prezydent
Białorusi, sięgając po retorykę antyzachodnią, wskazywał, że „na świecie istnieją
siły, które boją się słowiańskiej jedności, ponieważ wydaje im się tajemnicza i nie
do przyjęcia. Zachód bowiem nie jest zainteresowany sojuszem państw słowiańskich, ale przede wszystkim utrzymaniem Rosji, Białorusi i Ukrainy «w zamkniętym kręgu», aby nie dopuścić do umocnienia ich roli w świecie”8. Oba przykłady
wskazują wyraźnie na ideologiczno-symboliczne znaczenie Stowarzyszenia Rosji
i Białorusi. Dowodem na to jest ustanowienie na Białorusi Dnia Jednoczenia Narodów Białorusi i Rosji, obchodzonego 2 kwietnia na pamiątkę podpisania układu
o stowarzyszeniu.
Drugą ważną kwestią, na którą należałoby zwrócić uwagę w kontekście integracji politycznej, są różnice w rozumieniu samego Stowarzyszenia przez poszczególnych przywódców. Łukaszenka wypowiadał się o strukturze jak o państwie związkowym, a Jelcyn – jak o luźniejszym związku państw9. Eksperci stoją
na stanowisku, że dążenie białoruskiego prezydenta do tak ścisłej integracji z Rosją wiązało się z jego osobistymi planami objęcia po Jelcynie przywództwa nad
zjednoczonym obszarem. Tworzone struktury integracyjne stwarzały mu ku temu
doskonałe warunki.
Związek Białorusi i Rosji – etap przejściowy przed kolejnym krokiem integracji
Rok po utworzeniu Stowarzyszenia Rosji i Białorusi, w rocznicę podpisania
układu, na bazie istniejącej struktury powołano do życia nowy twór – Związek
Białorusi i Rosji (ZBiR). Układ o Związku Białorusi i Rosji10 został podpisany
przez A. Łukaszenkę i B. Jelcyna 2 kwietnia 1997 roku. Po raz kolejny impuls do
przyjęcia nowej umowy w zakresie współpracy politycznej wyszedł od prezydenta
Rosji, wzywającego do intensyfikacji procesów integracyjnych. Białoruś podzielała to stanowisko, o czym świadczy wypowiedź ówczesnego białoruskiego ministra
spraw zagranicznych Iwana Antanowicza, który uważał, że „ostatecznym celem
7
K. Malak, Polityka zagraniczna…, s. 45.
Tamże, s. 40.
9
R. Czachor, Polityka zagraniczna…, s. 116.
10
Dogovor o Soûze Belarusi i Rossii, http://www.soyuz.by/ru/?guid=10441, dostęp: 05.2014 r.
8
56
procesu zjednoczeniowego obu państw miała być konfederacja białorusko-rosyjska”11.
Prace nad nowym traktatem integracyjnym wzbudziły jednak wiele kontrowersji ze strony Rosji, co spowodowało, że obszerny projekt umowy związkowej został zredukowany do trzystronicowego ogólnego porozumienia, niewykraczającego szczególnie poza literę układu o Stowarzyszeniu Białorusi i Rosji. Nowy traktat
liczył zaledwie 9 artykułów, sformułowanych w sposób bardzo ogólny.
Warto zarysować najważniejsze impulsy, które doprowadziły do podjęcia decyzji o powołaniu kolejnej struktury integracyjnej. Zalicza się do nich
wydarzenia na arenie międzynarodowej, związane z rozszerzeniem NATO na
wschód, jak również perspektywę zakończenia kadencji prezydenckiej przez
Borysa Jelcyna.
Finalizacja procesu rozszerzenia NATO była w tym czasie swoistym spoiwem
relacji białorusko-rosyjskich. „Antyzachodnia histeria rozpętana przez władze obu
państw, głównie na użytek wewnątrzpolityczny, skłaniała je do wspólnych gestów
mających przeciwdziałać wyimaginowanemu zagrożeniu ze strony Sojuszu Północnoatlantyckiego. Szczególnie sprawnie kwestię tę wykorzystywał Łukaszenka,
podkreślając na każdym kroku znaczenie Białorusi dla Rosji jako pierwszej linii
obrony przed ekspansją Zachodu”12. W obliczu zbliżającej się perspektywy bezpośredniego sąsiedztwa Białorusi z NATO Łukaszenka zaczął intensywniej nawoływać do zacieśnienia relacji z Rosją poprzez dalsze pogłębianie procesu integracji
politycznej.
W rzeczywistości utworzenie państwa związkowego przyniosłoby Białorusi
w pierwszej kolejności korzyści gospodarcze. „Łukaszence zależało na jak najszybszym podpisaniu porozumienia [o zjednoczeniu Rosji i Białorusi], bo dzięki
temu wspólną walutą stałby się rubel rosyjski i większość finansowych problemów
Mińska (także międzynarodowych) Moskwa wzięłaby na swoje barki. Musiałaby
też zapewnić Białorusinom takie same gwarancje i ulgi socjalne jak swoim obywatelom”13. W związku z tym obecność NATO przy zachodnich granicach Białorusi
zaczęła stanowić istotny instrument szantażu. Łukaszenka wiele razy podkreślał,
że jeśli Moskwa będzie „ociągać się” w procesie zjednoczeniowym, to Mińsk poszuka alternatywy w nawiązywaniu kontaktów z Zachodem.
Aktywne zaangażowanie Łukaszenki na rzecz przyspieszenia procesu politycznej integracji dwóch państw miało również związek ze zbliżającym się zakończeniem kadencji prezydenckiej Jelcyna. Jak zauważa się w literaturze, prace nad
przygotowywanym porozumieniem politycznym zostały zdominowane dyskusją
nad głęboką reformą instytucjonalną przyszłej struktury integracyjnej, w której –
według koncepcji białoruskich – miałby zostać utworzony urząd prezydenta i wiceprezydenta. Łukaszenka, zdając sobie sprawę z zaawansowanego wieku i nienaj11
Rozwój zbliżenia Białorusi i Rosji: związek rosyjsko-białoruski, „Fakty – Prognozy – Opinie,
Biuletyn DBM MON” 1997, nr 4 (45), s. 11.
12
A. Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991–2008, Warszawa 2008, s. 55.
13
K. Malak, Polityka zagraniczna…, s. 49.
57
Aleksandra Daniluk
lepszego stanu zdrowia prezydenta Jelcyna, był gotów zadowolić się stanowiskiem
jego zastępcy, o ile przyjęte mechanizmy gwarantowałyby mu sukcesję14.
Nawoływanie przez Białoruś do przyspieszenia procesu integracji znalazło oddźwięk po stronie rosyjskiej. W czerwcu 1999 roku, podczas posiedzenia Komitetu
Wykonawczego ZBiR, premier Rosji Siergiej Stiepaszyn potwierdził wzajemne
znaczenie strategiczne sojuszników i zapowiedział rychłe połączenie obu krajów.
Kolejny krok w kierunku integracji wykonano pod koniec 1999 roku.
Państwo Związkowe Białorusi i Rosji
Podpisanie Układu o utworzeniu Państwa Związkowego Białorusi i Rosji wiązało się z kolejną symboliczną datą. Uroczystość miała bowiem miejsce w Moskwie, 8 grudnia 1999 roku w ósmą rocznicę rozwiązania Związku Radzieckiego.
W czasie ceremonii Borys Jelcyn podkreślił, że decyzja o powołaniu nowej struktury integracyjnej jest decyzją obiektywnie dojrzałą i odpowiada interesom narodowym obu państw. Aleksansdr Łukaszenka zwracał z kolei uwagę, że Państwo
Związkowe ma służyć nie organom władzy, lecz narodom15.
Układ o utworzeniu Państwa Związkowego Białorusi i Rosji jest dokumentem
znacznie bardziej rozbudowanym od poprzedniego, złożonym z preambuły i 71 artykułów pogrupowanych w 7 rozdziałów. Charakter tego „państwa związkowego”
został określony w pierwszych artykułach dokumentu. Zgodnie z zapisami w nich
zawartymi, wyznacza ono nowy etap jednoczenia się dwóch narodów w demokratyczne państwo prawa, uznające polityczną i ideologiczną różnorodność16. W literaturze spotyka się jednak spore problemy z określeniem statusu tej nowej struktury politycznej i jednoznacznym zakwalifikowaniem jej do formy federacyjnej bądź
konfederacyjnej. Zgodnie z definicją17 pojęcie „państwo związkowe” stosowane
jest w odniesieniu do federacji, w przypadku konfederacji stosuje się natomiast
określenie „związek państw”. Nazwa białorusko-rosyjskiej struktury integracyjnej
wskazuje więc na zbieżność z formą federacyjną. Niestety na tym podobieństwa
się kończą.
Wspomniana definicja precyzuje bowiem, że w ramach federacji państwa
związkowe rezygnują z prowadzenia stosunków międzynarodowych na rzecz rządu centralnego i nie posiadają w związku z tym podmiotowości prawno-międzynarodowej. Cecha ta jest mało widoczna w świetle art. 17. Układu o utworzeniu
Państwa Związkowego Białorusi i Rosji, który wyraźnie rozgranicza wyłączne
kompetencje „państwa związkowego” i kompetencje dzielone z państwami uczestnikami. Z podziału kompetencji wyraźnie wynika, że stworzona przez Białoruś
14
J. Drakohrust, D. Furman, Belarus and Russia: The Game of Virtual Integration, w: Independent Belarus : domestic determinations, regional dynamics, and implications for the West, red. M.M.
Balmaceda, J.I. Clem, L.L. Tarlow, Cambridge 2002, s. 244–247.
15
Za: R. Czachor, Polityka zagraniczna…, s. 125.
16
Art. 1. i 5. Dogovora o sozdanii Soûznogo Gosudarstva, http://www.soyuz.by/ru/?guid=10447,
dostęp: 05.2014 r.
17
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005, s. 128.
58
18
19
i Rosję struktura integracyjna nie jest federacją, choć mogłaby na to wskazywać jej
nazwa. Kompetencje dotyczące chociażby polityki zagranicznej i występowania na
arenie międzynarodowej nie zostały jednak przekazane przez państwa składowe na
poziom związkowy, co zwraca uwagę na specyfikę stworzonego organizmu politycznego. Została ona jeszcze bardziej podkreślona przez art. 6., zgodnie z którym
Państwa Strony wchodzące w skład „państwa związkowego” zachowują suwerenność, niezależność, integralność terytorialną, system polityczny, jak również własne konstytucje, flagi narodowe, godło i inne atrybuty państwowości. Dodatkowo,
Państwa Strony zachowują swoje członkowstwo w ONZ i innych organizacjach
międzynarodowych.
Powyższy zapis zbliża Państwo Związkowe (abstrahując od nazwy) do konfederacji, która zgodnie z definicją stanowi luźny związek państw oparty na umowie
międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej18.
Tego rodzaju przesłanie odnaleźć można wśród podstawowych celów powołania
„państwa związkowego”, wymienianych w art. 2.
Podział kompetencji pomiędzy strukturę integracyjną a państwa składowe, jak
również niektóre ze wskazywanych celów, mogą być dowodem na konfederacyjny
charakter stworzonego organizmu politycznego. Niestety, również w tym przypadku istnieje cecha, która nie pozwala z całą stanowczością zaliczyć „państwa związkowego” do konfederacji. Chodzi tu o ustalony w układzie system najważniejszych
organów struktury. Zgodnie z art. 4. do realizacji celów „państwa związkowego”
tworzy się Najwyższą Radę Państwową, Parlament, Radę Ministrów, Trybunał oraz
Izbę Rozrachunkową. Zgodnie z przywoływaną już definicją, członkowie konfederacji nie tworzą centralnej władzy wykonawczej. Przykład Rady Ministrów stanowi literalne zaprzeczenie tej zasady. Posiadała ona w zakresie swych działań
kompetencje charakterystyczne dla organu wykonawczego, m.in. opracowywanie projektu i wykonanie budżetu „państwa związkowego”, opracowywanie jego
głównych kierunków i strategii rozwoju czy też koordynowanie polityki Państw
Stron w kwestiach polityki zagranicznej, obronności, bezpieczeństwa, praworządności itd.19.
„Państwo związkowe” było ostatnią polityczną próbą stworzenia przez Rosję
i Białoruś jednego państwa. Układ o utworzeniu Państwa Związkowego Białorusi
i Rosji podpisywany był w czasie zmierzchu prezydentury B. Jelcyna. Gdy umowa
weszła w życie z dniem 26 stycznia 2000 roku władzę w Rosji sprawował Władimir Putin. Wraz z końcem przywództwa Jelcyna skończyła się era podejmowania
projektów integracji o charakterze politycznym. Relacje rosyjsko-białoruskie weszły na nowe tory, koncentrując się w pierwszej kolejności na kwestiach gospodarczych.
Tamże, s. 128.
Art. 46 Dogovora o sozdanii Soûznogo…
59
Aleksandra Daniluk
Rozwój relacji gospodarczych Białorusi z Rosją Władimira Putina
Obejmujący urząd prezydenta FR Władimir Putin był politykiem zdecydowanie odmiennym niż jego poprzednik i nie chodzi tu tylko o wiek i stan zdrowia.
Putinowi nie doskwierał bowiem „kompleks białowieski”, który w determinującym stopniu absorbował działania Jelcyna. W związku z tym nowy prezydent nie
tylko nie musiał udowadniać, że popiera jedność wszystkich Słowian, ale szybko
wydobył Rosję z cienia zdegradowanego mocarstwa, przywracając jej silną pozycję międzynarodową, jednak w nowych realiach. „Putin (…) nie tylko uporządkował stosunki wewnętrzne w Rosji, ale i nadał dynamikę polityce zagranicznej,
przerwał izolację Rosji na arenie międzynarodowej i włączył swój kraj w stosunki
globalne”20. Pomogło mu w tym przeorientowanie priorytetów polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa.
Działania podejmowane przez Putina w okresie jego pierwszej prezydentury
dotyczyły głównie umocnienia integralności państwa rosyjskiego oraz aktywizacji
kontaktów z Zachodem – Unią Europejką i USA. Ścisła integracja z Białorusią
nie tylko pozostawała wówczas na uboczu głównych celów, ale stanowiła dość
niewygodny balast w kontaktach z poważnymi partnerami. Zażyłość z Łukaszenką
– izolowanym przez państwa Zachodu – konsekwentnie psułaby Putinowi pielęgnowany wówczas wizerunek polityka demokratycznego i prorynkowego21. Stąd
też integracja z państwami obszaru postradzieckiego została skierowana na zupełnie nowe tory, akcentując przede wszystkim relacje ekonomiczne, a nie polityczne.
Działalność w tym kierunku uwidacznia się w podejmowanych przez W. Putina
koncepcjach tworzenia wspólnego obszaru gospodarczego, który stanowiłyby
podstawowy mechanizm integracji między dwoma państwami.
Przedputinowska integracja gospodarcza
Zanim stosunki białorusko-rosyjskie zostały skierowane przez Władimira Putina na wyraźne gospodarcze tory, już w latach 90. podejmowane były próby związania dwóch państw ścisłą współpracą ekonomiczną. Choć efektywne wykonywanie przyjętych zobowiązań pozostawało wówczas pod dużym znakiem zapytania
i nierzadko rodziło problemy, koncepcje integracji gospodarczej od dawna tkwiły
w umysłach polityków.
Pierwsze białorusko-rosyjskie porozumienie o wolnym handlu zostało podpisane 13 listopada 1992 roku. Ustanowiona współpraca zakładała zniesienie wszelkich barier we wzajemnym handlu między partnerami. Wysokich Umawiających
się Stron nie dotyczyły cła, podatki lub opłaty równoznaczne w wywozie oraz/lub
przywozie towarów pochodzących ze wspólnego obszaru gospodarczego22. Poro20
A. Stępień-Kuczyńska, Priorytety Putina, w: Rosja w okresie prezydentury Putina, red.
A. Stępień-Kuczyńska, S. Bieleń, Toruń 2009, s. 11.
21
Za: A. Eberhardt, Gra pozorów…, s. 67.
22
Art. 1. Soglašeniâ meždu Respublikoj Belarus’ i pravitel’stvom Rossijskoj Fede-racii o svobodnoj
torgovle, http://pravo2004.by-ru.info/allbase/y1992/m11/doc47819.shtm, dostęp: 04.2014 r.
60
Putinowska wielostronna współpraca gospodarcza o charakterze unifikującym
Rosyjska koncepcja integracji dawnego obszaru postradzieckiego ewoluowała. Prezydent Putin nie ukrywał, że nie chce dłużej kontynuować paternalistycznej polityki Jelcyna i traktować preferencyjnie białoruskiego sąsiada.
Ścisłe stosunki bilateralne miały zostać zastąpione stosunkami wielostronnymi
w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, a nowy wymiar integracji kładł
nacisk na współpracę gospodarczą i unifikację gospodarek państw na wzór
Unii Europejskiej.
Pierwszym krokiem w kierunku integracji wielostronnej było powołanie do życia Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej. Jej członkami zostali wcześniejsi
sygnatariusze porozumienia o unii celnej: Białoruś, Rosja, Kazachstan, Kirgistan
i Tadżykistan. Dokument powołujący EuWG podpisano 10 października 2000 roku
w Astanie, a wszedł on w życie z dniem 30 maja 2001 roku – po ratyfikacji przez
wszystkie państwa członkowskie.
Zakładana próba zdynamizowania współpracy gospodarczej okazała się nieudana. Organizacja miała charakter głównie fasadowy, a państwa członkowskie nie
były w stanie wypracować wspólnego stanowiska w najważniejszych sprawach25.
Nieefektywność EuWG, jak również impulsy z zewnątrz w postaci Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa realizowanej przez Unię Europejską, sprawiły, że Rosja wysunęła nową koncepcję integracji, której sercem miała stać się Wspólna Przestrzeń
zumienie zezwalało jednak na zastosowanie wyjątków i wprowadzenie czasowych
ograniczeń eksportu bądź importu w szczególnych sytuacjach. Klauzula ta była
wielokrotnie wykorzystywana przez obie strony, co czyniło porozumienie swoistą
„wydmuszką”, niemniej jednak nie przeszkodziło to państwom w podjęciu kolejnego kroku na rzecz pogłębienia współpracy gospodarczej.
W 1995 roku umowa o wolnym handlu pomiędzy Białorusią i Rosją została
rozszerzona o kolejne dwa dokumenty – protokół o wprowadzeniu zasad wolnego
handlu bez wyjątków i ograniczeń oraz porozumienie o unii celnej23. Rosja i Białoruś zobowiązały się w nim zunifikować w ciągu czterech miesięcy ustawodawstwo dotyczące handlu zagranicznego. Oznaczało to więc nie tylko liberalizację
wzajemnej wymiany handlowej, ale również objęcie handlu z państwami trzecimi tym samym reżimem celnym24. Ostatecznie umowa nie weszła w życie wobec
braku woli politycznej, niemniej jednak formalnie nie wypowiedziała jej żadna
ze stron. Inicjatywa rosyjsko-białoruska rozpoczęła wieloletni i żmudny proces
budowania współpracy gospodarczej w regionie b. ZSRR. Początkowa bilateralna umowa między Rosją i Białorusią rozszerzyła się bowiem o kolejne państwa.
W 1996 roku do porozumienia dołączył Kazachstan i Kirgistan, a w 1998 roku
– Tadżykistan.
23
W. Konończuk, Trudny sojusznik. Białoruś w polityce Rosji, Warszawa 2008, s. 13–14.
A. Eberhardt, Gra pozorów…, s. 87.
25
Za: tenże, A. Guryn, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza (Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan),
„Biuletyn PISM” 2003, nr 53 (157), s. 917.
24
61
Aleksandra Daniluk
Gospodarcza. W zamyśle rosyjskim WPG miała być instytucją inną niż dotychczasowe – utworzoną, podobnie jak przed laty Wspólnoty Europejskie, w sposób
pragmatyczny, tzn. w oparciu o zbieżne interesy gospodarcze26.
Układ o budowie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej został przyjęty we wrześniu 2003 roku przez Rosję, Białoruś, Ukrainę i Kazachstan. „Dokument zakładał,
iż cztery państwa powołają strefę wolnego handlu, znosząc bariery celne oraz inne
instrumenty ochrony rynku we wzajemnej wymianie handlowej oraz wprowadzając jednolite zasady w dziedzinie konkurencji. Kolejnym etapem integracji miało
być ujednolicenie polityki celnej wobec państw trzecich oraz utworzenie unii walutowej”27. Szczególnym sukcesem inicjatywy było nakłonienie prezydenta Ukrainy, Leonida Kuczmy, do przyłączenia się do procesu integracji. „Ukraina konsekwentnie unikała dotąd angażowania się w wielostronne inicjatywy integracyjne
i pomimo zachęt oraz nacisków Rosji, nie przystąpiła do EaWG”28. Jak zauważają
eksperci, koncepcja powołania WPG była przede wszystkim instrumentem intensyfikacji relacji rosyjsko-ukraińskich. W przypadku Białorusi współpraca w ramach istniejącego Państwa Związkowego oraz EaWG nie wymagała powoływania
nowych organów.
Postulowany projekt zakończył się jednak fiaskiem. Uczestnicząca w spotkaniu w Jałcie Ukraina ostatecznie nie ratyfikowała porozumienia i w 2006 roku
wystąpiła z inicjatywy. Brak zainteresowania Ukrainy znacznie spowolnił tempo
projektu, a w konsekwencji podważył sens jego istnienia. W tej sytuacji w czerwcu
2006 roku na Kongresie państw członków EaWG w Mińsku podjęto decyzję, iż
dalsze prace po utworzeniu Unii Celnej będą odbywać się na bazie EaWG, jedynie
z uwzględnieniem umów o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej29.
Do koncepcji WPG Rosja, Białoruś i Kazachstan powróciły w 2009 roku, wyłączając jednak z projektu Ukrainę. Władzę w Rosji sprawował wówczas Dmitrij
Miedwiediew, niemniej jednak Władimir Putin był wciąż aktywny w polityce zagranicznej, pełniąc w tym czasie funkcję premiera. 27 listopada prezydenci trzech
wspomnianych państw podpisali kodeks celny, tworzący formalnie unię celną30.
Proces ratyfikacji kodeksu trwał jednak ponad pół roku i towarzyszyły mu spory
między wszystkimi państwami sygnatariuszami. „Było to spowodowane głównie
różnicami w podejściu do wysokości opłat celnych za towary szczególnie istotne dla poszczególnych gospodarek. Po długotrwałych negocjacjach tekst kodeksu
został przyjęty 21 maja 2010 r. przez rosyjską Dumę, 10 czerwca przez parlament
Kazachstanu, a 30 czerwca na tajnym posiedzeniu w ostatnim dniu sesji przez par26
Za: tamże, s. 917.
J. Dziugiewicz, Unia celna – nowe narzędzie integracji przestrzeni postradzieckiej, Bielsko-Biała 2011, s. 5.
28
A. Eberhardt, A. Guryn, Wspólna Przestrzeń…, s. 918.
29
J. Dziugiewicz, Unia celna…, s. 5.
30
Po raz kolejny nie bez znaczenia dla intensyfikacji integracji gospodarczej na obszarze
postradzieckim okazał się impuls z zewnątrz. W 2009 roku Unia Europejska uruchomiła program
współpracy adresowany do państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, znany jako
Partnerstwo Wschodnie.
27
62
31
lament białoruski. Ostatecznie kodeks w stosunkach między Rosją i Kazachstanem
obowiązuje od 1 lipca, a w stosunkach między trzema państwami – od 6 lipca”31.
1 stycznia 2012 roku unia celna przekształciła się we Wspólną Przestrzeń Gospodarczą, co stanowiło kolejny etap integracji ekonomicznej pomiędzy trzema
państwami.
Na początku 2012 roku kandydujący na urząd prezydenta Władimir Putin ogłosił nową propozycję integracji skierowanej do członków Wspólnoty Niepodległych
Państw. Projekt zakładał utworzenie, na bazie istniejącej Wspólnej Przestrzeni
Gospodarczej, nowej struktury integracyjnej, pod nazwą Euroazjatyckiej Unii
Gospodarczej. Koncepcja utworzenia EaUG przybrała na sile po zwycięstwie
Władimira Putina w wyborach prezydenckich. Podczas posiedzenia Najwyższej
Rady Państwowej Państwa Związkowego w marcu 2013 roku Putin i Łukaszenka
omówili kwestie dwustronnych relacji handlowo-gospodarczych oraz podążania
w kierunku Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej. Zgodnie z ówczesnymi zapowiedziami nowa struktura integracyjna miała zostać stworzona do końca 2015 roku.
Dziś wiadomo, że zamierzony cel udało się osiągnąć wcześniej. 30 maja 2014 roku
w Astanie prezydenci Rosji, Białorusi i Kazachstanu podpisali traktat założycielski,
oficjalnie powołując do życia EaUG. Do Unii dołączyły także Armenia (10 października 2014 r.) oraz Kirgistan (23 grudnia 2014 r.). Formalną oraz praktyczną
działalność Unia rozpoczęła 1 stycznia 2015 roku.
W zamyśle twórców EaUG stanowi najbardziej zaawansowaną ze wszystkich
projektów formę współpracy gospodarczej wzorowaną na Unii Europejskiej,
a jednocześnie mającą być dla niej przeciwwagą. „Traktat zobowiązuje jego sygnatariuszy do zapewnienia swobodnego przepływ towarów, usług, kapitału i siły
roboczej. Strony zobowiązują się w nim również do uzgadniania swojej polityki
w najważniejszych dziedzinach gospodarki: energetyce, przemyśle, rolnictwie
i transporcie. Wszystkie trzy kraje będą też prowadzić jednolitą politykę makroekonomiczną, antymonopolową, walutową i finansową”32. W planach państw
założycielskich EaUG mówi się również o ustanowieniu wspólnej waluty, która
miałaby zostać wprowadzona do obiegu najpóźniej do 2025 roku. Nowo powstała struktura integracyjna, określana często jako UE–bis, ma stanowić przeciwwagę dla Unii Europejskiej, zrzeszając państwa z obszaru postradzieckiego, w tym
adresatów Partnerstwa Wschodniego. Z tej sytuacji wynika, że utworzenie EaUG
może odebrać Unii Europejskiej poważny argument w negocjacjach ze wschodnimi sąsiadami, jakim są korzyści gospodarcze płynące ze współpracy w ramach
czterech swobód.
A.M. Dyner, Unia celna Rosji, Białorusi i Kazachstanu, „Biuletyn PISM” 2010, nr 103
(711).
32
Euroazjatycka Unia Gospodarcza trzech państw, http://www.euractiv.pl/rozszerzenie/artykul/
eurazjatycka-unia-gospodarcza-trzech-pastw-005821, dostęp: 08.2014 r.
63
Aleksandra Daniluk
Uwarunkowania występowania asymetrii
w relacjach gospodarczych pomiędzy Białorusią i Rosją
Stosunki gospodarcze Białorusi i Rosji nie ograniczają się wyłącznie do współpracy wielostronnej i realizacji zaprezentowanych koncepcji ekonomicznych. Są
to relacje dużo głębsze, naznaczone nierzadko poważnymi, dwustronnymi kryzysami. Determinuje je wyraźna asymetria w potencjałach gospodarczych obu partnerów, będąca pozostałością jeszcze z czasów ZSRR. Struktura gospodarek Rosji
i Białorusi, a także wielkość i charakter wymiany handlowej mają ogromny wpływ
na relacje bilateralne, stanowiąc nierzadko istotny instrument oddziaływania politycznego.
Uzależnienie od wsparcia gospodarczego Rosji sięga okresu objęcia władzy
przez Łukaszenkę, a więc 1994 roku. Od tamtej pory Białoruś była subsydiowana
dostawami tanich surowców energetycznych (znacznie poniżej cen rynkowych),
a białoruskie towary otrzymały bezcłowy dostęp do rynków rosyjskich. „Białoruś
stała się w ten sposób swoistym «sponsorowanym autorytaryzmem» ze specyficznym modelem gospodarczym, który istnienie zawdzięczał przede wszystkim ekonomicznemu i politycznemu wsparciu ze strony Rosji” 33.
Ścisłe więzi gospodarcze łączące Republikę Białoruś i Federację Rosyjską
widoczne są wyraźnie w bilansie wymiany handlowej. Dane statystyczne zgromadzone na potrzeby analizy wskazują na istniejącą we współpracy gospodarczej
asymetrię, przechylającą się na korzyść Federacji Rosyjskiej. Rosja od 1991 roku
pozostaje najważniejszym partnerem handlowym Białorusi, a jej udział w białoruskim handlu zagranicznym nie spada poniżej 45%.
Tabela 1. Wolumen handlu zagranicznego Republiki Białoruś w latach 1995–2012
1995
2000
2002
2004
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Ogółem 10367 15972 17113 30265 42085 52968 71952 49873 60168 87178 92395
Państwa
65% 66% 62% 63% 55% 57% 56% 55% 57% 56% 58%
WNP
Rosja 50% 58% 58% 59% 47% 49% 47% 47% 47% 45% 47%
Państwa
spoza 35% 35% 38% 37% 45% 43% 44% 45% 43% 44% 42%
WNP
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://belstat.gov.by/homep/en/indicators/ftrade1.php, dostęp: 05.2014 r.
W kontekście relacji gospodarczych nie sposób pominąć znaczenia tranzytowego Białorusi dla interesów Federacji Rosyjskiej, co wiąże się przede wszystkim
z transportem surowców energetycznych do Europy Zachodniej. Przechodzące
przez terytorium Białorusi gazociąg jamalski i ropociąg Drużba mają prioryteto33
64
W. Konończuk, Trudny sojusznik…, s. 6.
we znaczenie dla rosyjskiego sektora energetycznego i, jak podaje się w literaturze, obecnie nie ma możliwości zastąpienia ich w całości alternatywnymi trasami.
„Białoruś jest obok Ukrainy kluczowym dla Rosji państwem tranzytowym. Przez
terytorium białoruskie przesyłanych jest do państw Unii Europejskiej 20% rosyjskiego eksportu gazu (45 mld m³), około 30% ropy (80 mln ton) oraz 100 mln ton
innych ładunków rocznie (około 30% całości transportu z/do Rosji)34.
Znaczenie surowców energetycznych we wzajemnych relacjach uwidacznia się
również w związku z uzależnieniem gospodarki białoruskiej od rosyjskich dostaw.
Jak podają dane statystyczne, Rosja zaopatruje Białoruś w gaz ziemny (100% zużycia krajowego) oraz ropę naftową (od 80 do 90% krajowego zużycia)35. Przytoczone wielkości mają niebagatelne znaczenie dla białoruskiego bezpieczeństwa
energetycznego. O ile ropa naftowa odgrywa w tym kontekście nieco mniejszą
rolę, wpływając raczej na interesy gospodarcze państwa36, o tyle gaz ziemny posiada dominujący udział w białoruskim bilansie energetycznym. Zauważa się, że niemal cała energia elektryczna uzyskiwana na Białorusi jest efektem spalania gazu.
„Jego udział w ogólnym zużyciu energii pierwotnej wzrósł z 43% w 1990 r. do
60% w 2003 r., i do ok. 70% w 2005 r. Był to jeden z największych wskaźników
w Europie”37.
Kwestie dotyczące surowców energetycznych stanowią kluczowy element
dwustronnych relacji gospodarczych, aktywizują działania obu podmiotów i nierzadko prowadzą do otwartych konfliktów między nimi. Związane jest to właśnie
ze zmianą polityki Rosji wobec Białorusi za kadencji Władimira Putina. Jak już
zostało wskazane, dążył on do zaprzestania preferencyjnego traktowania Białorusi,
do którego została przyzwyczajona przez Borysa Jelcyna. Twarde słowa Putina,
postulującego ograniczenie wsparcia dla białoruskiej gospodarki, zostały wyrażone
w dosadnym porównaniu Białorusi do much, żerujących na rosyjskich kotletach:
„Nie będziemy zapominać, że gospodarka Białorusi stanowi 3% gospodarki Rosji
(…). Nie może być tak, że ma [ona] prawo weta na wszystko, a w związku z tym
i żądania wszystkiego (…). Trzeba zrozumieć, czego chcemy my, a czego chcą nasi
partnerzy. Kotlety powinny być oddzielnie, a muchy oddzielnie”38. Wypowiedź
prezydenta Rosji nie tylko została odebrana przez Łukaszenkę jako obraźliwa, ale
stanowiła zapowiedź poważnych kryzysów dwustronnych na tle gospodarczym,
w których głównym narzędziem presji miała być rewizja cen zakontraktowanych
dostaw gazu.
34
Tamże, s. 14.
Za: A. Eberhardt, Gra pozorów…, s. 143.
36
„Przez całe lata dzięki obowiązywaniu porozumienia o unii celnej Białoruś mogła sprowadzać
rosyjska ropę naftową bez konieczności uiszczania nakładanych prze Rosję wysokich opłat eksportowych.
Surowiec, pozostający nadal własnością rosyjskich kompanii, był przetwarzany w rafineriach w Mozyrzu
i Nowopłocku, a następnie produkty naftowe sprzedawano na Zachód, względnie reeksportowano do
Rosji. Cła eksportowe trafiały wówczas do białoruskiego budżetu”. Tamże, s. 146–147.
37
Tamże, s. 146.
38
http://www.rusbel.chat.ru/belnew/belnew37.htm, dostęp: 05.2014 r.
35
65
Aleksandra Daniluk
Kryzys gazowy w 2004 roku
W kontekście sporów gospodarczych i wojen gazowych niebagatelną rolę odgrywa wątek białoruskiego przedsiębiorstwa Biełtransgaz, odpowiedzialnego za
dystrybucję i przesył gazu przez Białoruś. Biełtransgaz jako państwowy monopolista zarządzał wszystkimi białoruskimi sieciami gazowymi, w tym gazociągiem
tranzytowym o aktualnej przepustowości 14,5 mld m³ gazu rocznie39. Nic więc
dziwnego, że rosyjski Gazprom, będący właścicielem białoruskiego odcinka gazociągu jamalskiego, od lat 90. dążył do przejęcia kontroli nad siecią gazociągów
Biełtransgazu, co zagwarantowałoby mu bezproblemowe przesyłanie surowca na
Zachód. W 2002 roku strony podpisały porozumienie, na mocy którego Białoruś
w dalszym ciągu mogła kupować tani gaz z Rosji, ale w zamian za to wyraziła zgodę na stworzenie do 1 lipca 2003 roku wspólnego przedsiębiorstwa na bazie Biełtransgazu40. Do Gazpromu miało należeć 50% akcji, jednak ta część dokumentu
nigdy nie weszła w życie. Strony nie były bowiem w stanie dojść do porozumienia
w kwestii wyceny przedsiębiorstwa. Mińsk twierdził, że jest ono warte co najmniej
5 mld dolarów, podczas gdy Gazprom wyceniał je na 600 mln dolarów41. Nieporozumienie nie było jednak dla Białorusi przeszkodą, aby realizować pierwszą część
umowy i kupować gaz po niższych cenach wewnątrzrosyjskich.
Sytuacja ta, wraz z odwlekaniem rozwiązania kwestii Biełtransgazu, spowodowała ostrą reakcję Gazpromu, która legła u podstaw wspomnianego kryzysu gazowego. Rosyjski przedsiębiorca najpierw ogłosił podniesienie ceny gazu (z 48 do
50 USD za 1000 m³), po czym kilkakrotnie zmniejszał wielkość dostaw. Wreszcie
18 lutego, na prawie dobę, całkowicie wstrzymał przesyłanie surowca na Białoruś.
Działanie to odbiło się negatywnie nie tylko na interesach przedsiębiorstw białoruskich, ale również polskich i litewskich. Eksperci zwracają uwagę, że sytuacja
w której Gazprom zatrzymał eksport do jednego z najważniejszych państw tranzytowych nigdy wcześniej nie miała miejsca.
Wstrzymanie dostaw gazu wywołało ostrą reakcję Białorusi. Łukaszenka nazwał działanie Rosji „aktem terroryzmu na najwyższym szczeblu” oraz zagroził,
że Mińsk może przedsięwziąć środki odwetowe m.in. wystąpić z Państwa Związkowego i podnieść ceny tranzytu rosyjskich surowców przez swoje terytorium. Jak
podaje literatura, kryzys zakończył się faktyczną kapitulacją Gazpromu. „Koncern
został zmuszony do odkręcenia kurka, a cenę ustalono na 46,68 dolarów. Rosja nie
tylko nie uzyskała kontroli nad Biełtransgazem, ale w dodatku udzieliła Białorusi
200 mln dolarów kredytu na złagodzenie skutków podwyżki (…). Niespodziewanie okazało się, że to Mińsk ma więcej argumentów w negocjacjach z Gazpromem,
który działał bez wcześniej ustalonej strategii, niesłusznie uznając, że Białoruś natychmiast zgodzi się na jego warunki”42.
39
40
41
42
66
W. Konończuk, Trudny sojusznik…, s. 14.
Tenże, Konflikt energetyczny Białoruś – Rosja: gra nadal trwa, Warszawa 2007, s. 3.
Tamże, s. 3.
Tamże, s. 3.
Rok 2006 był okresem podwyżek cen surowców energetycznych, które dotknęły
większość państw poradzieckich. Białoruś zachowała jednak swoją preferencyjną pozycję, pomimo że negocjacje na temat przejęcia akcji Biełtransgazu zostały
faktycznie wstrzymane. Eksperci upatrują w tym wyrazu rosyjskiego poparcia
dla Łukaszenki przed wyborami prezydenckimi. Niedługo bowiem po jego zwycięstwie Gazprom ogłosił podwyższenie w 2007 roku cen gazu dla Białorusi do poziomu rynkowego, co oznaczałoby kwotę od 140 do 200 USD za 1000 m³. Ostateczna
cena została uzależniona od zgody Białorusi na sprzedaż 50% akcji Biełtransgazu. Jednocześnie zapowiedziano wystąpienie z umowy zawartej w 2002 roku, na
podstawie której państwo białoruskie zaopatrywane było w surowiec po preferencyjnych cenach. W tej sytuacji Aleksandr Łukaszenka podjął próby negocjacji ze
stroną rosyjską. W listopadzie i grudniu 2006 roku doszło do trzech spotkań prezydentów, podczas których nie udało się jednak osiągnąć porozumienia. Strona
rosyjska nie chciała ustąpić z żądań wprowadzenia cen rynkowych w dostawach
gazu, Białoruś nie godziła się na ich zaakceptowanie. W połowie grudnia spór
przerodził się w otwarty konflikt. Gazprom zagroził, że jeśli porozumienie nie
zostanie podpisane do początku roku, wstrzyma dostawy gazu dla białoruskiego
partnera. „Porozumienie udało się osiągnąć niemal w ostatniej chwili. Tuż przed
północą 31 grudnia szef Gazpromu Aleksiej Miller i białoruski wicepremier Uładzimir Siemaszko podpisali dwa dokumenty: kontrakt na dostawę i tranzyt gazu
obowiązujący do 1 stycznia 2011 roku oraz protokół o stworzeniu wspólnego
przedsiębiorstwa na bazie Biełtransgazu”43. Zgodnie z porozumieniem cena dostaw gazu została ustalona na poziomie 100 USD za 1000 m³ i w kolejnych latach
miała się zwiększać według formuły wyliczonej na podstawie wzrostu cen produktów naftowych. Dużym sukcesem Gazpromu było również wymuszenie na
stronie białoruskiej sprzedaży 50% akcji Biełtransgazu. Wycenione na 2,5 mld
USD udziały miały być wykupywane przez partnera rosyjskiego w czterech ratach po 625 mln USD do 2011 roku.
Jednocześnie ze sporem gazowym, jaki pojawił się grudniu 2006 roku w relacjach białorusko-rosyjskich wybuchł konflikt naftowy, który miał bardziej gwałtowny przebieg. W trakcie trwania negocjacji nad cenami gazu, 12 grudnia, rząd
rosyjski poinformował, że od nowego roku Rosja wprowadzi cło na eksport ropy
na Białoruś w wysokości 180,7 USD za tonę. Działanie to, mające chronić interesy ekonomiczne Federacji, było dotkliwe dla białoruskiej gospodarki, gdyż dzięki
zawartej w 1995 roku unii celnej z Rosją, państwa obowiązywał bezcłowy obrót
towarami, w tym również surowcami energetycznymi.
Zawarte porozumienie zakładało dodatkowo podział dochodów z cła na produkty naftowe eksportowane z Białorusi w stosunku 85% Rosja, 15% Białoruś.
Republika Białoruś od 1998 roku przestała jednak wywiązywać się z umowy
i zamiast dzielić dochody z cła według ustalonej proporcji, przekazywała wpłaty
43
Konflikt gazowy i naftowy przełomu 2006 i 2007 roku
Tamże, s. 5.
67
Aleksandra Daniluk
wyłącznie do swego budżetu. Właśnie tą sytuacją władze w Moskwie tłumaczyły
swoją decyzję o wprowadzeniu cła.
Kryzys zaczął pogłębiać się z chwilą, gdy Białoruś odmówiła zakupu rosyjskiej
ropy naftowej po nowej cenie, rekompensując sobie straty wypompowywaniem
surowca z ropociągu tranzytowego „Drużba”. W odpowiedzi na te działania rosyjski przedsiębiorca naftowy Transnieft’ wstrzymał przesyłanie surowca na Białoruś, pozbawiając tym samym dostępu do ropy państwa z Unii Europejskiej, przede
wszystkim Polskę i Niemcy.
Sprawa została uregulowana 10 stycznia w rozmowie telefonicznej Władimira Putina i Aleksandra Łukaszenki. Zgodnie z ustaleniami Białoruś zrezygnowała
z wprowadzonych wobec Rosji środków odwetowych, a Transnieft’ wznowił dostawy ropy przez rurociąg „Drużba”. Porozumienie stworzyło również możliwość
ostatecznego rozwiązania sporu między stronami. 12 stycznia premierzy Rosji
i Białorusi, Michaił Fradkow i Siarhiej Sidorski, podpisali umowę o środkach regulujących współpracę handlowo-gospodarczą w zakresie eksportu ropy i produktów naftowych44. Zgodnie z nią wielkość rosyjskiego cła eksportowego na ropę
została zmniejszona ze 180,7 USD do 53 USD za tonę. Miało być ono nakładane
wyłącznie na surowiec przeznaczony – po przetworzeniu w białoruskich rafineriach – na reeksport, nie obejmowało natomiast ropy na potrzeby rynku wewnętrznego45. Rosyjsko-białoruski spór o ropę naftową udało się ostatecznie zażegnać,
niemniej jednak był on kolejnym krokiem do asymetrycznego uzależnienia Białorusi w sektorze energetycznym.
Przejęcie Biełtransgazu i nowe warunki dostaw surowców na Białoruś
Sfinalizowaniem ciągnących się od 2004 roku kryzysów w sektorze energetycznym było ostateczne przejęcie przez Rosję białoruskiego przedsiębiorstwa
Biełtransgaz. 25 listopada 2011 roku, podczas posiedzenia Najwyższej Rady Państwowej Państwa Związkowego, strony podjęły kwestię wygasającego 31 grudnia
kontraktu na dostawy gazu. W czasie spotkania podpisano trzy kontrakty handlowe, w których określono warunki dostaw rosyjskiego gazu na Białoruś i tranzytu
surowca przez jej terytorium w latach 2012–2014, a także kupna przez Gazprom
pozostałych 50% akcji Biełtransgazu.
Od trzeciego kwartału 2011 roku Republika Białoruś płaciła za rosyjski gaz
244 USD za 1000 m³. Kwota stanowiła konsekwencję formuły wprowadzonej porozumieniem z 31 grudnia 2006 roku, choć i tak była stawką zaniżoną, gdyż kontrakt przewidywał kwotę 289 USD. Według dalszych ustaleń stawki za I kwartał
2012 roku miały być o połowę niższe niż dotychczasowe, a w 2014 roku – spaść do
poziomu cen na wewnętrznym rynku rosyjskim, czyli około 100 USD za 1000 m³.
W roku 2012 roku strona białoruska zakupiła od koncernu Gazprom 22,5 mld m³
gazu po stawce 165,6 USD za 1000 m³.
44
45
68
R. Czachor, Polityka zagraniczna…, s. 184.
W. Konończuk, Konflikt energetyczny…, s. 7.
Wnioski na temat relacji Republiki Białoruś z Federacją Rosyjską
Jak wykazała niniejsza analiza, relacje białorusko-rosyjskie po 1992 roku do
czasów obecnych można podzielić na dwie zasadnicze części, charakteryzujące
się odmienną dynamiką i postrzeganiem integracji. Od momentu nawiązania stosunków dyplomatycznych przez oba podmioty do końca 1999 roku mówić można
o integracyjnym wymiarze podejmowanych inicjatyw, skupionych na połączeniu
Rosji i Białorusi ścisłymi więzami związkowymi. Okres po 2000 roku jest z kolei
czasem odchodzenia od integracji politycznej na rzecz stosunków gospodarczych,
naznaczonych poważnymi kryzysami w relacjach dwustronnych.
Pomimo wielu prób koncepcje politycznego zjednoczenia nie osiągnęły poziomu, który gwarantowałby powoływanym strukturom integracyjnym efektywną
działalność. Bezdyskusyjna różnica w potencjałach gospodarczych między dwoma państwami uniemożliwiała integrację na równoprawnych zasadach, a z kolei
wyrzeczenie się przez Białoruś swojej państwowości i wejście w skład Federacji
Rosyjskiej było dla A. Łukaszenki rozwiązaniem nie do przyjęcia. Wiedział o tym
dobrze W. Putin, kiedy przesuwał integrację z Białorusią na nowe tory, postulując
skoncentrowanie się na ścisłych relacjach gospodarczych. Nowe koncepcje współpracy dyktowane przez Moskwę opierają się na realizacji konkretnych porozumień
sektorowych z zakresu tworzenia unii celnej czy integracji systemów gazociągowych. W zamyśle władz rosyjskich mają one służyć zerwaniu paternalistycznej
polityki wobec Białorusi i uczynić ją jednym z członków gospodarczej integracji
wielostronnej.
Odwołując się do pytania badawczego postawionego w pracy, autorka stwierdza, że płaszczyzna polityczna stwarzała dla Białorusi lepsze warunki oddziaływania na kreowane przez FR koncepcje integracyjne. Bliska obecność NATO, „kompleks białowieski” Borysa Jelcyna, nostalgia za ZSRR i poparcie społeczne dla
integracji z Rosją wyposażały Aleksandra Łukaszenkę w skuteczne instrumenty
nacisku na stronę rosyjską w negocjacjach nad kształtem przyszłych struktur integracyjnych. W momencie zmiany charakteru integracji z politycznej na gospodarczą, co wiązało się ze zmianą kierownictwa w Rosji, Białoruś utraciła instrumenty
oddziaływania na politykę integracyjną FR i obecnie jest zdana wyłącznie na realizację koncepcji rosyjskich. Jak wynika z analizy, Białoruś nigdy nie zerwała
więzi łączących ją z Rosją, co wymusza na niej utrzymywanie ścisłych kontaktów
gospodarczych z ogromnym sąsiadem. Federacja Rosyjska jako jedna z nielicznych współpracuje z reżimem Łukaszenki i wspiera system nakazowo-rozdzielczy,
umożliwiając funkcjonowanie białoruskiej gospodarki. Ceną za to jest poważne
W przyjętych pod koniec 2011 roku kontraktach handlowych zadecydowano
również o sprzedaży pozostałych 50% akcji Biełtransgazu stronie rosyjskiej, za
które zapłaciła ona drugie 2,5 mld USD. Jak skomentowała prasa, była to transakcja bez precedensu dla Rosji, gdyż pierwszy raz w postradzieckiej historii Gazprom przejął na Białorusi kontrolę nad systemem gazociągów.
69
Aleksandra Daniluk
uzależnienie Białorusi od rosyjskich surowców energetycznych, co wyposaża ekipę Putina w bardzo skuteczny instrument nacisku na politykę Łukaszenki, o czym
świadczyć mogą kryzysy energetyczne.
W chwili obecnej, przy utrzymującym się konflikcie z Unią Europejską, Białoruś nie posiada alternatywy dla angażowania się w realizowane projekty unii
gospodarczej, co jeszcze bardziej kieruje ją w stronę Rosji.
Słowa kluczowe: stosunki białorusko-rosyjskie, integracja, Stowarzyszenie
Białorusi i Rosji, Związek Białorusi i Rosji, Państwo Związkowe Białorusi i Rosji, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza, Euroazjatycka Unia Gospodarcza, kryzysy
energetyczne
Relations of the Republic of Belarus with the Russian Federation
in the light of Russia’s integration concepts
The article presents an analysis of relations between Belarus and Russia since the formation of the independent Belarusian state to modern times in terms of the most important
integration concepts developed jointly by the two countries in the political and economic
spheres. The author examines how foreign policy of the Russian Federation towards the
Republic of Belarus is transformed and assesses the integration projects undertaken. On
this basis, the author gives an answer to the question about the condition of the BelarusianRussian relations.
Key words: Belarusian-Russian relations, integration, Commonwealth of Belarus and
Russia, Union of Belarus and Russia, Union State of Russia and Belarus, Common Economic Space, Eurasian Economic Union, energy crises
Les relations de la République de Biélorussie avec la Fédération de Russie
à la lumière des conceptions russes d’intégration
Cet article présente une analyse des relations biélorusso-russes depuis la création de
l’État indépendant biélorusse jusqu’ à l’heure actuelle du point de vue des plus importantes
conceptions d’intégration développées conjointement par les deux pays dans les domaines
politique et économique. L’auteur examine comment évolua la politique étrangère de la
Fédération de Russie à l’égard de la République de Biélorussie et porte un jugement sur
les projets d’intégration entrepris. Sur cette base, l’auteur fournit une réponse à la question
concernant l’état des relations biélorusso-russes.
Mots-clés: relations biélorusso-russes, intégrations, Communauté de la Biélorussie et
de la Russie, Union de la Biélorussie et de la Russie, État de l’Union de la Biélorussie et de
la Russie, Espace économique commun, crises énergétiques
Отношения Республики Беларусь с Российской Федерацией
в свете российских концепций интеграции
Данная статья затрагивает анализ российско-белорусских отношениях с момента
создания независимого белорусского государства по настоящее время в отношении
важнейших концепций интеграции, разработанных совместно двумя странами на по-
70
литическом и экономическом уровнях. Автор исследует, как превратилась внешняя
политика Российской Федерации по отношению к Республике Беларусь и оценивает
предпринятые интеграционные проекты. На этой основе дается ответ на вопрос о состоянии российско-белорусских отношений.
Ключевые слова: белорусско-российские отношения, интеграция, Сообщество
Беларуси и России, Союз Беларуси и России, Союзное государство Беларуси и России, Единое экономическое пространство, Евразийский экономический союз, энергетические кризисы
71
Anna Maria
Dyner
Polityka historyczna
w Republice Białoruś
Wstęp
Dyskurs dotyczący polityki historycznej jest ważnym elementem kształtowania świadomości narodowej i państwowej danego społeczeństwa. Tym samym nie
może być lekceważony przez rządzących państwami takimi jak Białoruś – czyli
stosunkowo młodymi, bez długoletnich tradycji narodowych, pozostającymi przez
lata częścią innych państw, które je zdominowały pod względem kulturowym, językowym i religijnym. Utrwalenie tych procesów przez władze państwa „słabszego” może bowiem prowadzić do problemów z ukształtowaniem jego całkowitej
niezależności. A w skrajnych wypadkach doprowadzić do secesji części terytorium
lub zostać wykorzystane przez sąsiada – jak miało to miejsce w przypadku działań
rosyjskich na Ukrainie w 2014 roku.
Ze względu na to, że w przypadku Białorusi dyskurs polityczny ogranicza się
niemal jedynie do wypowiedzi głowy państwa w artykule przeanalizowano szereg publicznych wystąpień Aleksandra Łukaszenki (cytaty pochodzą w znakomitej
większość z oficjalnej strony internetowej głowy państwa http://www.president.
gov.by/). Najbardziej interesujące są przy tym te wygłoszone od 2011 roku, a więc
w trakcie obecnej kadencji. W dużym stopniu stanowią one bowiem podsumowanie dotychczasowych rządów białoruskiego prezydenta. Dodać trzeba jeszcze, że
sytuacja na Ukrainie najprawdopodobniej przewartościuje i tę sferę aktywności
politycznej białoruskiej głowy państwa.
Polityka historyczna z pozoru nie stanowi ważnego wątku w działaniach białoruskiego prezydenta, lecz ze względu na jej charakter warto przyjrzeć się wypowiedziom Aleksandra Łukaszenki dotyczącym tej dziedziny życia państwowego. Kwestie historyczne pojawiają się w treści wystąpień najczęściej przy okazji
świąt państwowych, rzadziej w trakcie innych ważnych wydarzeń, nie znaczy to
jednak, że wypowiedzi te są nieznaczące i nie niosą za sobą żadnej dodatkowej
treści. Przeciwnie – wątki dotyczące historii i języka białoruskiego pojawiają się
72
Polityka historyczna w Republice Białoruś
w ważnych dla Białorusi momentach (wybory, wydarzenia sportowe) i są ściśle
powiązane z wydarzeniami międzynarodowymi, a w szczególności z relacjami
z państwami sąsiednimi. Dyskurs dotyczący polityki historycznej jest wykorzystywany przez Aleksandra Łukaszenkę zwłaszcza w relacjach z Rosją, ale także Litwą
i Polską, a niekiedy również Ukrainą. Kwestie historyczne stanowią też ważny
element polityki wewnętrznej – odpowiadając, ale i wpływając na nastroje i oczekiwania społeczne. W białoruskiej rzeczywistości – przy jednym ośrodku decyzyjnym w postaci prezydenta państwa – z jego wypowiedzi można też wyczytać, jaki
kurs przyjmie oficjalna polityka państwa w danym zakresie.
Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej ukazano kształtowanie się polityki historycznej na Białorusi krótko po uzyskaniu przez to państwo niepodległości
w 1991 roku do czasów objęcia urzędu prezydenta przez Aleksandra Łukaszenkę.
Część druga pokazuje, jak wygląda polityka historyczna w wydaniu białoruskiego
lidera – ze szczególnym uwzględnieniem estymy, jaką darzy on czasy Związku Radzieckiego. Trzecia i ostatnia część skupia się na przedstawieniu poglądów Aleksandra Łukaszenki na kształtowanie współczesnej Białorusi. Całość zakończona
została podsumowaniem, które zawiera nie tylko najważniejsze wnioski, ale również próbę prognozy, w jaki sposób dyskurs dotyczący polityki historycznej będzie
dalej kształtowany.
Powrót do radzieckiej przeszłości
Odzyskanie niepodległości było dla Białorusinów zaskoczeniem, zwłaszcza
że ani niezależność, ani demokracja nie były „marzeniem” całego narodu, a jedynie wynikiem rozpadu Związku Radzieckiego, na który miał on znikomy wpływ.
O nastrojach społecznych świadczy sondaż z marca 1991 roku, którego wyniki
pokazały, że 69% Białorusinów uważało się wówczas jedynie za obywateli ZSRR,
24% – za obywateli własnej republiki, a 7% nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie. Dla porównania w tym samym czasie jedynie 3% Estończyków określało
się jako obywatele ZSRR, a 93% – jako obywatele własnej republiki1. Białoruskie
społeczeństwo nie było zatem przygotowane nie tylko do zmian politycznych i gospodarczych, ale również do przewartościowania swojej autoidentyfikacji i myślenia o tożsamości państwa.
Niezależnie od braku zrozumienia większości białoruskiego społeczeństwa dla
zachodzących gwałtownych przemian w ciągu kilku pierwszych lat po rozpadzie
Związku Radzieckiego, na Białorusi nastąpiła zmiana polityki historycznej. Stało
się to w wyniku dążeń m.in. najważniejszej ówczesnej białoruskiej siły politycznej – Białoruskiego Frontu Narodowego. Organizacja ta szczególną uwagę zwracała na rolę i znaczenie języka białoruskiego i powrót do symboliki narodowej
sięgającej czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na początku lat 90. rozpo1
Struktura i harakter nacional’noj samoidentifikiacii v Rossii, http://polit.ru/article/2004/04/05/
national_identity/, dostęp: 02.2015 r.
73
Anna Maria Dyner
częto też demontaż ideologii mówiącej, że państwowość Białorusi wywodzi się
od Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. „Oficjalna polityka zmierzająca do zbudowania białoruskiej ideologii narodowej i państwowej wywołała w pierwszych latach niepodległości nieznany wcześniej entuzjazm środowisk
twórczych. Poznawano osiągnięcia kultury białoruskiej powstałe poza dyktatem
radzieckiej ideologii, zwykle w białoruskich ośrodkach na emigracji. Likwidacja
cenzury i wolny dostęp do dziedzictwa kulturowego wszystkich narodów świata
dawały ogromne możliwości dla wymiany kulturowej. Do kultury narodowej powracała duchowość chrześcijańska (…). Niepodległa, ale zrusyfikowana, Białoruś
potrzebowała białorutenizacji. Zaczęto rozbudowywać nauczanie w języku białoruskim. O ile w 1986 roku z białoruskich elementarzy uczyło się czytać ok. 25%
pierwszoklasistów, o tyle w 1993 r. [–] już 80%. Do roku szkolnego 1993/1994
zostało napisanych i wydanych 20 podręczników do historii (dla wszystkich klas)
w języku białoruskim. W nowych podręcznikach ważne miejsce zajmowały dzieje
Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz krytyczna ocena radzieckiego totalitaryzmu.
Starano się częściej wykorzystać język białoruski w środkach masowego przekazu”2. Dla Białorusinów, wychowanych w kulcie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej
(WWO), mających w większości „radziecką tożsamość” i posługujących się na
co dzień językiem rosyjskim zmiana ta była trudna do przyjęcia. Zwłaszcza, że
w powszechnym odbiorze Białoruś zmagała się z szeregiem innych (ważniejszych)
problemów dotyczących polityki (w tym walki z korupcją) i gospodarki. „Niepodległość wcale nie uwolniła mieszkańców Białorusi od postawy poddanych państwa
rosyjskiego. Z powodu wielowiekowego podporządkowania coraz to innym, ale
obcym władzom, naród białoruski utracił [czy też nie nabył – A.M.D.] tradycję
samodzielnego życia. Ludzie po prostu nie wiedzieli, czym jest suwerenność państwa, w jaki sposób świadomie do niej dążyć, a potem o tę suwerenność się troszczyć3”. Z nostalgią wspominali też stabilne czasy ZSRR.
Proradzieckie sentymenty stały się zatem jedną z wielu przyczyn wygranej
Aleksandra Łukaszenki w wyborach prezydenckich 1994 roku. W trakcie swojej
pierwszej kampanii wyborczej zapowiadał on bowiem nie tylko rozwiązanie najważniejszych białoruskich problemów, jakimi była regularna wypłata wynagrodzeń i świadczeń socjalnych, zatrzymanie reform gospodarczych (w tym prywatyzacji), czy ukrócenie korupcji. Jednym z głównych elementów jego kampanii były
też wielka estyma, szacunek i sentyment, jakie żywił do Związku Radzieckiego,
i które były bardzo wyraźne w jego przemówieniach.
Po wygranych wyborach Aleksander Łukaszenka nie tylko zatrzymał reformy
polityczne i gospodarcze, ale również przemiany w zakresie polityki historycznej.
Wynikało to nie tylko z przekonań nowego prezydenta, ale było również odpowiedzią na oczekiwania społeczne. Odbiciem tego było referendum, które odbyło się
14 maja 1995 roku. W jego trakcie Białorusini odpowiedzieli m.in. na pytania: Czy
zgadzają się Państwo z tym, aby język rosyjski otrzymał równy status z językiem
2
3
74
Z. Szybieka, Historia Białorusi 1795–2000, Lublin 2002, s. 449–450.
Tamże, s. 453–454.
białoruskim? oraz Czy popierają Państwo propozycję ustanowienia nowej flagi
i godła państwowego Republiki Białoruś?4 Na pytanie dotyczące języka rosyjskiego za opowiedziało się 83,3% Białorusinów, a na to dotyczące zmiany flagi i godła
na nawiązujące do tych z czasów Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej – 75,1%5. Choć powszechnie uważa się, że wyniki zostały sfałszowane, to jednak referendum pokazało tendencje obecne w białoruskim społeczeństwie i wielki
sentyment do czasów ZSRR.
Za rządów Aleksandra Łukaszenki przywrócono wiele innych radzieckich symboli jak pracownicze współzawodnictwo w czasie żniw (1996 r.), przymusowa praca studentów w ich trakcie (1997 r.), czy wywieszanie tablic zasłużonych w najlepszych białoruskich przedsiębiorstwach (2000 r.)6. Od 1995 roku bardzo zmniejszył się też zakres używania języka białoruskiego. „Według danych Białoruskiego
Komitetu Helsińskiego w latach 1994–1999 została zamknięta większość szkół
białoruskich (ok. 600), klas z językiem białoruskim i przedszkoli (…). W Mińsku
liczba pierwszoklasistów, którzy uczyli się po białorusku spadła z 58,6% w 1994 r.
do 4,8% w 1998 r. Nie ma już wyższych uczelni, gdzie zajęcia prowadzi się po
białorusku. Języka białoruskiego prawie nie używa się w urzędach i instytucjach
państwowych (…). Na podstawie rozporządzenia prezydenta z 1 września 1995 r.
szkolne podręczniki do historii wydane w latach 1992–1994 zaczęto wymieniać na
nowe”7.
Co ważne, wraz ze zmianą symboliki państwowej przywrócono językowi rosyjskiemu status języka państwowego. Wtedy też została utworzona Państwowa
Komisja ds. podręczników, która kontrolowała książki do literatury i historii.
Wrócono też do lansowania koncepcji państwa staroruskiego, które miało być
kolebką nie tylko dla Rosji, ale także dla Białorusi i Ukrainy. Natomiast niemal
zupełnie przemilczano rolę Wielkiego Księstwa Litewskiego i okresu Rzeczypospolitej w formowaniu białoruskiej państwowości. Konserwując system oraz
rezygnując z polityki białorutenizacji państwa, białoruski lider odpowiedział zatem na zapotrzebowanie ludzi, którzy nie potrafili odnaleźć się w nowej rzeczywistości.
4
Voprosy respublikanskogo referenduma v Respublike Belarus’ 14 maâ 1995 goda, http://www.
rec.gov.by/sites/default/files/pdf/Archive-Referenda-1995-Questions.pdf, dostęp: 02.2015 r. Zob. też
P. Usov, Powstanie, konsolidacja i funkcjonowanie reżimu neoautorytarnego na Białorusi w latach
1994–2010, Warszawa 2014. s. 136.
5
Protokol Central’noj komissii Respubliki Belarus’ po vyboram i provedeniû respublikanskih referendumov, http://www.rec.gov.by/sites/default/files/pdf/Archive-Referenda-1995-Post.pdf,
dostęp: 02.2015 r.
6
Z. Szybieka, Historia Białorusi…, s. 469.
7
Tamże, s. 479–480. Zob. też G. Saganovič, Istoričeskaâ politika v postsovetskoj Belarusi,
„Russkij Vopros”, http://www.russkiivopros.com/?pag=one&id=278&kat=5&csl=42, dostęp:
02.2015 r.
75
Anna Maria Dyner
Polityka historyczna w optyce Alaksandra Łukaszenki
Aleksander Łukaszenka politykę historyczną traktuje jako jeden z pobocznych
wątków swojej prezydentury. Do spraw z tym związanych, w tym także do kwestii
językowych, powracał najczęściej w okresach politycznych napięć z sąsiadami –
a zwłaszcza z Polską i Litwą, lub też, aby pokazać wspólne dziedzictwo historyczne
i kulturowe z Rosją – co poniekąd miało być swoistym lekarstwem na białoruskie
kompleksy w stosunku do wschodniego sąsiada. Zmiany w wykorzystaniu polityki
historycznej można zaobserwować dopiero w trakcie obecnej kadencji białoruskiego prezydenta trwającej od 2011 roku.
Charakterystyczną cechą prezydentury Łukaszenki jest również to, że składa on
życzenia (najczęściej po rosyjsku) z okazji rozlicznych świąt, jubileuszy różnych
instytucji, zjazdów naukowych czy konferencji gospodarczych. Wyjątkiem są jednak wydarzenia z dziedziny kultury, jak festiwale filmowe, teatralne, jubileusze
periodyków poświęconych życiu kulturalnemu. Te zawsze publikowane są w języku białoruskim. W ciągu 21 lat rządów dla prezydenckiego dyskursu dotyczącego polityki historycznej najważniejsze były trzy daty związane z Wielką Wojną
Ojczyźnianą8 i obchodzone wtedy rocznice: 9 maja – Dzień Zwycięstwa, zakończenie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej; 22 czerwca – napad III Rzeszy na Związek
Radziecki, rozpoczęcie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej; 3 lipca – Dzień Niepodległości, wyzwolenie Mińska od faszystowskich najeźdźców. Ślady radzieckiej przeszłości obecne są na Białorusi w postaci m.in. w większości pozostawionych bez
zmian świąt państwowych takich jak Dzień Obrońcy Ojczyzny (23 lutego), Dzień
Kobiet (8 marca), Dzień Rewolucji Październikowej9 (7 listopada). Łukaszenka
potrafi też składać życzenia z okazji rocznicy utworzenia Dobrowolnej Organizacji
Współpracy z Armią, Awiacją i Flotą (DOSAAF)– organizacji powstałej w ZSRR
w 1927 roku mającej na celu zwiększenie poziomu obronności państwa10.
W prezydenckim dyskursie próżno szukać natomiast odniesień do 25 marca
(ogłoszenie niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej w 1918 roku – Dzień
Woli), 3 maja (rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja), 25 sierpnia (rocznica
ogłoszenia przez Radę Najwyższą BSRR niepodległości republiki) czy 8 września
(rocznica bitwy pod Orszą w 1514 roku, na początku lat 90. proponowana jako
data święta sił zbrojnych Białorusi). Brak jest też informacji o bolesnych dla narodu białoruskiego wydarzeniach z czasów Związku Radzieckiego, jakim było ma8
Trzeba tu wyraźnie podkreślić, że dla przeciętnego mieszkańca Białorusi, II wojna światowa
jest pojęciem drugorzędnym. W historiografii ZSRR obowiązywała nazwa Wielka Wojna Ojczyźniana,
która rozpoczęła się 22 czerwca 1941 roku napaścią faszystowskich Niemiec na Związek Radziecki.
Zakończyła się ona 9 maja 1945 roku kapitulacją Niemiec i wielkim zwycięstwem. Toczone w trakcie
WWO walki zawsze określane są mianem bohaterskich czynów. Nazwa Wielka Wojna Ojczyźniana
bezpośrednio nawiązuje do Wojny Ojczyźnianej z 1812 roku, kiedy armia Imperium Rosyjskiego
pokonała wojska Napoleona.
9
Jako święto narodowe dzień ten przywrócono staraniem Partii Komunistycznej w 1996 roku.
10
Pozdravlenie Prezidenta Belarusi s 85-letiem so dnâ obrazovaniâ DOSAAF, 28.02.2012,
http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/pozdravlenie-prezidenta-belarusi-s-85-letiem-so-dnjaobrazovanija-dosaaf-1147/, dostęp: 02.2015 r.
76
sowe rozstrzeliwanie przez NKWD przede wszystkim Białorusinów na uroczysku
Kuropaty pod Mińskiem w latach 1937–1941.
Przy okazji obchodów świąt państwowych białoruski prezydent bardzo często
podkreśla natomiast, że bez zdobyczy z okresu Związku Radzieckiego, współczesna Białoruś nie miałaby szans zaistnieć jako niezależne państwo. Składając życzenia 7 listopada 2013 roku, Łukaszenka podkreślił, że ogłoszone przez radzieckie
władze prawo narodów do samostanowienia stało się fundamentem, na którym
zbudowaliśmy niezależną Ojczyznę – Republikę Białorusi. Osiągnięcia, z których
obecnie jest dumna Białoruś: silna władza narodu, opierająca się na systemie rad
deputowanych wszystkich szczebli, socjalnie zorientowana gospodarka, wysokorozwinięte kształcenie, nauka i kultura, w bardzo dużym stopniu zostały stworzone
na bazie potencjału zgromadzonego za czasów ZSRR11.
Najlepszym sposobem na pokazanie pewnych prawidłowości polityki historycznej prowadzonej przez Aleksandra Łukaszenkę jest przeanalizowanie treści
jego wystąpień z okazji 9 maja, 22 czerwca i 3 lipca, które zostały wygłoszone
w trakcie obecnej kadencji.
W swoich wypowiedziach białoruski prezydent wyraźnie podkreślał, że nie
było okresu większego bohaterstwa narodu białoruskiego niż czasy Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, w trakcie której zginęła 1/3 mieszkańców Białorusi, a kraj stracił
swoje zasoby gospodarcze i kulturowe. Mimo tego Białorusini byli w stanie po
wojnie podnieść swoje państwo z ruin12. Łukaszenka wielokrotnie mówił również,
że bez bohaterstwa narodu radzieckiego (w którego skład wchodzili m.in. Białorusini) nie byłoby możliwe wyzwolenie całej Europy spod jarzma hitlerowskiego.
Często wspominał też, że to na białoruskim terytorium, w wyniku operacji Bagration, III Rzesza poniosła jedną z największych militarnych porażek13. Trzeba także
podkreślić, że rocznicę wybuchu WWO Aleksander Łukaszenko najczęściej spędza w Brześciu na uroczystościach w tamtejszej twierdzy. Warto tu zwrócić uwagę, że jednym z najważniejszych filmów historycznych ostatnich lat i pierwszym
wyprodukowanym w ramach współpracy białoruskiej i rosyjskiej kinematografii
jest „Twierdza Brzeska”. Obraz z hollywoodzkim rozmachem pokazuje legendarną obronę twierdzy w czerwcu 1941 roku.
11
Pozdravlenie s Dnem Oktâbrskoj revolûcii, 7.11.2013, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/
pozdravlenie-s-dnem-oktjabrskoj-revoljutsii-7329/, dostęp: 02.2015 r. Zob. też Pozdravlenie s 95-j
godovščinoj Oktâbrskoj Revolûcii, 7.11.2012, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/pozdravlenies-95-j-godovschinoj-oktjabrskoj-revoljutsii-1190/, dostęp: 02.2015 r.
12
Pozdravlenie s Dnem Pobedy, 9.05.2011, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/pozdravlenie-s-dnem-pobedy-6155/; dostęp: 02.2015 r.; Vystuplenie na ceremonii vozloženiâ venkov k monumentu Pobedy, 9.05.2011, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/vystuplenie-na-tseremonii-vozlozhenija-venkov-k-monumentu-pobedy-5806/, dostęp: 02.2015 r.
13
Vystuplenie na ceremonii vozloženiâ venkov k monumentu Pobedy 9 maâ 2012 goda, 9.05.2012,
http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/vystuplenie-na-tseremonii-vozlozhenija-venkovk-monumentu-pobedy-9-maja-2012-goda-1065/, dostęp: 02.2015 r.; Pozdravlenie s Dnem Pobedy,
9.05.2012, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/pozdravlenie-s-dnem-pobedy-1094/, dostęp:
02.2015 r.
77
Anna Maria Dyner
W czasie swojego wystąpienia z okazji Dnia Niepodległości 1 lipca 2011 roku
białoruski prezydent powiedział wprost, że po zakończeniu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej razem zbudowaliśmy pierwsze w swojej historii niepodległe państwo14.
Tym samym wyraźnie widać, że dla białoruskiego lidera to 1945 roku stanowi
datę przełomową dla historii jego państwa. W trakcie obchodów Dnia Niepodległości w 2012 roku białoruski prezydent stwierdził wyraźnie, że ukształtowanie
się współczesnej Białorusi byłoby niemożliwe bez czasów Związku Radzieckiego.
Powiedział wtedy: podwaliny naszej państwowości powstały w czasach ZSRR.
Wtedy powstała baza dla naszego przemysłu, pojawiła się narodowa nauka, kultura i szkolnictwo. A to jest fundament dla każdego państwa15. Co ciekawe, w tym
samym przemówieniu Aleksander Łukaszenka odwołał się do kształtowania Białorusi w latach 20. XX wieku, krytykując nacjonalistów, że początkowo nie mieli
koncepcji, jak miałaby wyglądać niepodległość. Stwierdził przy tym, że w latach
90. przed nami stanęło złożone zadanie – znaleźć taką koncepcję niezależności,
jaka odpowiadałaby potrzebom XXI wieku16. Patriotą Łukaszenka określił tego, kto
chce pracować w swoim państwie, dla swoich ludzi i robi maksimum tego, żeby być
dumnym ze swojego państwa17.
W swoich wystąpieniach białoruski przywódca niejednokrotnie używał też pojęcia naród radziecki, zwłaszcza gdy wskazywał przykłady wspólnej walki w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej oraz budowy jednego państwa, jakim był ZSRR.
W bardzo wielu przemówieniach (i nie tylko tych dotyczących historycznych rocznic czy świąt narodowych) Łukaszenka podkreśla też, że to Rosja pozostaje dla
Białorusi najważniejszym sojusznikiem – a do historii wypowiedzi białoruskiego lidera zaliczyć można wielokrotnie powtarzaną przez niego frazę, że Rosjanie
i Białorusini razem gnili w okopach18.
O proradzieckich sentymentach Aleksandra Łukaszenki świadczą też jego wypowiedzi dotyczące nawiązującej do okresu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR) symboliki państwowej. W swoim przemówieniu z okazji
Dnia Flagi, 2 lipca 2013 roku, białoruski prezydent powiedział, że flaga państwowa Republiki Białorusi stanowi integralną część naszej przeszłości i przyszłości.
Czerwony pas symbolizuje męstwo narodu, który krwią zapłacił za swoją wolność.
14
Vystuplenie Aleksandra Lukašenko na toržestvennom sobranii, posvâščennom Dnû Nezavisimosti, 1.07.2011, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/vystuplenie-aleksandra-lukashenko-natorzhestvennom-sobranii-posvjaschennom-dnju-nezavisimosti-5805/, dostęp: 02.2015 r.
15
Vystuplenie Prezidenta Belarusi na toržestvennom sobranii, posvâščennom Dnû Nezavisimosti, 1.07.2012, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/vystuplenie-prezidenta-belarusi-na-torzhestvennom-sobranii-posvjaschennom-dnju-nezavisimosti-5796/, dostęp: 02.2015 r.
16
Tamże.
17
22 iûnâ Aleksandr Lukašenko posetil Muzej sovremennoj belorusskoj gosudarstvennosti, 22.06.2012,
http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/22-ijunja-aleksandr-lukashenko-posetil-muzej-sovremennoj-belorusskoj-gosudarstvennosti-497/, dostęp: 02.2015 r.
18
Belarus’ tverdo zakrepilas’ v dvadcatke sil’nejših sportivnyh stran v mirovom rejtinge, 19.02.2011,
http://president.gov.by/ru/news_ru/view/belarus-tverdo-zakrepilas-v-dvadtsatke-silnejshix-sportivnyxstran-v-mirovom-rejtinge-5297/, dostęp: 02.2015 r.
78
Paz zielony to kolor życia i nadziei, kolor naszych lasów, łąk i pól, świadectwo
pokojowego i pracowitego charakteru Białorusinów. Biały pas z ornamentem to
symbol naszej czystości i wysokiego uduchowienia19. W tym samym przemówieniu Łukaszenka gloryfikował czasy ZSRR: Droga do własnej państwowości, którą
przeszło wielu Białorusinów, była trudna i ciernista. Dopiero w XX wieku dostaliśmy okazję do samostanowienia. Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka była pierwszym krokiem w kierunku niezależności, podstawą do utworzenia
suwerennej Białorusi. Będąc jednym z założycieli Organizacji Narodów Zjednoczonych, w 1951 roku BSRR przyjęła nową, zielono-czerwoną flagę, podkreślając
oryginalność i niezależność państwa. Dla milionów naszych współobywateli symbole państwowe BSRR są uosobieniem dorobku, który Białoruś osiągnęła w okresie ZSRR. Właśnie dlatego w 1995 roku Białorusini wybrali obecną flagę, herb
i hymn odzwierciedlające nierozerwalny związek historycznego i współczesnego
etapu tworzenia państwa. Flaga Republiki Białorusi jest zatem integralną częścią
naszej przeszłości i teraźniejszości20. Natomiast składając w 2011 roku życzenia
z okazji Dnia Weterana Wojny w Afganistanie (15 lutego), Łukaszenka – zgodnie
z radziecką historiografią – podkreślił, że walcząc w tym państwie żołnierze spełniali swój obowiązek, dopełniając wojskowej przysięgi za cenę własnego życia21.
W przemówieniach Łukaszenki wyraźnie słychać, że nadal dawne święta są
mu bliskie, a ideały „Wielkiego Października”, do których białoruski prezydent
zalicza opiekę zdrowotną, ośmiogodzinny dzień pracy, likwidację przywilejów klasowych, swobodę wyznania i równouprawnienie mężczyzn i kobiet22 – święte23.
W kontekście polityki historycznej bardzo istotne były słowa białoruskiego prezydenta
z 6 listopada 2014 roku. Stwierdził on wtedy, że nie ma wątpliwości, że wydarzenia
października 1917 roku zmieniły losy ogromnego państwa i stworzyły warunki do
odrodzenia narodowego zamieszkujących go narodów, a także do realizacji prawa
narodów do samostanowienia (…). Bratnie narody Związku Radzieckiego razem
stworzyły silną gospodarkę, naukę i kulturę. Białoruś nie tylko to zachowała, ale
zwiększyła ten potencjał, wybierając własną drogę rozwoju. Nieodłączne dla naszego społeczeństwa pokój, stabilność i zgoda są logiczną konsekwencją tego, że
nie odrzuciliśmy socjalnych osiągnięć Wielkiego Października, nie sprzedaliśmy
19
Vystuplenie na ceremonii otkrytiâ ploščadi Gosudarstvennogo flaga, 2.07.2013, http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/vystuplenie-na-tseremonii-otkrytija-ploschadi-gosudarstvennogoflaga-6440/, dostęp: 02.2015 r.
20
Belta, Vystuplenie Lukašenko na ceremonii otkrytiâ ploščadi Gosudarstvennogo
flaga, 2.07.2013, http://www.belta.by/ru/all_news/president/
Vystuplenie-Lukashenko-na-tseremonii-otkrytija-ploschadi-Gosudarstvennogo-flaga_i_640025.
html, dostęp: 02.2015 r.
21
Obraščenie k voinam-internacionalistam, veteranam vojny v Afganistane, 15.02.2011, http://
president.gov.by/ru/news_ru/printv/obraschenie-k-voinam-internatsionalistam-veteranam-vojny-vafganistane-5800/, dostęp: 02.2015 r.
22
Pozdravlenie s Dnem Oktâbrskoj revolûcii, 7.11.2013…
23
Pozdravlenie s Dnem Oktâbrskoj Revolûcii, 7.11.2011, http://president.gov.by/ru/news_ru/
printv/pozdravlenie-s-dnem-oktjabrskoj-revoljutsii-6172/, dostęp: 02.2015 r.
79
Anna Maria Dyner
ideałów równouprawnienia, sprawiedliwości i bezinteresownej służby ludziom. Jesteśmy jednym z nielicznych na obszarze postradzieckim składających hołd temu
historycznemu wydarzeniu. Białorusini nie wstydzą się swojej przeszłości, ale nie
odstąpią też od suwerennego prawa, aby samodzielnie określić swoją przyszłość24.
Co ciekawe, na Białorusi ostała się tradycja subotników – czyli sobót, w trakcie
których wykonuje się bezpłatnie prace społeczne na rzecz społeczności lokalnej.
Białoruski prezydent uczestniczy w nich regularnie, przypominając o konieczności
pracy na rzecz państwa.
Obchodzenie świąt znanych z czasów ZSRR jest jednak tylko jednym z elementów radzieckiej przeszłości, która pozostała na Białorusi. To właśnie w tym
państwie w największym stopniu możemy odnaleźć spuściznę po Związku Radzieckim w strukturze systemu politycznego, sposobie funkcjonowania gospodarki, utrzymaniu wysokiego poziomu zabezpieczeń socjalnych czy nazewnictwie
służb państwowych (np. KGB pozostało przy swojej nazwie).
Współczesna Białoruś
Mówiąc o współczesnej Białorusi, Łukaszenka niejednokrotnie podkreślał natomiast, że jego państwo miało dużo szczęścia. Po rozpadzie ZSRR państwa rodziły
się we krwi, łzach, wojnach domowych. Chwała Bogu, że nam udało się zbudować
Białoruś bez wojny25. W wystąpieniu z okazji 71. rocznicy wybuchu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej białoruski prezydent podkreślił, że naszym celem jest stworzenie
kraju, z którego dumne będą nie tylko nasze dzieci, ale i my26. Powiedział też, że
na razie jeszcze nie okrzepliśmy, jeszcze nasze drzewo niezależności nie wyrosło
jak trzeba, nie zapuściło korzeni. Nie trzeba się spieszyć27. Tym samym pokazał, że
na Białorusi nie może być mowy o zmianach systemu politycznego (w tym również polityki historycznej), gospodarczego i społecznego.
Podając definicję państwa Łukaszenka podkreślił, że jest to wspólnota obywateli,
ludzi zjednoczonych wspólną pamięcią historyczną, tradycjami i wartościami. Ludzi
złączonych serdecznym podejściem do ziemi, którą otrzymali od przodków28.
Bazując na proradzieckich sentymentach, Łukaszenka wielokrotnie podkreślał,
że dla Białorusi priorytetem jest rozwój strategicznych relacji z Rosją. Po części
obecne formy integracji obu państw (państwo związkowe) są wynikiem nostalgii
24
Pozdravlenie s Dnem Oktâbrskoj Revolûcii, 6.11.2014…
Vystuplenie na ceremonii vozloženiâ venkov k monumentu Pobedy, 9.05.2012…
26
22 iûnâ Aleksandr Lukašenko posetil Muzej sovremennoj belorusskoj gosudarstvennosti,
22.06.2012… Vystuplenie Aleksandra Lukašenko na toržestvennom sobranii, posvâščennom Dnû
Nezavisimosti, 1.07.2012…
27
22 iûnâ Aleksandr Lukašenko posetil Muzej sovremennoj belorusskoj gosudarstvennosti,
22.06.2012…
28
Vystuplenie Prezidenta A.G. Lukašenko na toržestvennom sobranii i koncerte masterom
iskusstv Belarusi i Rossii, posvâščennyh 70-j godovščine osvoboždeniâ Respubliki Belarus’ ot
nemecko-fašistskih zahvatčikov i Dnû Nezavisimosti Respubliki Belarus’ (Dnû Respubliki), 1.07.2014,
http://president.gov.by/ru/news_ru/printv/aleksandr-lukashenko-primet-uchastie-v-torzhestvennyxmeroprijatijax-posvjaschennyx-dnju-nezavisimosti-9165/, dostęp: 02.2015 r.
25
80
za ZSRR, która w szczególny sposób wpływała na politykę w latach 90. Częściowo można to tłumaczyć chęcią Łukaszenki objęcia stanowiska prezydenta państwa
związkowego, a być może również i Rosji29. W zdecydowanej większości była to
jednak odpowiedź zarówno na oczekiwania społeczne, jak i białoruskie problemy
gospodarcze nękające to państwo w drugiej połowie lat 90.
W żadnym przemówieniu białoruski prezydent nie odwołał się natomiast do
kulturowego i historycznego dziedzictwa związanego z Polską (Rzeczpospolitą)
czy Litwą, a więc sięgającego do okresu wcześniejszego niż początek XX wieku. Brak tych nawiązań tylko częściowo można tłumaczyć chłodnymi relacjami
z państwami Unii Europejskiej. Co więcej, o ile taka logika mogłaby się sprawdzić
w odniesieniu do krytycznej wobec Białorusi Polski, to trudno ją byłoby zastosować w kontekście Litwy, która jest jednym z największych adwokatów Białorusi
wśród państw UE30.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że białoruski prezydent potrafi zmieniać akcenty w dyskursie dotyczącym polityki historycznej, sojuszu z Rosją i podejścia
do białoruskości. W trakcie przeprowadzanego w 2009 roku spisu powszechnego
na pytanie rachmistrzyni o język ojczysty odpowiedział białoruski, co wywołało
zdumienie wśród obserwatorów życia politycznego Białorusi – tym bardziej, że
Łukaszenka praktycznie nie występuje w tym języku (choć niekiedy w jego rosyjskich wypowiedziach pojawiają się elementy trasianki31). W ogólnym kontekście
przyjęło się uważać rosyjski jako język białoruskiego życia politycznego, a jedynie
kultura została ostatnim miejscem obecności białoruskiego w sferze publicznej.
W ostatnim czasie dochodzi jednak do niewielkich zmian w tym zakresie. Na pewno za przełom można uznać fakt, że 1 lipca 2014 roku Łukaszenka po raz pierwszy
wystąpił publicznie po białorusku, przemawiając do weteranów WWO. Wcześniej
jednak miała miejsce białorutenizacja części stron internetowych ministerstw i ambasad32.
Przełomem dla polityki historycznej prowadzonej przez białoruskiego prezydenta stała się tzw. rewolucja godności na Ukrainie, której skutkiem było zaanektowanie przez Rosję Krymu w marcu 2014 roku oraz inspiracja i wsparcie dla ruchów separatystycznych w Donbasie, co doprowadziło do długotrwałego konfliktu
zbrojonego w tym regionie. Łukaszenka nie tylko nie poparł rosyjskiej polityki
w tym zakresie, ale wziął na siebie rolę pośrednika między stronami, czego rezul29
Białoruscy i polscy politolodzy dość często piszą o tym, że Łukaszenka liczył na to, że uda mu
się przejąć stanowisko po coraz bardziej schorowanym Borysie Jelcynie. Wątek ten znaleźć można
w jednym z rozdziałów książki Andrzeja Brzecieckiego i Małgorzaty Nocuń: Łukaszenko. Niedoszły
car Rosji, Kraków 2014.
30
Więcej o relacjach białorusko-litewskich: K. Dudzińska, A.M. Dyner, Perspektywy polityki UE
wobec Białorusi podczas prezydencji Litwy, „Biuletyn PISM”, nr 41 (1017), 24.04.2013, http://www.
pism.pl/publikacje/biuletyn/nr-41-1017, dostęp: 02.2015 r.
31
Trasianka jest to mieszanina języka rosyjskiego i białoruskiego, a dokładniej białoruskiej fonetyki
i rosyjskiego słownictwa, dość powszechnie używana na Białorusi.
32
Ambasada Republiki Białorusi w Warszawie ma dwie wersje językowe polską i białoruską,
nie ma natomiast rosyjskiej.
81
Anna Maria Dyner
tatem było podpisanie we wrześniu 2014 roku i w lutym 2015 roku porozumień
rozejmowych w Mińsku. Równocześnie w jego wypowiedziach coraz częściej zaczęły pojawiać się wątki związane z koniecznością białorutenizacji Białorusi –
zwłaszcza w zakresie polityki językowej oraz nauczania szkolnego.
W kontekście sytuacji na Ukrainie na pewno ciekawa jest krytyczna wypowiedź
Łukaszenki o lansowanej przez Moskwę koncepcji ruskiego miru33. W swojej wypowiedzi 29 stycznia 2015 roku stwierdził wyraźnie, że Białoruś nie jest częścią
Rosji, ani ruskiego miru, a jest suwerennym i niezależnym państwem34. Wcześniej,
w trakcie obchodów Dnia Niepodległości w lipcu 2014 roku, podkreślił natomiast,
że swoją niepodległość utrzymamy, jeśli każdy będzie patriotą z wielkiej litery35.
Tłumaczył też, że współcześnie utrzymanie suwerenności w dużym stopniu uzależnione jest od kondycji gospodarki, a za patriotę uznał tego, kto płaci podatki36.
Równocześnie Łukaszenka stara się lawirować między polityką zmierzającą do
większej białorutenizacji państwa, a sojuszem z Rosją. W czasie tej samej konferencji prasowej, na której krytykował koncepcję ruskiego miru, odpowiadając na
pytanie o kwestie językowe stwierdził, że problem ten został rozwiązany w referendum z 1995 roku i dopóki on jest prezydentem językami państwowymi będą rosyjski i białoruski37. Podobne podejście cechowało obchody Dnia Niepodległości
w lipcu 2014 roku. Z jednej strony w ich trakcie prezydent Łukaszenka wystąpił po
białorusku, a z drugiej – razem z prezydentem Rosji Władimirem Putinem otworzył Muzeum Historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej38.
Podsumowanie
Na początku lat 90. wydawało się, że – wraz ze zmianami systemowymi – na
Białorusi rozpocznie się okres prawdziwego odrodzenia narodowego. Okazało się
jednak, że biało rutenizacja, przebiegająca w czasie chaosu po rozpadzie Związku
33
Zob. też T. Bakunowicz, Zaklinanie stabilności: przygotowania do wyborów prezydenckich
na Białorusi, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-03-18/zaklinanie-stabilnosci-przygotowania-do-wyborow-prezydenckich-na, dostęp: 03.2015 r.
34
Lukašenko pro „russkij mir”: zabud’te!, 29.01.2015, https://www.youtube.com/
watch?v=amWBaAD0Ulw, https://www.youtube.com/watch?v=hd4-2tlBO4Y. Zob. też Stenogramma vstreči s predstavitelâmi belorusskih i zarubežnyh SMI, 29.01.2015, http://president.gov.by/ru/
news_ru/view/stenogramma-vstrechi-s-predstaviteljami-belorusskix-i-zarubezhnyx-smi-10760/,
dostęp: 02.2015 r.
35
Vystuplenie Prezidenta A.G. Lukašenko na toržestvennom sobranii i koncerte masterom iskusstv
Belarusi i Rossii, posvâščennyh 70-j godovščine osvoboždeniâ Respubliki Belarus’ ot nemeckofašistskih zahvatčikov i Dnû Nezavisimosti Respubliki Belarus’ (Dnû Respubliki), 1.07.2014…
36
Tamże.
37
Stenogramma vstreči s predstavitelâmi belorusskih i zarubežnyh SMI, 29.01.2015, Zob. też
https://www.youtube.com/watch?v=6IwSrgfhClk, dostęp: 02.2015 r.
38
Otkrytie novogo zdaniâ muzeâ istorii Velikoj Otečestvennoj vojny, 2.07.2014, http://president.gov.
by/ru/news_ru/printv/aleksandr-lukashenko-primet-uchastie-v-otkrytii-novogo-zdanija-muzeja-istoriivelikoj-otechestvennoj-vojny-9187/, dostęp: 02.2015 r.
82
Radzieckiego, poważnych problemów gospodarczych i niepewności politycznej,
zaczęła być kojarzona z jedną z reform, które stały się przyczyną destabilizacji
sytuacji w państwie. To właśnie nastroje społeczne sprawiły, że po dojściu do władzy Aleksandra Łukaszenki zatrzymano procesy transformacyjne, w tym zmiany
w polityce historycznej, a do dyskursu politycznego powróciły kwestie związane
z integracją z Rosją. W wypowiedziach białoruskiej głowy państwa z tego okresu
dominował ton gloryfikujący ZSRR, choć podkreślał on wielokrotnie, że jego zdaniem Białorusini to Rosjanie – tyle, że ze znakiem jakości39.
Z czasem jednak okazało się, że bez zwiększenia roli białoruskiej historii i języka, jako elementów kształtujących świadomość narodową i państwową obywateli, nie da się zbudować w pełni suwerennego państwa. Spowodowało to pewne
zmiany w prowadzonej przez białoruskie władze polityce historycznej. Widać to
zwłaszcza na podstawie analiz wystąpień Aleksandra Łukaszenki. O ile czytając
te z początku obecnej kadencji, a więc z lat 2011–2012, można dojść do wniosku,
że Białoruś jest państwem niemal bez historii starszej niż XIX wiek, to w późniejszych widać, iż białoruski prezydent coraz bardziej zmienia swoje podejście do
własnego państwa i języka. Tym samym okazało się, że o ile polityka historyczna
nie jest ważnym elementem codziennego dyskursu politycznego, to wskazuje ona
na pewne tendencje zarówno w polityce wewnętrznej, jak i międzynarodowej.
Coraz bardziej widoczne staje się również, że Łukaszenka i jego ideologowie stoją przed wyzwaniem stworzenia nowego mitu państwowotwórczego dla
współczesnej Białorusi. W latach 90, a zwłaszcza w ciągu kilku pierwszych lat po
dojściu Łukaszenki do władzy, mitem założycielskim było powstanie Białoruskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz Wielka Wojna Ojczyźniana. Stało się
to podstawą do powrotu w 1995 roku do flagi i herbu będących lekko zmienionymi
wersjami tych używanych w czasach BSRR.
W obecnej sytuacji geopolitycznej w regionie widać jednak wyraźnie, że dla
kształtowania świadomości narodowej Białorusinów, a tym samym narodu politycznego i suwerennego państwa, jest to za mało. Obecne podejście do polityki
historycznej – bazujące przede wszystkim na okresie Związku Radzieckiego, niekiedy wzbogacane o okres wcześniejszy – nie służy budowaniu jednolitej tożsamości. Białorusini żyją bowiem w dwóch równoległych rzeczywistościach historycznych i językowych, gdzie znaczenie poszczególnych elementów zmienia się wraz
z koniunkturą polityczną i międzynarodową. Co więcej, społeczeństwo białoruskie
wielokrotnie odczuwało, że polityka historyczna jest traktowana przez prezydenta
Łukaszenkę merkantylnie – kształtuje ją tak, aby przynosiło mu to jak największe
zyski polityczne.
Aby zatem stworzyć naród cechujący się w pełni ukształtowaną świadomością narodową, białoruskie władze będą musiały podjąć działania zmierzające do
białorutenizacji swojego państwa. Nie może temu jednak towarzyszyć rugowanie
39
Poslanie belorusskomu narodu i Nacional’nomu sobraniû, 21.04.011, http://president.gov.
by/ru/news_ru/printv/poslanie-belorusskomu-narodu-i-natsionalnomu-sobraniju-5804/, dostęp:
02.2015 r.
83
Anna Maria Dyner
pamięci historycznej związanej czy to z Wielką Wojną Ojczyźnianą, czy to z okresem Związku Radzieckiego – doświadczenie początku lat 90. pokazało, że nie ma
na to zgody w białoruskim społeczeństwie. Nie wydaje się też możliwe, aby całkowicie zmienić podejście do języka rosyjskiego, który pozostaje nie tylko językiem
codziennej komunikacji, ale także dorobku kulturalnego współczesnych Białorusinów. Paradoks polega jednak na tym, że – aby stworzyć mądry i kompleksowy plan reformy białoruskiej polityki historycznej (a więc również zakładający
zmiany w nauczaniu nie tylko historii i języków, ale także podejścia do okresów
wspólnie dzielonych z innymi narodami – głównie w ramach I Rzeczypospolitej)
– potrzebna jest wola polityczna białoruskiej głowy państwa. A dopóki nie będą za
tym stały realne korzyści dla samego Aleksandra Łukaszenki (jak np. utrzymanie
władzy), nie należy spodziewać się takich zmian. Nie należy też oczekiwać, że
prezydent Białorusi w najbliższym czasie zasadniczo zmieni swoje podejście do
polityki historycznej, co oznacza, że będzie ona wyglądała podobnie, jak miało to
miejsce w ostatnich latach. Tym samym proces kształtowania świadomości narodowej Białorusinów nie zostanie zakończony.
Słowa kluczowe: Aleksander Łukaszenko, Białoruś, BSRR, dyskurs, polityka
historyczna, Wielka Wojna Ojczyźniana, ZSRR
Historical policy in the Republic of Belarus
Although historical policy is not the main thread in the discourse lead by Alexander
Lukashenko, it is a determinant of both the method of forming the national and linguistic
consciousness of Belarusians and a reflection of Belarusian relations with its neighbors – in
particular with Russia. However, it is not the result of state ideology, but a reaction to the
changes taking place both inside the country (as the answer to social expectations) as well
as in its international environment. Therefore, due to the changes in the region (revolution
in Ukraine) in the near future alterations in this respect can be expected.
Key words: Alexander Lukashenko, Belarus, SSRB, discourse, historical policy, Great
Patriotic War, USSR
La politique historique dans la République de Biélorussie
Alors que la politique historique est l’un des éléments de moindre importance dans le
discours d’Alexandre Loukachenko, elle est un point de référence aussi bien pour la manière dont est formée la conscience nationale et linguistique des Biélorusses, qu’un reflet
des relations de la Biélorussie avec ses voisins – en particulier avec la Russie. Elle n’est
pourtant pas le fruit de l’idéologie de l’État, mais une réaction aux changements qui se
produisent autant à l’intérieur du pays (comme réponse aux attentes sociales), que dans son
environnement international. Par conséquent, en raison des changements dans la région (révolution en Ukraine) dans un avenir proche on peut attendre des changements à cet égard.
Mots-clés: Alexandre Loukachenko, Biélorussie, RSS Biélorusse, discours, politique
historique, Grande Guerre Patriotique, URSS
84
Ключевые слова: Александр Лукашенко, Беларусь, БССР, дискурс, историческая
политика, Великая Отечественная война, СССР
Историческая политика в Республике Беларусь
Хотя историческая политика является одной из второстепенных сфер в дискурсе,
проводимом Александром Лукашенко, она является показателем как способа формирования национального и языкового сознания белорусов, так и отражением отношений Беларуси со своими соседями – в частности с Россией. Но это не результат
государственной идеологии, а реакция на изменения, происходящие как внутри страны (ответ на социальные ожидания), так и в ее международном окружении. В связи
с тем, учитывая перемены в регионе (революция в Украине) в ближайшем будущем
можно ожидать изменения в этом отношении.
85
Мыхайло
Мозоль
Институциональная
ловушка патронажного
президентства:
случай Викторa
Януковича
Президентство Викторa Януковича – это уже отдельная страница политической истории современной Украины. И несмотря на то, что она закончилась,
последствия его правления продолжают сказываться на характере современного политического режима Украины. Поэтому поиск главных составляющих
столь быстрого формирования и в тоже время падения режима Януковича,
остается важной задачей для политической науки. Эта статья направлена на
то, чтобы проанализировать особенности формирования и причины нестабильности политического режима этого периода.
Главной исследовательской задачей этой статьи является поиск ответа на
вопрос о том, что помешало Виктору Януковичу, который совершил беспрецедентную, в истории независимой Украины, монополизацию политического
пространства, установить жизнеспособный политический режим, который
смог бы обеспечить ему сохранение статус-кво? Если разделить этот главный
вопрос на две составляющих, то моя задача состоит в том, чтобы показать
каким образом В. Януковичу удалось монополизировать политическое пространство и что помешало воспользоваться этим для переизбрания в следующем электоральном цикле? Ответы на эти вопросы я попытаюсь найти с точки зрения институционального анализа.
Тезис моей работы состоит в том, что причиной краха режима В. Януковича стало ограничение политического пространства и монополизация власти,
которые сужали набор альтернативных стратегий поведения элит и в услови-
86
Патронажное президентство как «болезнь роста»
независимой Украины
Политическая история независимой Украины – это постоянный процесс
поиска оптимальной модели институционального дизайна и установления
«приемлемых» правил политической игры. Во главе процесса институционального строительства, как и в любой политической системе, независимо
от типа политического режима, находился доминирующий игрок, который
и формировал институциональный дизайн в соответствии с собственным
политическим потенциалом и ожиданиями правящих элит1. В Украине, как
и во многих других странах, после краха Советского Союза и демонтажа институциональных основ советского политического режима, драйвером таких
изменений выступал президент. Однако отсутствие традиций демократического государственного строительства и кооптация бывшей партноменклатуры, в качестве ресурсного потенциала желаемой демократизации, привели
к существенным институциональным искажениям, превратив новые демократические институты в виртуальный фасад, за которым элиты продолжали
играть, используя старые механизмы политического торга и обмена2.
На сегодняшний день существует несколько научных моделей и теорий,
которые объясняют логику институционального строительства на постсоветском пространстве. Однако, на мой взгляд, в контексте институционального
анализа президентства Януковича, общим фоном может выступать модель
патронажного президентства, предложенная известным американским исследователем Генри Хейлом.
Генри Хейл утверждает, что патронажное президентство возникает в условиях, когда президент получает власть в результате прямых, всеобщих
и конкурентных выборов, имеет широкий набор формальных полномочий по
сравнению с другими ветвями власти, и кроме формальной власти пользуется
широким арсеналом неформальных полномочий, основанных на отношениях
типа «патрон-клиент» на пересечении государственной власти и экономики3.
Исследователь отмечает, что такая система политических отношений может
функционировать в различных политических условиях – от жесткого авторитарного режима до более либеральных гибридных режимов.
Патронажное президентство – это особый политический институт, который
предусматривает взаимодействие президента, обладающего широким набором
Институциональная ловушка патронажного президентства…
ях острого политического кризиса привели к распаду клиентарно-патронажной сети президента и потери власти.
1
A. Grzymala-Busse, The Best Laid Plans: The Impact of Informal Rules on Formal Institutions in
Transitional Regimes, «Studies in Comparative International Development» 2010, № 45, c. 323.
2
V. Gel’man, Out of the Frying Pan, into the Fire? Post-Soviet Regime Changes in Comparative Perspective, «International Political Science Review» 2008, vol. 29.
3
H. Hale, Democracy or autocracy on the march? The colored revolutions as normal dynamics
of patronal presidentialism, «Communist and Post-Communist Studies» 2006, vol. 39, № 3, c. 310.
87
Мыхайло Мозоль
формальных и неформальных полномочий, с элитами, которые находятся в постоянном поиске политических дивидендов за счет лояльности. Иными словами,
суть патронажного президентства состоит в отношениях между президентом
и элитами, которые воплощают политические решения главного политического
патрона в жизнь. Теоретически они могут противодействовать президенту и лишить его власти, при условии, что он не будет удовлетворять их интересы, однако
для этого им нужно объединить усилия. Зато президенту для того, чтобы уничтожить отдельную элитную группу достаточно тех полномочий, которыми он владеет самостоятельно и не нужно искать для этого поддержки со стороны. В этих
условиях элиты скорее стремятся демонстрировать лояльность и преданность
режиму, чем противодействовать ему, именно это стремление приспособиться
и позволяет президенту руководить ими в собственных целях. Такая ситуация сохраняется до тех пор, пока президент сохраняет за собой статус доминирующего
политического игрока и является центральным актером в политической системе.
Стабильность в системе исчезает в тот момент, когда становится очевидным, что
президент покинет свой пост в будущем.
Элиты, привыкшие поддерживать президента-патрона, начинают искать
кандидата, который заменит его, понимая, что власть получит лишь одна из
многих групп. Принцип «победитель получает все», который передает всю
суть патронажного президентства, предполагает, что в ходе борьбы монолитные, на первый взгляд, группы могут попасть по разные стороны баррикад,
выступая в поддержку даже бывших оппонентов, если шансы претендента
выше, чем у его конкурентов. При этом очень важную роль играют общественные настроения, которые выступают ключевым ресурсом, за который
борются кандидаты. Элитам важно стать на сторону победителя раньше, чем
это сделают конкуренты, и тем самым обеспечить себе прогнозируемое место. В условиях функционирования института патронажного президентства
сместить с должности патрона можно лишь в том случае, если элиты «поверят» в том, что претендент имеет больше шансов на победу, чем патрон.
Клиентелистские сети как механизм политического обмена
в условиях патронажного президентства
Анализ стандартных практик в политическом пространстве постсоветских
обществ позволяет как западным, так и отечественным специалистам сделать
вывод о распространении асимметричных обменов в сетевых взаимодействиях, преимущественно клиентелистского характера4. При этом, речь идет не
о всей совокупности отношений в обществе, а о наиболее типичных, которые
охватывают как отношения между управляющими и теми, кем управляют, так
и отношения среди господствующего слоя, которые определенным образом
ее структурируют и организуют.
4
Более детально об этом см. Patrons, clients, and policies: Patterns of democratic accountability and political competition, ред. H. Kitschelt, S.I. Wilkinson, Cambridge 2007.
88
Вопрос поиска эффективных и прочных патронов, которые способны
обеспечить стабильную поддержку, становится одной из наиболее важных
проблем для «сетей своих». Генри Хейл отмечает, что в основе политической
конкуренции в клиентелистских обществах находится процесс координации,
который заключается в поиске вероятно доминирующей в будущем сети5.
Формирование ожиданий потенциальных клиентов происходит исходя из формальных правил игры, которые определяют распределение исполнительной
власти. Поэтому формальные институты в этом процессе выступают некой
независимой переменной, которая определяет концентрацию неформальных
сетей вокруг доминирующего в будущем игрока. Таким образом, формальные положения конституции могут реально определять неформальные политические конфигурации6. Если формальные положения конституции распределяют исполнительную власть между двумя центрами силы – президентом
и премьер-министром, тогда существует высокая вероятность формирования
двух конкурирующих сетей клиентелистского характера, которые в литературе часто называют «пирамидами власти»7. В таком случае вероятность формирования авторитарных моделей политического управления намного ниже,
чем в ситуации когда контроль над исполнительной властью формально принадлежит одному игроку. Если формальные правила игры четко определяют
доминирующего игрока, тогда система координации клиентелистских сетей
вокруг единой пирамиды власти становится более вероятной. Однако это ни
сколько не означает, что формальные институты определяют прочность неформальных сетей. Скорее они задают некое направление, в котором клиенты
двигаются в поисках надежного и стабильного обмена. В таком случае, именно клиентелистская среда является решающим фактором воспроизведения
современного политического режима Украины, считает Александр Фисун8.
Рассматривая политический режим постпомаранчевой Украины, в качестве
примера функционирования премьер-президентского режима в клиентелистском социальном контексте, исследователь отмечает, что главным мотивом
поведения политических акторов в таких условиях является «поиск ренты»
(rent-seeking)…, однако смыслом их деятельности есть «захват государства»
(state capture)9.
5
H. Hale, Formal Constitutions in Informal Politics: Institutions and Democratization in Post-Soviet Eurasia, «World Politics» 2011, vol. 63, № 4, c. 583.
6
Там же, c. 586.
7
А. Фисун, Украинская неопатримониальная демократия: формирование, специфика и тенденции развития // Ойкумена. Альманах сравнительных исследований политических институтов,
социально-экономических систем и цивилизаций. Вып. 8, ред. А. Фисун, Харьков 2011, с. 121.
8
Там же, с. 119.
9
Там же, с. 120.
89
Сотрудничество и конфликт как альтернативные
стратегии поведения правящих элит
в условиях патронажного президентства
Институциональный дизайн политического режима формируется в результате взаимодействия формальных правил и неформальных норм, которые регулируют поведение политических акторов. С точки зрения институционального анализа формальные правила определяют границы полномочий
политических акторов, а неформальные нормы – восприятие того, каким образом субъект может вести себя, а также представление о том, каким образом
могут себя вести другие политические субъекты. В контексте концепции патронажного президентства такая интерпретация политического режима определяет взаимодействие и взаимозависимость между полномочиями и позициями субъектов – с одной стороны, и возможными стратегиями их поведения
– с другой. Украинский политолог Сергей Куделя предлагает рассматривать
три типы неформальных норм, которые укоренились в современной Украине,
и могут использоваться в качестве элементов структуризации поведения политических элит:
1. принуждение или использование правоохранительных органов в политических целях;
2. поиск ренты или использование государственных ресурсов для финансовой выгоды;
3. патронаж или обмен должностей в государственном секторе на политическую лояльность10.
Сергей Куделя отмечает, что формальные правила и неформальные нормы
создают стимулы для выбора из двух альтернативных стратегий поведения –
кооперации или конфликта – для элитарных группировок11. Стимул в данном
случае определяет издержки не использованных стратегий и цену выбранной
модели поведения.
Стратегия кооперации приносит политические дивиденды или становится
самодостаточной в том случае, если актор удерживает монополию на доступ
к ренте и инструментам принуждения. В другом случае, конфликт становиться регулярным примером элитарного поведения, когда контроль за рентой
и использованием принуждения разделен между двумя или больше акторами,
или же возникают предпосылки к изменению баланса сил, о которых в условиях патронажного президентства может свидетельствовать снижение уровня поддержки населением доминирующего актора.
В условиях патронажного президентства монополия на использование
принуждения и доступ к ренте, как и распределение лояльных субъектов на
постах властной вертикали целиком и полностью принадлежит доминирую10
S. Kudelia, The constitutional change and breakdown of elite cooperation in Ukraine after
2004, World Convention of the Association for the Study of Nationalities, 2010, c. 3.
11
Там же, c. 5.
90
щему актору или же президенту. Поэтому элитарные группировки выбирают
стратегию кооперации, с целью снижения транзакционных издержек и получения максимальной выгоды от взаимодействия с главным политическим
патроном. При этом, доминирующий актор стремиться сохранить статус-кво
путем обоюдных обменов и торгов, которые позволяют сохранить баланс сил
в системе. Возможности доминирующего актора использовать механизмы,
стимулирующие кооперацию, опираются на сочетание формальных полномочий, которые определяют монопольное положение, а также неформального
влияния, которое закрепляет доминирующий статус и определяет допустимые модели поведения элитных группировок.
Определяющим фактором на пути изменения существующего баланса сил,
выступают изменения формальных правил, которые расширяют или сужают
границы полномочий политических акторов. Механизмом осуществления таких изменений в условиях патронажного президентства выступают неформальные нормы, которые позволяют расширять границы формальных полномочий доминирующего актора без значительных репутационных и транзакционных издержек. Однако институциональные изменения, направленные на
усиление позиций доминирующего актора, которые на первый взгляд должны привести к повышению стимулов к кооперации, могут спровоцировать
раскол в элитах, и повысить конфликтность при условии снижения уровня
поддержки доминирующего актора. В первую очередь такая реакция может
быть спровоцирована поиском нового баланса сил, который бы удовлетворял
все элитные группировки, и повышал стимулы к кооперации.
Периоды президентского правления Леонида Кучмы и Виктора Ющенко
выступают достаточно яркими примерами того, как использование неформальных механизмов с целью расширения формальных полномочий доминирующего актора, провоцировало или элитарное сотрудничество и кооперацию, или повышало конфликтность в политической системе. Однако случай
Виктора Януковича, в отличии от его предшественников, ознаменовался не
только беспрецедентными последствиями для страны в политическом и юридическом контексте, но и стал примером того, как стремление к монополизации власти и отсутствие стимулов к кооперации может породить не только
внутриэлитарный конфликт, но и спровоцировать раскол в обществе.
Президент как единственный доминирующий игрок:
приход к власти Януковича
Институциональные изменения, которые произошли в Украине в период
президентства Виктора Ющенко, были направлены на снижение роли президента в политической системе, и создании двух конкурирующих политических группировок по примеру премьер-президентской модели. А. Фисун
отмечает, что изменение правил политической игры стало результатом стремления элитарных группировок снизить роль главы государства как основного
91
доминирующего актора12, и было компромиссным решением на пути демократизации Украины. С точки зрения, элитарной конкуренции это повышало
шансы группировок получать доступ к ренте и другим ресурсам, за счет формирования двух конкурирующих вертикалей – президентской и премьерской.
Однако, как отмечает А. Фисун, этой перспективе не удалось воплотиться
в жизнь из-за отсутствия у Виктора Ющенко институционализированной
клиентарно-патронажной сети, которая могла бы стать реальным оппонентом сетей Юлии Тимошенко и Виктора Януковича, и быть «третьей силой»,
которая бы позволяла избежать использования стратегии «победитель получает все». После победы на президентских выборах 2010 года, Янукович начал выстраивать собственную вертикаль власти, опираясь на существующую
клиентарно-патронажную сеть и создавая институциональные предпосылки
к кооперации элитарных группировок с ним. Таким образом, он начал создавать предпосылки к формированию единственной президентской сети, в которой ему отводилась роль доминирующего вэто-игрока.
Первым шагом на пути к формированию мощной пропрезидентской сети
в парламенте стали изменения порядка формирования коалиции, которые позволяли депутатам присоединяться к ней на индивидуальной основе13. Этот
шаг был своеобразным сигналом элитарным группировкам, которые после
президентской гонки выжидали появления нового патрона. Принятие закона
«О регламенте Верховной Рады» в парламенте всего за месяц после победы
Януковича, стало ключевым моментом институционализации контролируемых сегментов клиентарно-патронажной сети и обозначило новые горизонты возможных межэлитарных торгов и союзов. Януковичу удалось молниеносно создать пропрезидентское большинство, сняв вопросы о формировании альтернативной премьерской сети, поскольку стабильное большинство
гарантировало ему формирование контролируемого Кабинета Министров,
а значит – и неформальный контроль над исполнительной вертикалью. Таким
образом, первый шаг на пути трансформации неформального контроля над
парламентом, который мог быть осуществлен за счет доминирующей роли
пропрезидентской фракции Партии Регионов (на этот момент oнa насчитывала наибольшее количество народных депутатов), был достигнут путем использования неформальных механизмов, закрепляющих формальный статус
индивидуального участия депутатов в коалиции.
Второй шаг на пути к политическому доминированию был еще более показательным и окончательно обозначил статус и роль президента в новой политической конфигурации. 14 июля 2010 года 252 народных депутата ВРУ
(фактически членов пропрезидентского большинства) обратились в Конституционный Суд Украины с представлением по вопросу соответствия изменений Конституции Украины от декабря 2004 года. И уже 1 октября 2010-го
12
А. Фисун, Украинская неопатримониальная…, с. 121.
Литвин подписал закон о коалиции и отдал его Януковичу, http://www.mediaport.ua/news/
ukraine/69706/litvin_podpisal_zakon_o_koalitsii_i_otdal_ego_yanukovichu, доступ: 01.2015 г.
13
92
года Конституционный Суд Украины принял решение об отмене конституционной реформы, и возвращении Украины к президентстко-парламентской
республике14. Фактически, руками институционализированной клиентарно-патронажной сети президент Янукович возвратил себе формальный статус
главного вэто-игрока в политической системе. И после возвращения редакции Конституции Украины от 1996 года он получал формальный контроль
над всей исполнительной вертикалью, поскольку имел возможность назначать и смещать не только премьер-министра, но и других членов правительства, а также отменять любые решения правительства. Имея пропрезидентское большинство в Верховной Раде Украины, В. Янукович сосредоточил
в своих руках контроль над всеми ветвями власти. Единственным сегментом
властной системы, которая на этот момент находилась вне досягаемости президента, было местное самоуправление. Однако и этот элемент политической
системы не смог избежать контроля со стороны команды В. Януковича.
Согласно действующей на тот момент редакции Конституции Украины
в мае 2010 года в Украине должны были пройти выборы в местные органы
самоуправления. Однако 16 февраля 2010 года пропрезидентская коалиция
приняла решение об отмене постановления ВРУ, которое регулировало процесс подготовки выборов в местные органы самоуправления, чем фактически
остановила избирательный процесс. 10 июля 2010 года Янукович подписал
новый закон о выборах в местные органы самоуправления, который не только обозначал новую дату их проведения, но и изменял систему проведения
выборов с пропорциональной на смешанную. Механизм подсчета голосов,
при использовании смешанной системы, позволил пропрезидентской Партии
регионов при общем результате 39% поддержки избирателей, получить партийное большинство в местных советах 10 областей, и сформировать пропрезидентские коалиции при помощи депутатов-мажоритарщиков в еще 1215.
Таким образом, при помощи изменений законодательства и оттягивания даты
проведения местных выборов, В. Янукович смог получить контроль над органами местного самоуправления, практически по всей территории Украины,
что в дальнейшем позволило ему повысить собственные позиции не только
на республиканском, но и на местном уровне.
Конечно, эти три ключевых момента фактического «захвата власти» не
могут показать всю ширину действий В. Януковича, однако они отчетливо
демонстрируют логику формирования сетей президента и утверждение его
в статусе единственного доминирующего игрока в системе. И если описанные выше шаги позволяли ему укреплять не только неформальный статус, но
и формальный контроль над государственным аппаратом и вектором развития
политической системы, то следующая часть моей работы продемонстрирует
14
Конституционный Суд отменил политреформу, http://mignews.com.ua/politics/inukraine/
1887229.html, доступ: 01.2015 г.
15
S. Kudelia, Politics and Democracy in Ukraine, в: Open Ukraine: Changing Course towards
a European Future, ред. T. Kuzio, D. Hamilton, Washington 2011, c. 14.
93
94
то, каким образом В. Янукович монополизировал политическое пространство, путем нейтрализации своих главных политических оппонентов.
Ограничения политической конкуренции при Януковиче:
когда все средства хороши
Активное наращивание формальных полномочий и неформального влияния В. Януковича не могло не затрагивать интересы других политических акторов, которые стремились противодействовать укреплению позиций
президента. И если стремительный «захват власти», который произошел
в первый год президентства, стал неожиданностью для его политических
оппонентов, то отступать на следующем этапе политического противостояния никто не собирался. Однако шаги В. Януковича в направлении монополизации политического пространства, несмотря на беспрецедентные результаты, не становились не сколько медленнее, а даже наоборот – жестче
и целенаправленнее.
Первым ударом, который нанес В. Янукович по политическим оппонентам, как уже говорилось выше, была возможность индивидуального участия в парламентском большинстве. Однако, если выше я говорил о тех возможностях, которые этот инструмент предоставлял президенту, то в случае
с политическими оппонентами этот механизм серьезно ослаблял позиции
политических конкурентов В. Януковича – Юлии Тимошенко, Юрия Луценко и других, поскольку позволял депутатам с оппозиционных политических проектов в случае индивидуальной выгоды переходить на сторону
президента.
Вторым этапом на пути монополизации политического пространства
стали выборы в местные органы самоуправления, которые позволили пропрезидентской Партии регионов получить подконтрольное или лояльное
большинство в местных советах практически по всей территории Украины.
В преддверье наступающих парламентских выборов 2012 года, поражение
оппозиции на местных выборах свидетельствовало о потери контроля над
поведением местных элит, которые играли ключевую роль в процессе подготовки и проведения парламентских выборов. В другой стороны, на этапе проведения местных выборов 2010 года оппозиционные политические
проекты столкнулись с новыми методами политической борьбы, а именно
– созданием партий-клонов, а также манипуляциями с наполнением избирательных комиссий. В результате этого, главный политический оппонент
пропрезидентской Партии регионов – партия «Батькивщина» Ю. Тимошенко не смогла принять участие в выборах в местные советы Львовской
и Киевской области. Таким образом, изменения избирательного законодательства и другие инструменты административного контроля позволили
В. Януковичу серьезно ослабить позиции главного политического оппонента в базовых для него областях.
Третьим шагом на пути к маргинализации политической оппозиции стало принятие закона о изменении избирательной системы на парламентских
выборах 2012 года16. Пользуясь успешным опытом кооптации депутатов-мажоритарщиков, а также опираясь на политические традиции времен Л. Кучмы (когда пропрезидентское большинство формировалось за счет депутатов-мажоритарщиков, которые в ответ за лояльность получали финансирование
избирательных округов), пропрезидентское большинство поддержало изменение избирательной системы с пропорциональной на смешанную. Именно
это, в конечном итоге, позволило президентской Партии регионов сформировать большинство, опираясь на депутатов-мажоритарщиков, поскольку отрыв
от главного политического оппонента – ВО «Батькивщина» составил всего
около 5% по партийным спискам17.
Четвертым шагом на пути к политическому доминированию, который
с одной стороны позволил убрать с политической арены главных оппонентов,
но с другой – обострил вопрос о тенденциях «отката от демократии», стало
преследование, а потом и арест двух главных лидеров оппозиции – Ю. Луценко и Ю. Тимошенко. Поскольку эта статья в первую очередь ищет ответы
на вопросы о том, что помешало В. Януковичу создать стабильный режим,
способный выживать в условиях патронажного президентства, я не буду концентрировать внимание на причинах и юридических особенностях судебных
процессов в отношении двух лидеров оппозиции. При этому, в контексте моего анализа стоит отметить, что Ю. Тимошенко удалось использовать судебный процесс не только для сохранения собственного политического проекта,
но и принести серьезный ущерб позициям В. Януковича, как на внутри- так
и на внешнеполитической арене.
Итак, в результате законодательных изменений, а также использования
силовых методов давления на политических оппонентов, в преддверье парламентских выборов 2012 года В. Януковичу удалось убрать с политической
сцены главных конкурентов. Главная задача, которая стояла перед президентом
и его командой – создать пропрезидентское большинство по результатам выборов 2012 года – была достигнута. Однако гарантировать победу на выборах
2015 года В. Януковичу могла только персональная вертикаль, на которой бы
замыкались не только политические и административные, но и финансовые
потоки. Создание такой вертикали стало той задачей, которую ему так и не
удалось реализовать.
16
Смешанная система выборов: вперед, в прошлое!, http://www.pravda.com.ua/rus/articles/
2011/11/17/6760394/, доступ 01.2015 г.
17
М. Найем, Партия регионов: жадность победила страх, http://www.pravda.com.ua/rus/
articles/2012/11/5/6976677/, доступ 01.2015 г.
95
Навязанная лояльность
как механизм элитарного выживания
Основой клиентарно-патронажной сети и главным политическим, а также финансовым ресурсом В. Януковича на момент прихода к власти была
Партия Регионов18. Поэтому создание моноцентрической сети, которая могла обеспечивать контроль над процессами распределения ренты и должностей во властной иерархии, было сконцентрировано вокруг членства в новой
партии власти. Изменения институционального дизайна позволяли В. Януковичу самостоятельно выстраивать вертикаль власти, опираясь на лояльность и персональную преданность, поэтому наиболее простым и в тоже
время эффективным механизмом кадровой политики стал партийный принцип19. И если первый Кабинет министров Н. Азарова, которой был избран
11 марта 2010 года, при общем составе в 29 человек, насчитывал 24 члена
Партии Регионов, что в процентном соотношении составило 83%, то второй
Кабинет Министров Николая Азарова изначально из 21 члена имел только
одного члена не Партии Регионов – а именно Наталию Королевскую, которая представляла партию «Украина – вперед!»20. Также, в течении первого
года президентства В. Януковича партийный принцип стал основой кадровой политики при формировании вертикали власти на местном уровне.
19 глав областных государственных администраций из 24 были членами Партии Регионов, при этом подобная картина наблюдалась и на уровне районов,
где членство в Партии Регионов было реальным механизмом карьерного роста. В частности, по состоянию 2012 года общее количество членов Партии Регионов составило 1,4 миллиона человек, что позволило ей стать самой
большой политической организацией Украины, а в масштабе Европы уступать
только российской партии «Единая Россия». Украинский политолог Вадим
Карасев отмечал, что по массовости и структуре Партия Регионов напоминала КПСС с той лишь разницей, что у последних была хотя бы идеология, в то
время, как членов Партии Регионов он называл кланом, который построен на
общих бизнес-интересах и миллиардах21. Действительно, выстраивая монолитную политико-административную систему на основе единой партии власти, В. Янукович пытался использовать механизм советской дихотомии партии
и государства. Однако в нашем случае Партия Регионов больше напоминала
механизм перераспределения ренты между лояльными элитами, где участие
в партии в качестве члена позволяло рассчитывать на карьерные перспективы
и, соответственно, доступ к распределению государственных ресурсов, чем
18
А. Фисун, Украинская неопатримониальная…, с. 122
S. Kudelia, Politics and Democracy…, в: Open Ukraine…, ред. T. Kuzio, D. Hamilton, c. 12.
20
Анализ происхождения политиков проведен автором на основе официальных
биографий
21
Украинская КПСС. Массовость и конъюнктурность превращают Партию регионов
в КПСС, http://korrespondent.net/ukraine/politics/1517259-korrespondent-ukrainskaya-kpss-massovost-i-konyunkturnost-prevrashchayut-partiyu-regionov-v-kpss, доступ: 01.2015 г.
19
96
22
способ создания эффективных государственных структур. Партия Регионов
стала своеобразным прообразом клиентарно-патронажной сети в масштабах
государства, которая с одной стороны позволяла получать доступ к принятию
политических решений, а с другой – служила механизмом снижения политической конкуренции и монополизации политического пространства.
Второй механизм, который был положен в основу выстраивания моноцентрической вертикали власти – принцип землячества. За период правления
В. Януковича представительство выходцев из Донбасса (Донецкой и Луганской области) в государственных структурах Украины выросло в несколько раз.
Если первый Кабинет Министров Н. Азаровa насчитывал 12 членов, которые
имели происхождение или карьерные связи с Донецкой областью, что в процентном соотношении составило 41%, то второе правительство было на 50%
укомплектовано выходцами из Донбасса22. При этом практически все ключевые посты в экономическом и силовом блоках правительства были заняты
выходцами из Донбасса. Подобная ситуация сложилась и в других государственных структурах, которые находились под прямым контролем президента.
К примеру, в органах прокуратуры, кроме непосредственного главы Виктора
Пшонки и его заместителей Рената Кузьмина и Юрия Ударцова, 12 из 27 региональных органов возглавляли выходцы из Донбасса. Типичный механизм
карьерного роста и перемещения из Донецка в Киев в разное время испытали
на себе глава Службы безопасности Украины Александра Якименко, главы
Национального банка Украины Сергей Арбузов и Игорь Соркин, глава Государственной налоговой службы Александр Клименко, глава Государственной
службы горного надзора и промышленной безопасности Александер Хохотва
и много других чиновников. В общем, по подсчетам украинских журналистов, около 25% всех органов исполнительной вертикали в период правления
В. Януковича возглавляли представители донецких элит23.
И третий механизм, который использовал В. Янукович для повышения
уровня координации между элементами клиентарно-патронажной сети – это
формирование персонально преданной властвующей группы, которая должна была координировать и контролировать силовые и финансовые структуры,
чтобы снизить возможность других элитных группировок получить доступ
или влияние в этом сегменте политической системы. Самая приближенная
к президенту группировка получила название «Семьи», за счет неформального контроля не только В. Януковича, но и его старшего сына – Александра24.
Украинский политический журналист Сергей Лещенко отмечает, что
элитарная группировка «Семья» под неформальным контролем Александра
Анализ происхождения политиков проведен автором на основе официальных биогра-
фий.
23
А. Дуда, Родоплемінний звичай: кадрова політика влади нагадує стосунки у первісних
суспільствах, http://tyzhden.ua/Politics/35558, доступ: 01.2015 г.
24
В. Матола, Янукович приводить у владу нове покоління «донецьких», http://tyzhden.ua/
News/34856, доступ: 01.2015 г.
97
Януковича состояла из Сергея Арбузова, первого вице-премьера второго правительства Н. Азарова; Юрия Колобова – министра финансов второго кабинета Н. Азарова; Александра Клименко – министра специально созданного
министерства доходов и сборов второго кабинета Н. Азарова25. Часто к этой
группировке относят также министра внутренних дел второго кабинета
Н. Азарова Виталия Захарченко, а также нескольких министров и начальников управлений, которые имели профессиональные или личные связи
с А. Януковичем.
Объединяет это группировку, во-первых, стремительный карьерный рост,
который произошел именно в период президентства В. Януковича; во-вторых, профессиональные или личные связи с А. Януковичем; в-третьих, происхождение из Донбасса. Фактически, концентрация силовых и финансовых
потоков в руках «Семьи» позволяла В. Януковичу сосредоточить полный контроль не только за ситуацией в стране, но и исключить возможность раскола
в самой Партии Регионов, которая имела в своем составе несколько элитных
группировок. Чтобы осуществить полный контроль за принятием политических решений в Партии Регионов В. Янукович, который сохранял контроль за
партией, формально не будучи ее членом, но сохраняя пост почетного главы,
18 сентября 2013 года ввел в состав политсовета партии 9 новых членов26.
В этом списке среди других были Сергей Арбузов, Александр Клименко, Юрий Колобов, Эдуард Ставицкий и Геннадий Темник. Таким образом,
В. Янукович укрепил собственные позиции в партии и продемонстрировал
другим группировкам, что он сохраняет за собой не только неформальный,
но и реальный контроль над процессами.
Постепенно наращивая собственный политический и административный
потенциал путем ввода в правительственные структуры лояльных и персонально преданных представителей новой политико-экономической группировки, В. Янукович не оставлял своим конкурентам, а также политическим
и экономическим соратникам вариантов для действий. Единственной стратегией поведения в ситуации полного доминирования президента была лояльность, которая была продиктована потребностью «выживать» в новых политических условиях. И если для политических оппонентом такая ситуация
не была неожиданностью, то для «старых» членов клиентарно-патронажной
сети В. Януковича, а также их союзников, эта модель поведения доминирующего игрока выглядела довольно угрожающей.
25
S. Leshchenko, Ukraine: Yanukovych’s ‘Family’ spreads its tentacles, https://www.opendemocracy.net/od-russia/sergii-leshchenko/ukraine-yanukovychs-family-spreads-its-tentacles, доступ:
10.2014 г.
26
У політраду Партії регіонів увійшли представники „Сім’ї”, http://dt.ua/POLITICS/upolitradu-partiyi-regioniv-uviyshli-predstavniki-sim-yi-128647_.html, доступ: 10.2014 г.
98
Воспользовавшись механизмами неформального влияния по принципу
патронажного президентства и политико-экономическими ресурсами сети
клиентарно-патронажного характера, В. Янукович пытался выстроить моноцентрическую вертикаль власти за счет монополизации политического
пространства и силового контроля. Однако, ставка на лояльность вместо
профессионализма, не позволила ему создать эффективный государственный аппарат, способный провести успешные реформы и гарантировать
необходимый уровень легитимности. Потеряв поддержку избирателей,
В. Янукович столкнулся с проблемой наследственности власти, которая является главной угрозой с точки зрения модели патронажного президентства. А стремление монополизировать контроль над финансовыми потоками
и процессом принятий политических решений в Партии Регионов, и соответствующего этому перераспределения ренты, повысило конфликтность
и подталкивало элитные группировки к поиску альтернативных вариантов
поведения. К тому же, институциональные изменения В. Януковича и его
политической команды, которые были направлены на монополизацию политического пространства, подталкивали политическую оппозицию к поиску альтернативных (часто не институционализированных, но легальных)
форм политической борьбы. В условиях снижения легитимности режима
(в результате неэффективных реформ и периодического изменения внешнеполитического курса) и отсутствия реальных попыток поиска политического компромисса, они привели к широкомасштабным акциям гражданского неповиновения, так называемой «Революции достоинства», и лишения
В. Януковича президентских полномочий27.
Действия В. Януковича носили систематический характер и были направлены исключительно на утверждение его в качестве единственного
центра принятия политических решений в стране. Однако в условиях
патронажного президентства и создания широкой сети клиентарно-патронажного характера, которая позволяла президенту получать политические дивиденды и наращивать собственный потенциал, такая стратегия
ограничивала возможности элитарных группировок по доступу к ренте
и процессу принятия политических решений. Это обостряло борьбу между элитарными группировками, как в сети президента, так и подталкивало политическую оппозиции к обеднению собственных ресурсов и предложению альтернативных вариантов и моделей распределения ренты.
В условиях острого политического кризиса, В. Янукович и его команда не
смогли предложить компромиссное политическое решение, которое могло
снизить градус общественного напряжения и продемонстрировать элит-
Потеря власти как закономерный результат
стремления к монополизации
27
Кінець президентства Януковича, http://www.pravda.com.ua/articles/2014/ 02/22/7015644/,
доступ: 01.2015 г.
99
ным группировкам выход из сложившейся ситуации, что и послужило потерей поста главы государства.
Моноцентрическая сеть президента, построенная на основе отношений
клиентарно-патронажного характера, которая функционировала за счет лояльности и распределения ренты, оказалась крайне неэффективной в условиях затянувшегося политического кризиса. Институциональные изменения, наделившие президента полномочиями доминирующего игрока, кроме
неограниченной власти, возложили на него ответственность за развитие событий в стране, и обострили отношения с элитарными группировками, которые оказалась отдаленными от процесса принятия политических решений
и распределения ренты. Институциональная ловушка патронажного президентства захлопнулась, продемонстрировав, что отсутствие эффективных
государственных институтов не сможет заменить, ни полный контроль над
принятием политических решений, ни монополия на насилие.
Ключевые слова: политический режим, монополизация политического
пространства, институциональная ловушка, патронажное президентство
Instytucjonalna pułapka prezydentury patronażowej:
przypadek Wiktora Janukowycza
W artykule przeanalizowano proces tworzenia i przyczyny upadku reżimu politycznego Wiktora Janukowycza. Przedstawione zostały mechanizmy monopolizacji przestrzeni
politycznej, sposoby neutralizacji opozycji politycznej, a także utworzone przez elitarne
ugrupowania mechanizmy radzenia sobie z dominacją jedynego veto-gracza. Przy pomocy
modelu prezydentury patronażowej dokonano próby wyjaśnienia przyczyn upadku reżimu
Wiktora Janukowycza.
Słowa kluczowe: reżim polityczny, monopolizacja przestrzeni politycznej, pułapka instytucjonalna, prezydentura patronażowa
Institutional trap of patronage presidency – the case of Viktor Yanukovych
The article analyses the formation process of Viktor Yanukovych’s political regime and
the causes of its collapse. The mechanisms of monopolization of political space, ways to
neutralize political opposition, and mechanisms of survival in conditions of the domination
of a single veto-player imposed by elite groups are showed in the article. Using the model
of patronage presidency, the author makes an attempt to explain the reasons of the collapse
of Yanukovych’s regime.
Key words: political regime, monopolization of political space, institutional trap, patronage presidency
Le piège institutionnel de la présidence de patronage: cas de Viktor Ianoukovytch
L’article analyse le processus de formation et les causes de l’effondrement du régime
politique de V. Ianoukovytch. Sont démontrés les mécanismes de monopolisation de l’espace politique, les moyens pour neutraliser l’opposition politique, ainsi que les mécanismes
100
Mots-clés: régime politique, monopolisation de l’espace politique, piège institutionnel,
présidence de patronage
d’adaptation dans les conditions de domination d’un véto-joueur, imposés aux groupes
élitistes. En utilisant le modèle de présidence de patronage, est entreprise une tentative
d’explication des raisons de l’effondrement du régime de V. Ianoukovytch.
101
Beata Kapinos
„Ratowanie Ukrainy przed
upadkiem” – program
modernizacji kraju
w dyskursie prezydenta
Wiktora Janukowycza
Wstęp
Wiktor Janukowycz, obejmując urząd prezydenta Ukrainy 25 lutego 2010 roku,
zapowiadał przeprowadzenie kompleksowych reform. W modernizacji miał dopomóc – wedle dyskursu prezydenckiego – jego pragmatyzm, słowność i zdolność do
współpracy. Stabilna władza miała zaś stanąć przed trudnym zadaniem wydostania Ukrainy z kryzysu. Reformy zdaniem Janukowycza dotyczyły wielu dziedzin,
a kluczowym krokiem miało być wprowadzenie nowych standardów funkcjonowania władzy i państwa.
Niniejszy artykuł obejmuje analizę dyskursu, jakiej dokonano na podstawie oficjalnych przemów Wiktora Janukowycza z okresu od 25 lutego 2010 do 28 czerwca 2013 roku. Po wstępnej analizie materiału badawczego autorka postawiła następującą tezę: celem prezydenta było skupienie uwagi obywateli na kompleksowym
programie modernizacji jako sposobie na uratowanie Ukrainy od upadku. Uniwersalna tematyka reform ogólnokrajowych miała trafiać do wszystkich obywateli,
bez względu na podziały etniczne czy – szerzej - tożsamościowe.
W pracy zastosowano metodę analizy dyskursu, w myśl której podczas komunikacji publicznej dochodzi do kreowania rzeczywistości społecznej. W procesie
badawczym istotne jest uchwycenie związków między wypowiedzią a jej kontekstem sytuacyjnym, społecznym i kulturowym. Dla autorki szczególnie pomocne
okazały się dwie pozycje traktujące o metodzie analizy dyskursu: „O polskim dyskursie politycznym na tematy europejskie. Debata nicejsko-konstytucyjna w pra-
102
1
B. Jabłońska, O polskim dyskursie politycznym na tematy europejskie. Debata nicejsko-konstytucyjna w prasie codziennej, Kraków 2009.
2
A. Horolets, Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym, Kraków 2006.
3
V. Ânukоvič, V Ukrаїnì zаrаz stvоrеnо оsnоvnì pеrеdumоvi, nеоbhіdnì dlâ prоvеdеnnâ
vnutrіšnіh rеfоrm zmеtоû dоsâgnеnnâ êvrоpеjskih nоrm ìstаndаrtіv v usіh sfеrаh žittâ, 27.04.2010,
http://www.president.gov.ua/news/17020.html, dostęp: 07.2013 r.
4
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа u Vеrhоvnіj Rаdì Ukrаїni, 25.02.2010, http://
www.president.gov.ua/news/16600.html, dostęp: 07.2013 r.
5
Zvеrnеnnâ Glаvi dеržаvi dо Ukrаїnskоgо nаrоdu, 11.03.2010, http://www.president.gov.ua/
news/16676.html, dostęp: 07.2013 r.
6
V. Ânukоvič, Uzgоdžеnìdії prаvооhоrоncіv ŝоdо prоtidії zlоčinnоstі, rеаlnì krоki dlâ
pоvеrnеnnâ dоvіri grоmаdân dо vlаdi, utvеrdžеnnâ zаkоnnоstìtа prаvоpоrâdku – cе mоâ prоgrаmа
ì vаšе zаvdаnnâ, 12.03.2010, http://www.president.gov.ua/news/16688.html, dostęp: 07.2013 r.
7
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа urоčistіj zustrіčì z vеtеrаnаmi Vеlikої Vіtčiznânої vіjni
v Ukrаїnskоmu dоmі, 7.05.2010, http://www.president.gov.ua/news/17075.html, dostęp: 07.2013 r.
8
Pоslаnnâ Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа dо Ukrаїnskоgо nаrоdu, 3.06.2010, http://
9
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Urâdu Ukrаїni,
23.06.2010, http://www.president.gov.ua/news/17430.html, dostęp: 07.2013 r.
„Ratowanie Ukrainy przed upadkiem” – program modernizacji kraju…
sie codziennej” Barbary Jabłońskiej1 oraz „Obrazy Europy w polskim dyskursie
publicznym” Anny Horolets2.
Zdaniem Janukowycza program modernizacji był niezbędnym krokiem do
wyjścia z kryzysu. W jego opinii to poprzednicy byli winni złemu stanowi gospodarki spowodowanemu prowadzeniem nieodpowiedzialnej polityki3. Prezydent
tak wypowiedział się w dzień złożenia przysięgi prezydenckiej: Kraj znajduje się
w bardzo trudnej sytuacji; brak budżetu państwowego na bieżący rok, kolosalne
długi po pożyczkach zagranicznych, bieda, upadła gospodarka, korupcja – to dalece niepełna lista problemów, jakie składają się na ukraińską rzeczywistość4. Oraz
niewiele później: Ubóstwo i długi, zrujnowana gospodarka i system finansowy,
podzielone społeczeństwo i całkowity brak zaufania – oto, jaki krajobraz ukazał
się nam po pięciu latach wędrówki po pustyni, po jakiej prowadzili nas fałszywi
prorocy5. Państwo znajduje się w chaosie politycznym i ekonomicznym oraz nie jest
dobrze zarządzane. (…) państwowy system prawny jest silnie upolityczniony i niezrównoważony6. Dziś walczymy zarówno ze skutkami kryzysu ekonomicznego, jak
i rezultatami awanturniczej, nieodpowiedzialnej polityki poprzedniego rządu. Jestem przekonany, że druga przyczyna przyniosła Ukrainie znacznie większej szkody
niż ogólnoświatowy kryzys7.
W opinii Janukowycza korupcja była jedną z pozostałości po poprzednikach.
Uważał, że do jej rozwoju przyczyniło się niezakończenie transformacji ekonomicznej oraz rozwój dzikiego kapitalizmu, w którym biurokracja współistniała
z przedsiębiorcami, a środki publiczne długo rozdysponowywane były zgodnie
z zasadą nepotyzmu8. Janukowycz cztery miesiące po złożeniu przysięgi ubolewał
nad negatywną opinią na temat Ukrainy na forum międzynarodowym i postrzeganiu jej jako kraju skorumpowanego9. Ponadto prezydent wskazywał na trudne
dziedzictwo po poprzednikach w postaci umowy gazowej podpisanej przez Julię
103
Beata Kapinos
Tymoszenko w 2009 roku i długu zagranicznego10. Początek 2010 roku, czyli moment, gdy Janukowyczowi przyszło obejmować urząd, prezydent nazwał najtrudniejszym momentem w historii niepodległej Ukrainy. Po dwuletnim wychodzeniu
z ruiny przyszła wreszcie kolej na właściwe działania modernizacyjne, które wymagają dalszego zaciskania pasa11.
Zdaniem prezydenta Ukraina powinna sprostać wymogom współczesności –
przetrwają tylko skonsolidowane i politycznie zgodne narody, które potrafią rozwijać się zarówno pod względem kultury i tożsamości, jak również gospodarki
i stosunków międzynarodowych. Jednym z celów do zrealizowania miało być
wzmocnienie tożsamości ukraińskiego narodu politycznego jako skonsolidowanej
wspólnoty wielokulturowej, rozwój społeczeństwa na zasadach wewnętrznego dialogu, wartości humanistycznych i tolerancji12. Janukowycz nie podał jednak wielu
narzędzi do realizacji tych zamierzeń. Zwłaszcza niewiele uwagi poświęcił kwestii
rozwijania kultury. Przedstawiał kolektywistyczną wizję społeczeństwa. Jego zdaniem władza i ludność tworzy jedno „my” – Ukrainę, jaką z wami budujemy13.
Prezydent nie ukrywał złego stanu, w jakim znajduje się ludność państwa ukraińskiego na początku prezydentury. Podawał statystyki, według których 30% obywateli żyje poniżej granicy ubóstwa14. Ponadto zwracał uwagę na warunki życia
Ukraińców, w tym niski standard mieszkań, jakość usług komunalnych, czy złą
sytuację ekologiczną15.
Modernizacja w sposobie sprawowania władzy
Dla państw ze spadkiem po Związku Radzieckim modernizacja jest tym, czym
dla człowieka tlen16. To będzie nowe państwo, niepodobne do tego, w jakim wcześniej mieszkaliśmy17.
Poziom centralny
Zdaniem prezydenta sposobem na uzdrowienie Ukrainy była współpraca pomiędzy ośrodkami władzy i kierowanie się dobrem obywateli. Za niezbędną do
10
Vistup Prеzidеntа nа urоčistih zbоrаh z nаgоdi Dnâ Sоbоrnоstì tа Svоbоdi Ukrаїni, 22.01.2012,
11
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 7.03.2012, http://
12
Pоslаnnâ Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа dо Ukrаїnskоgо nаrоdu, 3.06.2010…
13
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа urоčistih zаhоdаh z nаgоdi Dnâ Nеzаlеžnоstì
Ukrаїni nа Маjdаnì Nеzаlеžnоstі, 24.08.2010, http://www.president.gov.ua/news/17881.html, dostęp:
07.2013 r.
14
15
Tamże.
16
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа pіd čаs urоčistоstеj z nаgоdi 20-ї rіčnicì
Nеzаlеžnоstì Ukrаїni v pаlаcì «Ukrаїnа», 23.08.2011, http://www.president.gov.ua/news/20979.
17
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа urоčistih zаhоdаh z nаgоdi Dnâ Nеzаlеžnоstì
Ukrаїni nа Маjdаnì Nеzаlеžnоstі, 24.08.2010…
104
Poziom regionalny
Janukowycz mówił o potrzebie reformy samorządowej w celu wypełnienia
zobowiązań zawartych w Europejskiej Karcie Samorządu Lokalnego. Ówcześnie
przeprowadzenia reform uznana została współpraca pomiędzy sprawującymi najważniejsze urzędy w państwie – jedność władzy, kiedy prezydent, koalicja parlamentarna, rząd biorą na siebie obowiązki w polityce wewnętrznej i zewnętrznej i je
wykonują18. Taka współpraca miała doprowadzić do stabilizacji systemu władzy,
która powinna odznaczać się takimi cechami, jak efektywność, profesjonalizm
i odpowiedzialność19. W celu osiągnięcia takich standardów pracy tuż po objęciu urzędu przez Janukowycza dokonano reformy systemu władzy. Postanowiono
zmniejszyć liczbę organów oraz powołano Komitet ds. Reform Ekonomicznych,
a także organy koordynacyjne20.
Modernizacja miała wiązać się z nowym podejściem władz do rozwiązywania
problemów społeczeństwa: nie człowiek zwraca się do państwa ze swoimi problemami, a władza sama ukazuje problemy obywatela i mu pomaga21. Władza miała być więc przewidująca i oddana służbie społeczeństwu. W zamian za otwarcie i szczerość mogła liczyć na zrozumienie i sprawiedliwą ocenę22. Za przykład
preferowanej postawy może posłużyć hasło prezydenta na 2012 rok: humanizm,
uczciwość, sprawiedliwość23. Ponadto Janukowycz zaznaczał, że modernizacja jest
tematem otwartym i poszczególne resorty powinny same wychodzić z propozycjami rozwiązania konkretnych problemów24. Oczekiwał także aktywności organów
na wszystkich poziomach w objaśnianiu obywatelom, jak najlepiej mogą wykorzystać reformy25.
Prezydent nawoływał organy władz centralnych do lepszego wywiązywania się
z obowiązku służby obywatelom. W ten sposób przypominał im, że modernizacja jest dla nich stałym wyzwaniem. Przykładem takiej postawy była krytyka za
opóźnienie w realizacji reformy ochrony zdrowia, która w opinii prezydenta była
spowodowana niewystarczającą pomocą obwodom ze strony centrum26.
18
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni nа prеs-kоnfеrеncії, prisvâčеnіj 100 dnâm pеrеbuvаnnâ
Vіktоrа Ânukоvičа nа pоsаdì Glаvi dеržаvi, 4.06.2010, http://www.president.gov.ua/news/17309.
19
Vstupnе slоvо Prеzidеntа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 27.02.2013, http://
20
Tamże.
21
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 7.03.2012…
22
Tamże.
23
Vistup Prеzidеntа nа vіdkrittì dеsâtої sеsії Vеrhоvnої Rаdi Ukrаїni šоstоgо sklikаnnâ,
24
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv zа
učаstû člеnіv Kоmіtеtu z еkоnоmіčnih rеfоrm, 2.11.2011, http://www.president.gov.ua/news/21791.
25
Vstupnе slоvо Prеzidеntа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 25.02.2010, http://
26
Tamże.
105
Beata Kapinos
system uznawany był za nieprzejrzysty z nadal zauważalnymi działaniami centralizacyjnymi27.
Prezydent oczekiwał inicjatywy oddolnej w procesie modernizacji samorządów
na poziomie lokalnym i regionalnym. Samorządność określał jako podstawę rozwoju narodowego. W opinii Janukowycza ówczesny system władz w obwodach
był źródłem korupcji i pogłębiania się różnic między regionami. Prezydent zalecał
wprowadzenie rynkowych stosunków między centrum a obwodami. Rekomendował, by regiony rozliczały się ze środków otrzymywanych z centrum oraz udowadniały wykorzystanie ich na wzrost dobrobytu obywateli. Zdaniem Janukowycza
regionalne instytucje powinny także przygotowywać obwodowe strategie rozwoju
społeczno-gospodarczego. Przyznał, że synchronizacja działań centrum i regionów
jest niezbędna do otrzymania środków od UE na rozwój regionalny. Podstawową
zmianą w stosunkach centrum–regiony miała być decentralizacja. Zaznaczył, że
wzmocnienie społeczności lokalnych miało być dobrowolne, a nie sterowane przez
administrację regionalną. Decentralizację miał wspomóc wprowadzony w 2013
roku nowy system finansowania programów rozwoju regionalnego, który był obsługiwany przez Państwowy Fundusz Rozwoju Regionalnego28.
Prezydent podczas komentowania rezultatów projektu „Dialog z krajem” skonstatował, że to władze obwodowe powinny zareagować na zgłaszane przez obywateli sprawy, takie jak problemy ekonomiczne i mieszkalne, wciąż niezadowalający
stan dróg czy brak oświetlenia ulic. Za jeden z powodów kiepskiej realizacji potrzeb w regionach prezydent uznawał chaos w systemie realizacji usług. Brakowało jednolitej państwowej sieci takich jednostek. Zamiast tego każdy obwód tworzył
swoje organy, co wprowadzało dezorientację i przyczyniało się do korupcji29.
Prawo
Janukowycz już na początku swej prezydentury zapowiedział reformę prawodawstwa. Zaznaczył, że był to warunek zachowania porządku demokratycznego.
Sednem zmian miało być uproszczenie prawa, uczynienie go zrozumiałym dla
obywateli oraz dostosowanie systemu prawnego do współczesnych norm. Jednocześnie miała zostać przeprowadzona reforma sądownictwa przywracająca sądom
niezależność. Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo i Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zalecały zmiany w konstytucji jeszcze przed
wyborami do parlamentu w 2012 roku30.
Modernizacja w tej dziedzinie miała obejmować unowocześnienie systemu
prawnego, w tym wprowadzenie poprawek do konstytucji. Życzeniem prezydenta
było to, by prace nad unowocześnieniem ustawy zasadniczej podporządkowane
27
Vistup Prеzidеntа nа zаsіdаnnì Rаdi rеgіоnіv, 21.03.2013, http://www.president.gov.ua/
28
Vstupnе slоvо Prеzidеntа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 27.02.2013…
29
Tamże.
30
Vistup Prеzidеntа nа pеršоmu zаsіdаnnì Kоnstitucіjnої Аsаmblеї, 20.06.2012, http://www.
president.gov.ua/news/24550.html, dostęp: 07.2013 r.
106
były nie polityzacji, a zasadzie suwerenności narodu31. Zmiany miały dopomóc
w przekształceniu stosunków społecznych, wzmocnieniu pozycji obywatela. Jedną
z głównych modyfikacji miało być zapisanie reguły konsensusu społecznego, zjednoczenia sił politycznych i obywatelskich w pracy na rzecz rozwoju kraju32. Prezydent zalecał, by w dyskusji nad modyfikacjami w ustawie zasadniczej wzięli udział
obywatele i organizacje społeczne, jak również by nowa konstytucja regulowała
funkcjonowanie instytucji demokracji bezpośredniej33. Konstytucja Ukrainy powinna być aktem ustalającym zasady innowacyjnego modelu rozwoju społecznego i państwowego, dokładny rozdział kompetencji organów władzy, który uchroni kraj przed
bezsensownymi konfliktami, autorytaryzmem, zapewni równowagę we władzy34.
Podczas pierwszego posiedzenia Zgromadzenia Konstytucyjnego prezydent
podkreślił, że ten najważniejszy akt prawny powinien odpowiadać współczesnym
standardom oraz możliwościom integracji, zawierać gwarancję wartości demokratycznych, niezbywalności praw człowieka, sprawiedliwości społecznej i rządów
prawa35.
Janukowycz tak przedstawił sposób wprowadzania zmian na przykładzie reformy kodeksu podatkowego: trzeba pracować szybko, uzgadniać z organizacjami
obywatelskimi, przeprowadzać publiczne debaty z udziałem obywateli, wysłuchać
przedsiębiorców36. Potrzebujemy dialogu władzy i społeczeństwa w zakresie realizacji reform, ponieważ zaufanie ludzi do procesu modernizacji kraju jest kluczowym składnikiem sukcesu37. Zdaniem prezydenta dopiero po konsultacjach należy
uchwalać prawo.
Jednym z palących problemów, które zdaniem prezydenta wymagały zmiany
w prawie, była korupcja. W 2011 roku wprowadzone wyczekiwane przez Janukowycza akty prawne, który widział w nich wystarczające narzędzie do walki z korupcją38. Poza tym prezydent chętnie wspominał o nowym kodeksie podatkowym,
karno-procesowym oraz o udoskonaleniu kodeksu celnego i budżetowego. Nowe
prawo miało ułatwić funkcjonowanie biznesu oraz pozwolić na skuteczniejszą
walkę z szarą strefą39.
31
7.02.2012…
32
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа dо Ukrаїnskоgо nаrоdu z nаgоdi Dnâ
Kоnstitucії Ukrаїni, 28.06.2010, http://www.president.gov.ua/news/17506.html, dostęp: 07.2013 r.
33
Vistup Prеzidеntа nа zаsіdаnnì Rаdi rеgіоnіv, 25.12.2012, http://www.president.gov.ua/
34
Vistup Prеzidеntа nа pеršоmu zаsіdаnnì Kоnstitucіjnої Аsаmblеї, 20.06.2012…
35
Tamże.
36
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Urâdu
Ukrаїni, 23.06.2010…
37
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа vіdkrittì 9-ї sеsії Vеrhоvnої Rаdi Ukrаїni
6-gо sklikаnnâ tа Urоčistоmu zаsіdаnnì z nаgоdi 20-ї rіčnicì prоgоlоšеnnâ Nеzаlеžnоstì Ukrаїni,
38
7.02.2012…
39
107
Beata Kapinos
Administracja publiczna
Modernizacja, poza dotychczas opisanymi zmianami, oznaczała również nową
jakość kadr w administracji państwowej. Zdaniem prezydenta należało wspierać
rozwój kapitału ludzkiego w tym sektorze. Zgodnie z wizją Janukowycza organy
władzy powinny być obsadzone przez dobrze wykwalifikowany personel, który
byłby w stanie sprostać zadaniom transformacji. Janukowycz uważał, że w polityce kadrowej powinno się osiągnąć równowagę pomiędzy dwoma pokoleniami
– starszymi z dużym doświadczeniem, lecz jednocześnie sporą dozą zachowawczości i młodszymi kierującymi się pragmatyzmem i ambicjami. Bardzo często
do kierownictwa trafia pokolenie ukształtowane w rzeczywistości niepodległego
państwa, demokratyzacji, formowania gospodarki rynkowej, w czasach światowej
integracji. Dla tego pokolenia typowy jest pragmatyzm, ambicje, niestandardowe
myślenie. Jednocześnie młodemu pokoleniu brakuje doświadczenia, jakie posiada
starsze pokolenie zarządzających40. Pokolenia miały ze sobą współpracować tak,
by osiągnąć synergię. Stan kadr to jedna z kwestii polityki wewnętrznej, która to
zdaniem Janukowycza, miała duże znaczenie w procesie zbliżania się poziomu
instytucji do standardów UE41.
Problemy społeczne
W kwestii opieki medycznej prezydent przyznał, że przyczyną zachorowań na
choroby niezakaźne był niski standard życia, zły stan środowiska naturalnego oraz
problemy społeczno-ekonomiczne kraju. Prezydent zapoczątkował reformę ochrony zdrowia mającą na celu umożliwić łatwiejszy dostęp do usług medycznych
wśród ludności wiejskiej. Powstał też projekt „Zdrowie – 2020”, dla którego inspiracją był program Światowej Organizacji Zdrowia „Europejska polityka ochrony
zdrowia – 2020”.
Ponadto Ukraina podjęła starania na rzecz zmniejszenia spożycia tytoniu,
wprowadzając takie działania, jak wzrost akcyzy, zakaz reklamy, czy ograniczając
prawo do palenia w miejscach publicznych. Państwo starało się również wpłynąć na zmniejszenie liczby wypadków drogowych. By zaradzić temu problemowi,
wzrosła dbałość o stan dróg, wprowadzono surowsze kary za łamanie przepisów
drogowych oraz wszczęto walkę z korupcją w środowisku policjantów wydziałów
ruchu drogowego. Zdaniem prezydenta efekty na tym polu były już widoczne42.
Janukowycz wyszedł z propozycją nowego nastawienia do kultury i edukacji,
które nareszcie powinny zostać doinwestowane. Snuł też przy tym wizję nowego,
konkursowego podejścia do badań naukowych, rozwoju kultury w mediach, two40
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Urâdu
Ukrаїni, 23.06.2010…
41
Tamże.
42
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа zаsіdаnnì visоkоgо rіvnâ Gеnеrаlnої Аsаmblеї ООN z prоfіlаktiki
nеіnfеkcіjnih zаhvоrûvаn tа bоrоtbi z nimi, 20.09.2011, http://www.president.gov.ua/news/21250.
108
rzenia bibliotek elektronicznych, rozwoju muzealnictwa, popularyzacji dziedzictwa kulturowego oraz materialnego wsparcia szkół43.
W swoich działaniach Janukowycz starał się również dbać o zdrowie najmłodszych, na przykład poprzez nadzór nad wprowadzaniem projektu „Nowe życie”,
dzięki któremu trwały przygotowania do otwarcia centrów prenatalnych44. Na konferencji prasowej w 2013 roku, będącej dobrą okazją do podsumowań i podawania
statystyk, prezydent zauważył, że zmalała śmiertelność niemowląt i matek podczas
porodu oraz że powstało 8 centrów prenatalnych45.
Janukowycz zwracał uwagę na sytuację dzieci, zwłaszcza tych pozbawionych
opieki rodzicielskiej. Jednym ze sposobów na poprawę ich położenia było powołanie Pełnomocnika Prezydenta Ukrainy ds. Praw Dziecka46. Podczas Ogólnoukraińskiego Posiedzenia nt. Ochrony Praw Dziecka prezydent zapewnił o zachodzących
pozytywnych zmianach. Dzięki działaniom wyznaczonych do tego organów udało
się umieścić część dzieci z internatów w rodzinach zastępczych. Państwo pomagało
również rodzinom z problemami finansowymi. Przemowa w trakcie tego posiedzenia była też okazją do krytyki administracji regionalnej za niewypełnianie jednego
z założeń planu narodowego – nieprzygotowanie planu zabezpieczenia mieszkalnego
dla dorosłych sierot. Janukowycz widział rozwiązanie tego problemu w przeprowadzeniu drugiego etapu reformy administracyjnej w regionach tak, aby odpowiednia
liczba pracowników zajmowała się sytuacją dzieci i dzięki temu prace mogły być
odpowiednio koordynowane47. Prezydent zwrócił też uwagę na sytuację dzieci niepełnosprawnych i deklarował wzrost świadczeń socjalnych dla tej grupy48.
W 2013 roku podczas konferencji prezydent pochwalił się wzrostem liczby
przedszkoli i autobusów szkolnych49. Janukowycz mówił także o potrzebie rozwoju ośrodków kulturalnych, sportowych i edukacyjnych dla dzieci. Wspomniał też
o projekcie szkół letnich dla najbardziej utalentowanych, który miał być realizowany od 2013 roku. Wtrącił informację o prezydenckim programie „Intelektualna
przyszłość Ukrainy” również skierowanym do najzdolniejszych uczniów50.
Janukowycz zwracał się głównie do starszego pokolenia Ukraińców bądź do
osób najbardziej potrzebujących pomocy socjalnej, jednak wypowiedział też parę
słów na temat wizji młodego pokolenia. Życzeniem prezydenta było, by najmłodsi
43
Vistup Prеzidеntа nа zаsіdаnnì Rаdi rеgіоnіv, 25.12.2012…
učаstû člеnіv Kоmіtеtu z еkоnоmіčnih rеfоrm, 2.11.2011…
45
Stеnоgrаmа pіdsumkоvої prеs-kоnfеrеncії Prеzidеntа, 1.03.2013, http://www.president.gov.
ua/news/27018.html, dostęp: 07.2013 r.
46
Ukrаїnskе suspіlstvо čеkаê vіd vlаdi rіšučih krоkіv ŝоdо rеаlnоgо zаbеzpеčеnnâ prаv ditini –
Prеzidеnt, 27.10.2011, http://www.president.gov.ua/news/21728.html, dostęp: 07.2013 r.
47
Vistup Prеzidеntа nа Vsеukrаїnskіj nаrаdì z pitаn zаhistu prаv ditini, 4.12.2012, http://www.
48
Stеnоgrаmа pіdsumkоvої prеs-kоnfеrеncії Prеzidеntа, 1.03.2013…
49
Tamże.
50
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа zаsіdаnnì visоkоgо rіvnâ Gеnеrаlnої Аsаmblеї ООN z prоfіlаktiki
nеіnfеkcіjnih zаhvоrûvаn tа bоrоtbi z nimi, 20.09.2011…
44
109
Beata Kapinos
obywatele byli zjednoczeni poglądowo i nie kontynuowali ideologicznych i politycznych sporów byłych pokoleń51. Ukrainie XXI wieku potrzebne jest młode i zintegrowane pokolenie52.
Podkreślał, że biedę najbardziej cierpieli weterani i emeryci. Zdaniem Janukowycza winni temu byli samolubni młodzi, niewdzięczni za poświęcenie starszego
pokolenia. Prezydent stawiał młodego obywatela nie tylko w roli ofiary nieodpowiedniej polityki, ale również w roli oskarżonego o egoizm. Taka postawa miała
być skutkiem kryzysu zaufania i chęci przeżycia za rachunek byłych i przyszłych
pokoleń. Prezydent wskazywał na takie problemy społeczne najmłodszych, jak
kryzys systemu wychowania, nauczania, niedofinansowanie przedszkoli, zjawisko
bezdomności dzieci i przestępczości nieletnich53.
Janukowycz wypowiadał się także na temat chorych, potrzebujących, dzieci,
rodziny. Poruszał też problem ochrony praw człowieka. Wypowiadał się przy okazji takich świąt jak: Międzynarodowy Dzień Osób Niepełnosprawnych54, Ogólnoświatowy Dzień Walki z AIDS55, Ogólnoukraińskie Posiedzenie nt. Ochrony Praw
Dziecka56, Międzynarodowy Dzień Ochrony Dzieci57, Międzynarodowy Dzień
Praw Człowieka58, Międzynarodowy Dzień Rodziny59.
Modernizacja w gospodarce
Zdaniem Janukowycza obywatele powinni mieć warunki do rozwoju swoich
umiejętności, budowania kariery. Prezydent powtarzał, że rozwój gospodarczy powinien jednocześnie nieść za sobą poprawę jakości polityki socjalnej, gdyż jest ona
inwestycją w kapitał ludzki60. Za jedną z istotniejszych oznak poprawy warunków
życia obywateli uznał wzrost demograficzny odnotowany w 2011 roku61.
W swoich przemowach prezydent mówił o sukcesach działań w ramach programu reform „Zamożne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, efektywne
państwo”, wielokrotnie szczycąc się spadkiem wskaźnika ubóstwa, wzrostem wy51
Tamże.
53
Tamże.
54
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ іnvаlіdіv, 3.12.2012, http://www.
55
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Vsеsvіtnоgо dnâ bоrоtbi zì SNÌDоm, 1.12.2012, http://
56
Vistup Prеzidеntа nа Vsеukrаїnskіj nаrаdì z pitаn zаhistu prаv ditini, 4.12.2012…
57
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ zаhistu dіtеj, 1.06.2012, http://
58
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа dо Ukrаїnskоgо nаrоdu z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ prаv lûdini,
59
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ sіmї, 15.05.2013, http://www.
60
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа rоzširеnоmu zаsіdаnnì Kаbіnеtu Міnіstrіv, 7.03.2012…
61
Stеnоgrаmа Pіdsumkоvої prеs-kоnfеrеncії Prеzidеntа Ukrаїni, 21.12.2011, http://www.
52
110
sokości zasiłku socjalnego, średniej płacy oraz płacy realnej. Przyznał jednak, że
nadal co czwarta rodzina posiadająca dzieci żyła w ubóstwie. Sposobem na walkę
z biedą miała być walka z bezrobociem. W tym celu Janukowycz podkreślił rolę
polityki społecznej w całości prowadzonych przez niego działań, gdyż jego zdaniem efektywność władzy powinna być oceniana poprzez ocenę wzrostu dobrobytu obywateli: Polepszenie dobrobytu obywateli to główne kryterium efektywności
władzy i jasny dowód na zamiar naszego państwa, by wykonać wzięte na siebie
zobowiązania dotyczące osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju ONZ62.
W opinii Janukowycza efektem działań władz było to, że w 2012 roku Ukraina osiągnęła najniższy poziom ubóstwa od 2001 roku, a rządzący wciąż starali
się poprawić sytuację poprzez stały wzrost świadczeń socjalnych63. Pod koniec
2012 roku prezydent zadeklarował wywiązanie się z obietnicy podniesienia stawek
świadczeń socjalnych64. W 2013 roku Janukowycz mówił o zwiększeniu świadczeń
przyznawanych przy narodzinach dziecka oraz o aktualizacji stawek emerytalnych
oraz wzroście emerytur. Narzekał jednak na zahamowanie reformy dotyczącej sektora mieszkalno-komunalnego (mówił o skargach obywateli na niską jakość i wysoką cenę usług mieszkalno-komunalnych)65.
Podczas swoich wypowiedzi prezydent chętnie chwalił się wskaźnikami wzrostu gospodarczego, rozwoju w poszczególnych dziedzinach gospodarki oraz nowo
uchwalonymi ustawami, których wprowadzenie w życie miało pozytywnie wpłynąć
na system ekonomiczny. Janukowycz czynił duże roczne podsumowania. Podobne
wnioski wygłaszał pod koniec roku na kilku spotkaniach, na przykład z dyplomatami i w parlamencie. Janukowycz przywoływał opinie podmiotów zewnętrznych
– na przykład stanowisko agencji ratingowej Fitch, która doceniła poprawę klimatu
inwestycyjnego na Ukrainie66.
Pod koniec 2011 roku Ukraina powróciła na poziom rozwoju ekonomicznego
sprzed kryzysu. Została zatrzymana inflacja (9%), będąca najniższą od pięciu lat. Sytuację gospodarczą znacznie pogarszała jednak wysoka cena za gaz oraz deficyt państwowego koncernu gazowego Ukrainy – Naftogazu67. W tym samym czasie za jeden
z sukcesów modernizacji uznane zostało przez Janukowycza wykreślenie Ukrainy
z czarnej listy Grupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF)68.
62
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ bоrоtbi z bіdnіstû, 17.10.2011,
63
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа Ukrаїni z nаgоdi Міžnаrоdnоgо dnâ bоrоtbi z bіdnіstû, 17.10.2012,
64
65
66
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа 8-j Âltinskіj ŝоrіčnіj zustrіčі, 16.09.2011,
67
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа mіžnаrоdnih munіcipаlnih sluhаnnâh «Rоzvitоk nаlеžnоgо
vrâduvаnnâ nа mіscеvоmu tа rеgіоnаlnоmu rіvnâh», 1.11.2011, http://www.president.gov.ua/
68
Vistup Prеzidеntа nа Тrаdicіjnіj zustrіčì z kеrіvnikаmi dipprеdstаvnictv tа mіžnаrоdnih
оrgаnіzаcіj, аkrеditоvаnih v Ukrаїnі, 16.12.2011, http://www.president.gov.ua/news/22346.html,
dostęp: 07.2013 r.
111
Beata Kapinos
W czasie innej konferencji podsumowującej 2011 rok prezydent mówił też
o pozytywnych efektach modernizacji, takich jak trzykrotny wzrost inwestycji zagranicznych czy wzrost eksportu o 40%69. Regularnie Janukowycz zwracał uwagę
odbiorcy na wagę osiągnięcia wzrostu gospodarczego – mimo bezustannego naprawiania sytuacji po rządach z lat 2008–2009, kiedy zaciągnięto duże pożyczki
zagraniczne70.
Przemowa prezydenta podczas otwartej sesji Rady Najwyższej Ukrainy miała
za zadanie zaprezentować cele ukraińskiej gospodarki w 2012 roku. Za główne
priorytety uznane zostało: wzmocnienie eksportu, rozwój branży transportowej,
reforma rolna, kataster ziemski oraz przyjęcie ustawy o rynku ziemi. Przemowa
ta została zwieńczona myślą Janukowycza na temat nadchodzącego roku: Jestem
przekonany – w 2012 roku będziemy jeszcze silniejsi71.
Pod koniec 2012 roku z okazji Dnia Rolnika Janukowycz wspomniał o reformie
rolnej, czego najważniejszym elementem było przyjęcie ustawy o katastrze ziemskim. Jednocześnie został założony Państwowy Bank Gruntów Rolnych. Dzięki
tej reformie, zdaniem władz, wszystkie ważne kwestie związane z gruntami rolnymi w przyszłości byłyby konsultowane ze wspólnotami rolników. Jednocześnie
reformy należało uznać za dalekie od ukończonych, gdyż powinno się usprawnić
system dotacji – przyznając je tym podmiotom, które dynamicznie się rozwijają
i rzeczywiście je wykorzystują72.
Podczas przemowy na posiedzeniu Rady Regionów w 2012 roku Janukowycz
pozwolił sobie na kolejne podsumowanie tego roku. W tym czasie udało się wyprowadzić Ukrainę na drogę rozwoju, pomimo tego, że – podobnie jak w wielu innych państwach – również spadło tempo wzrostu ekonomicznego. Udało się
zachować stabilność systemu bankowego, kursu waluty, cen. Podczas przemowy
prezydent wytłumaczył, skąd pojawiła się redukcja etatów, mająca miejsce w gospodarce w ostatnim okresie. Głównym powodem tej sytuacji był spadek produkcji
towarów na eksport. Podczas tego samego wystąpienia Janukowycz zwrócił uwagę
na inny aspekt kryzysu światowego. Kryzys ekonomiczny oznaczał zmiany wielu
gospodarek i rewolucję technologiczną. Ukraina nie powinna stać w miejscu, lecz
brać udział w tym globalnym wyścigu73.
Podczas przemówienia do Rady Ministrów pod koniec lutego 2013 roku prezydent podsumował dotychczasowe osiągnięcia okresu jego prezydentury. Ponownie podkreślił, że udało się osiągnąć stabilny kurs hrywny, obniżyć inflację oraz
wzmocnić sektor bankowy. Jednocześnie nastąpił wzrost produkcji w różnych gałęziach przemysłu oraz rozwój infrastruktury transportowej74.
69
Stеnоgrаmа Pіdsumkоvої prеs-kоnfеrеncії Prеzidеntа Ukrаїni, 21.12.2011…
71
7.02.2012…
72
Vistup Prеzidеntа nа urоčistоmu zіbrаnnì z nаgоdi Dnâprаcіvnikа sіlskоgо gоspоdаrstvа,
73
74
70
112
W marcu 2013 roku podczas konferencji prasowej emitowanej w TV prezydent
ponownie przedstawił wydarzenia gospodarcze trzech ostatnich lat, które określił
drogą od ruiny do stabilnego rozwoju. Pomiędzy 2009 a 2012 rokiem PKB wzrosło
o 487 mld. hrywien. Mimo kryzysu osiągnięto wzrost gospodarczy oraz wzrosły
dochody budżetowe. Jednocześnie spadł deficyt budżetowy (3,8% PKB w 2012
roku w porównaniu do 5,9% w 2010 roku). Wzrosły też płace i spadło bezrobocie75. Państwo podjęło szereg działań na rzecz sprzyjania rozwojowi biznesu. Przyjęto prostsze procedury, działania podmiotów wymagają dziś mniej pozwoleń oraz
otwarto 120 centrów usług administracyjnych. Efektem tych prac jest poprawa ratingu „Doing Business”, z awansem ze 152. miejsca w 2011 na 137. w 2012 roku.
Do wykonania pozostało ukończenie jednego z portali usług administracyjnych.
Ponadto prezydent wzywał do rozwoju takich gałęzi gospodarki jak budownictwo
maszyn, przemysł lotniczy, rakietowo-kosmiczny i farmaceutyczny76.
Sektor energetyczny również stanowił ważną część przemów Wiktora Janukowycza. Jednym z najważniejszych tematów był stan Elektrowni w Czarnobylu. Jak
zapowiadał prezydent, obiekt „Ukryttia” miał zmienić formę na system bezpieczny
dla środowiska poprzez utworzenie systemu ochrony, tzw. „arki” Czarnobylskiej
Elektrowni Atomowej77, co zostało podkreślone podczas szczytu atomowego w 25.
rocznicę katastrofy w Czarnobylu. Na ten cel udało się zebrać 600 mln euro.
Podczas przemowy na otwartej sesji Rady Najwyższej w lutym 2012 roku jako
główny cel na najbliższe 11 miesięcy zostało określone wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego poprzez, między innymi, reformę Narodowej Spółki Akcyjnej „Naftogaz” (NAK „Naftogaz”), modernizację branży węglowej i kompleksu
naftowo-gazowego78.
Prezydent zwracał uwagę słuchaczy na swój wkład we wzrost poziomu niezależności energetycznej, co podkreślił podczas przemówienia do Rady Ministrów
w lutym 2013 roku79. Przy innej okazji mówił o prowadzeniu badań na szelfie Morza Czarnego oraz planowanej budowie zakładów do gazyfikacji węgla i dalszym
rozwoju zielonej energetyki80. Janukowycz zaakcentował istnienie jednej z największych elektrowni słonecznych w miejscowości Perowe na Krymie. Zdaniem
głowy państwa nowe źródła energii należało rozpatrywać nie tylko przez aspekt
środowiskowy, ale też jako sposób na energetyczne uniezależnienie się Ukrainy81.
Innym sposobem było ograniczenie zużycia gazu poprzez przerzucenie się na węgiel. Prezydent zaznaczył, że pomimo nadal wysokiego uzależnienia od rosyjskie75
Tamże.
77
Vistup Prеzidеntа nа cеrеmоnії zаpusku tеhnоlоgіčnоgо ciklu budіvnictvа аrki Čоrnоbilskої
АЕS, 26.04.2012, http://www.president.gov.ua/news/23962.html, dostęp: 07.2013 r.
78
Vistup Prеzidеntа nа vіdkrittìdеsâtої sеsії Vеrhоvnої Rаdi Ukrаїni šоstоgо sklikаnnâ,
79
80
81
Vistup Prеzidеntа pіd čаs urоčistоstеj z nаgоdi Dnâ Nеzаlеžnоstì v Pаlаcì «Ukrаїnа»,
76
113
Beata Kapinos
go gazu oraz jego wysokiej ceny stawki dla odbiorców indywidualnych pozostały
na tym samym poziomie82.
Przeszkody w modernizacji
Modernizacja kraju to nie tylko gospodarka. To też psychologia, ideały, cele
na przyszłość. Dziś zderzamy się z problemem konserwatyzmu, podwójnej moralności, czasami brakiem zasad83. Niestety wielu graczy politycznych nie potrafi,
jak mówią, grać zgodnie z zasadami prawa i dialogu politycznego. Ale musimy
nabrać cierpliwości84. Prezydent twierdził, że tak jak modernizacja cały czas się
„przydarza”, wchodzi na kolejne etapy trudnej ścieżki, tak i bezustannie siłuje się
z oponentami.
Janukowycz wymieniał poprzedników jako głównych przeciwników modernizacji. Jego współpracownicy musieli nie tylko uporać się z zadłużeniem zagranicznym pozostawionym przez poprzednią ekipę, ale także pokonać jej opór
wobec reform. Zdaniem prezydenta poprzednicy nie popierali walki ze starymi
zwyczajami, ponieważ przynosiły im one prywatne korzyści85. Prezydent zwrócił się do opozycji, by ta zamiast urządzać demonstracje nieprzerwanie pracowała w parlamencie dla dobra obywateli86. Twierdził, że wprowadza ona głównie
chaos do ukraińskiej polityki. Zdaniem Janukowycza opozycja chciała uniknąć
odpowiedzialności za swoje postępowanie w przeszłości poprzez utrudnianie
funkcjonowania parlamentu87.
Prezydent winił także organy władz obwodowych za wstrzymywanie modernizacji. Jak podkreślał, to na gubernatorach spoczywała odpowiedzialność za –
na przykład – walkę z korupcją w obwodach oraz niewprowadzanie faktycznej
wielkości pensji do ewidencji, prowadzącej do zubażania państwa. To obwody
powinny wzmóc działania na rzecz lepszej opieki nad osieroconymi dziećmi, a administracja obwodowa winna reprezentować jakość usług o znacznie wyższym
standardzie. Prezydent wzywał władze regionalne do efektywnego rozporządzania
budżetem, dywersyfikacji źródeł finansowania, oszczędności energii88.
Podczas podsumowania wykonania Narodowego Planu Działań na 2011 rok
prezydent skrytykował z kolei władzę wykonawczą za brak gotowości do przeprowadzenia wszystkich reform. Apelował o wyeliminowanie przestarzałych metod
82
Vistup Prеzidеntа nа urоčistоstâh z nаgоdi 80-rіččâ utvоrеnnâ Dnіprоpеtrоvskої оblаstі,
84
Tamże.
85
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа zаsіdаnnì Rаdi rеgіоnіv, 15.09.2011, http://www.president.gov.
ua/news/21206.html, dostęp: 07.2013 r.
86
7.02.2012…
87
Vistup Prеzidеntа pіd čаs urоčistоstеj z nаgоdi Dnâ Nеzаlеžnоstìv Pаlаcì «Ukrаїnа»,
88
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа zаsіdаnnì Rаdi rеgіоnіv, 15.09.2011…
83
114
Wielowektorowość polityki zagranicznej
Janukowycz wielokrotnie wymieniał strategicznych partnerów Ukrainy. Należały do nich: Unia Europejska, Rosja i Stany Zjednoczone. Istotne dla Janukowycza było również partnerstwo z państwami Unii Celnej: Białorusią, Rosją i Kazachstanem, państwami Rady Europy, Chinami oraz Brazylią. Prezydent propo-
zarządzania. Janukowycz obawiał się, że opóźnianie reform mogło doprowadzić do
utraty zaufania wobec całego projektu modernizacji. Narzekał także na zbyt dużą
kontrolę przedsiębiorców89. Odważnie wytknął błędy rządu takie, jak – na przykład – wydawanie aktów prawnych niezgodnych z ogólnym programem reform,
obowiązkami Ukrainy jako członka WTO i państwa aspirującego do UE. Zdaniem
prezydenta rząd hamował prywatyzację i reformę rolną. Rugał Gabinet Ministrów
za niedokonanie inwentaryzacji gruntów90. Podczas innego podsumowania 2011
roku Janukowycz znów krytykował władzę wykonawczą za opór w przeprowadzaniu transformacji. Radził dokonać zmian w personelu administracji w celu
usprawnienia procesu modernizacji91. Innym razem Janukowycz upomniał rząd za
wnoszenie do parlamentu kiepskiej jakości projektów ustaw, co spowalniało proces legislacyjny92. Prezydent zganił również funkcjonowanie Komitetu ds. Reform
Ekonomicznych za „ociąganie się”93.
Janukowycz krytykował organy władzy za ciągłe stosowanie złych nawyków
i zachowań, takich jak: korupcja, niereformowanie uciążliwych procedur, lobby
grup regionalnych i branżowych. Wskazał, jak opór wobec zmian w strukturach
podległych organom władzy, bądź w samych organach, wpływa na wzniecanie
podziałów politycznych na poziomie centralnym: Sprzeczność zamiarów kierownictwa politycznego na szczeblu państwowym i interesów grup biurokratycznych,
sformowanych na podstawie więzi regionalnych i branżowo-korporacyjnych, staje się coraz bardziej konfliktogenna. Te przeciwieństwa stworzyły przyjazny grunt
pod wzmocnienie pozycji ideologicznej partii politycznych i ruchów opozycyjnych
wobec kursu reformatorskiego. Destrukcyjna działalność tych sił znalazła odbicie
w licznych spekulacjach politycznych94. Problemy korupcji i konserwatyzmu biurokracji prezydent łączył ze sobą i objaśniał również w innych przemowach95.
89
učаstû člеnіv Kоmіtеtu z еkоnоmіčnih rеfоrm, 2.11.2011…
90
91
92
93
Vistup Prеzidеntа nа zаsіdаnnì Kеruûčої rаdi Kоmіtеtu z еkоnоmіčnih rеfоrm, 19.04.2012,
94
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа dо ŝоrіčnоgо pоslаnnâ dо Vеrhоvnої
Rаdi prо vnutrіšnê ì zоvnіšnê stаnоviŝе Ukrаїni, 3.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24670.
95
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа pіd čаs nеfоrmаlnої zustrіčì z Klubоm
gоlоvnih rеdаktоrіv krаїn SND, Bаltії tа Gruzії, 11.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24794.
115
Beata Kapinos
nował zwrócić uwagę na możliwości współpracy z krajami Bliskiego Wschodu,
Wschodniej Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej. Ważnymi partnerami byli również
członkowie Wspólnoty Niepodległych Państw, stanowiący największy rynek zbytu dla ukraińskich towarów96. Janukowycz mówił o potrzebie rozwoju kooperacji
w dziedzinie produkcji oraz sferze gazowej, współpracy elit intelektualnych97. Pod
koniec 2011 roku prezydent podkreślał wagę współpracy z WNP, komentując podpisanie umowy o wolnym handlu między państwami członkowskimi98. Ostatnią
organizacją z obszaru postradzieckiego, o jakiej mówił Janukowycz, była Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, do której Ukraina wciąż nie zdecydowała się
przynależeć, ale nie odrzucała takiej możliwości w przyszłości99.
Prezydent powtarzał, że Moskwa jest strategicznym partnerem Kijowa100. Janukowycz optował za wielopłaszczyznowymi stosunkami z Rosją, na których mogą
skorzystać nie tylko narody Ukrainy i Rosji, ale również Europa i świat101. Zdaniem
prezydenta dobre stosunki pomiędzy Moskwą a Kijowem wręcz sprzyjały integracji z UE. Stabilna demokratyczna Ukraina miała służyć zachowaniu równowagi
i spokoju w Europie Środkowo-Wschodniej oraz na całym kontynencie euroazjatyckim. Relacje ukraińsko-rosyjskie powinny być budowane w oparciu o zasady
realizmu i pragmatyzmu. Janukowycz podkreślał, że współpraca z Moskwą jest
korzystna dla Ukrainy pod względem ekonomicznym (w 2011 roku wartość obrotów dwustronnych wyniosła 55 mld USD)102. Za główne wyzwanie w relacjach
z Rosją Janukowycz uważał dojście do porozumienia w sprawie umów gazowych.
Prezydent jednak nie obwiniał Rosji o wysokie ceny gazu ustalone z Tymoszenko
w 2009 roku. Uważał za normalne, że Moskwa broniła swoich interesów103. Zdaniem prezydenta Ukrainy stawka za gaz była w dłuższej perspektywie nie do przyjęcia, niemniej Janukowycz aktywnie działał na rzecz zbliżenia z Moskwą. W maju
2010 roku zapowiadał przywrócenie prac nad umową o strategicznym partnerstwie
oraz dziesięcioletnim układem o współpracy społeczno-ekonomicznej. Współpraca miała dać efekt synergii104. Ten rozwój wzajemnie korzystnych powiązań po96
Vistup Prеzidеntа pіd čаs urоčistоstеj z nаgоdi Dnâ Nеzаlеžnоstìv Pаlаcì «Ukrаїnа»,
24.08.2012…
97
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа zаsіdаnnì Rаdi glаv dеržаv SND, 3.09.2011,
98
оrgаnіzаcіj, аkrеditоvаnih v Ukrаїnі, 16.12.2011…
99
100
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа 8-j Âltinskіj ŝоrіčnіj zustrіčі, 16.09.2011…
101
V. Ânukоvič, V Ukrаїnì zаrаz stvоrеnо оsnоvnì pеrеdumоvi, nеоbhіdnì dlâ prоvеdеnnâ
vnutrіšnіh rеfоrm zmеtоû dоsâgnеnnâ êvrоpеjskih nоrm ìstаndаrtіv v usіh sfеrаh žittâ, 27.04.2010…
102
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа pâtоmu zаsіdаnnì Ukrаїnskо-Rоsіjskої mіždеržаvnої kоmіsії, 12.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24820.html, dostęp:
07.2013 r.
103
104
V. Ânukоvič, Pаrtnеrskiе, dоbrоsоsеdskiе, strаtеgičеskiе оtnоšеniâ v svâzi s nоvym ètаpоm
оtnоšеnij Ukrаiny i Rоssii sеjčаs vоsstаnоvlеny, i my nаdееmsâ, čtо оni dаdut pоlоžitеlnyj èffеkt užе
v ètоm gоdu, 17.05.2010, http://www.president.gov.ua/news/17171.html, dostęp: 07.2013 r.
116
między Ukrainą a Rosją Janukowycz nazwał nowym etapem105. Pod koniec 2011
roku mówił o dalszej potrzebie stabilizacji stosunków ze wschodnim partnerem106.
Pochwalał przywrócenie funkcjonowania Międzypaństwowej Komisji Ukraińsko-Rosyjskiej107. Prezydent wymienił dziedziny gospodarki, w których Ukraina
współpracowała z Rosją: energetyka atomowa, przemysł rakietowy i kosmiczny,
budowa samolotów, maszyn transportowych i rolniczych. Głowy państw zdecydowały się wszcząć rozmowy na temat podziału terenów morskich Morza Czarnego
i Azowskiego oraz Cieśniny Kerczeńskiej. Prezydent nie poświęcił sprawie Floty
Czarnomorskiej więcej uwagi niż wspomnienie paru słów o istnieniu umowy w tej
kwestii. Janukowycz mówił o zakończeniu prac przygotowawczych do demarkacji
granic. Ten krok możnaby uznać za przejaw prawdziwego pragmatyzmu Kijowa,
który zdawał sobie sprawę z wagi bliskości gospodarczej, ale nie zapominał przy
tym o załatwieniu tak istotnej sprawy108.
Janukowycz nie poświęcił wiele uwagi współpracy ze Stanami Zjednoczonymi.
Wypowiedział się na jej temat przy okazji spotkania z Sekretarzem Stanu USA Hillary Clinton. Prezydent oczekiwał współpracy Kijowa i Waszyngtonu w gospodarce, w tym w inwestycjach. Jak wprost wyraził Janukowycz, rozwój relacji z USA
miał dopomóc w przywróceniu współpracy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym109. Prezydent nazywał Stany Zjednoczone jednym z głównych partnerów,
lecz nie przybliżał odbiorcom informacji o konkretnych programach współpracy
ani o jej wymiarze ekonomicznym.
O ile mowa o współpracy z UE i Rosją była elementem stałym o podobnej
treści, to stosunek do relacji z Unią Celną zmieniał się na przestrzeni badanego
okresu. Jedną z cech działań Janukowycza był narodowy pragmatyzm. W polityce
zagranicznej przejawiał się on w szukaniu partnerstw, które przynoszą korzyści
ekonomiczne Kijowowi. Początkowo prezydent wykazywał dystans do tej organizacji, powtarzając, że eurointegracja stoi na pierwszym miejscu listy priorytetów
ukraińskiej polityki zagranicznej110. Następnie akcentował duże korzyści, jakie
Kijów odnosił ze współpracy z Unią Celną111 oraz mówił o potrzebie znalezienia
odpowiedniego modelu współpracy z tą organizacją112.
105
Tamże.
107
Vstupnе slоvо Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа pâtоmu zаsіdаnnì Ukrаїnskо-Rоsіjskої mіždеržаvnої kоmіsії, 12.07.2012…
108
Zаâvа Prеzidеntа Ukrаїni nа zustrіčì z prеdstаvnikаmi ZМÌ pіslâ zаsіdаnnâ Ukrаїnskо-Rоsіjskої mіždеržаvnої kоmіsії, 12.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24813.html, dostęp:
07.2013 r.
109
Zаâvi Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа tа Dеržsеkrеtаrâ SŠА Hіlаrì Klіntоn, 2.07.2010,
110
111
Zvеrnеnnâ Prеzidеntа dо Ukrаїnskоgо nаrоdu tа nаrоdnih dеputаtіv z privоdu pоčаtku rоbоti
Vеrhоvnої Rаdi 7-gо sklikаnnâ, 13.12.2012, http://www.president.gov.ua/news/26354.html, dostęp:
07.2013 r.
112
Tamże.
106
117
Beata Kapinos
Prezydent uważał, że społeczeństwo było zgodne w dążeniu do zbliżenia z Unią
Europejską. Wyraził to słowami: Idea eurointegracji naprawdę zjednoczyła ukraińskie społeczeństwo113. Janukowycz wielokrotnie zapewniał o dążeniu Ukrainy do
integracji z UE114. Zadeklarował je chociażby podczas kijowskiej wizyty Przewodniczącego Rady Europejskiej Hermana Van Rompuya w 2010 roku. Docenił wtedy
unijny pragmatyzm oraz uważał, że należy koncentrować się na osiągnięciu rezultatu tam, gdzie zgoda była możliwa. Zdaniem Janukowycza Ukraina zajmowała
ważną pozycję w polityce Brukseli, o czym świadczyła pomoc finansowa w wysokości 500 mln euro. Jednocześnie przewidywał, że dzięki przykładnej pracy oraz
poszukiwaniu wzajemnie akceptowalnego kompromisu obie strony przygotują
ambitną i innowacyjną umowę stowarzyszeniową obejmującą stworzenie strefy
wolnego handlu i ruchu bezwizowego115. Prezydent powtarzał o dążeniu do integracji przy okazji wszystkich spotkań na forum międzynarodowym, na przykład
podczas przejmowania przewodnictwa w Komitecie Ministrów Rady Europy116.
Janukowycz podkreślał, że program modernizacji został stworzony nie tylko
w wyniku bezpośredniej troski o dobrobyt obywateli, ale także w celu szybszej
integracji z Unią Europejską. Po półtora roku urzędowania powiedział: bez wątpliwości głębokie zmiany ekonomiczne, socjalne i polityczne zachodzące na Ukrainie mają wymiar europejski i są ściśle powiązane z eurointegracyjnym kursem
państwa117. Prezydent mówił też o reformach jako sposobie na przybliżenie standardów ukraińskich do norm europejskich118. W grudniu 2012 roku Janukowycz
powtarzał: Ukraińcy głęboko szanują swoje europejskie korzenie i mocno wierzą
w swoją europejską przyszłość. Dlatego też europejski wybór pozostaje priorytetem
polityki zagranicznej. Będziemy kontynuować kompleksowe zmiany wewnętrzne
i modernizację kraju zgodnie z europejskimi standardami119. Zaś w styczniu 2013
roku: Europejski wybór to wybór wartości demokratycznych, wolności politycznej,
wysokich standardów społecznych (…). Społeczeństwo nie oczekuje od polityków
obietnic i haseł. Nie potrzebuje bicia w hałaśliwe, ale puste bębny. Ukrainie, jej
113
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа sеsії Pаrlаmеntskої аsаmblеї Rаdi Êvrоpi,
114
V. Ânukоvič, V Ukrаїnì zаrаz stvоrеnо оsnоvnì pеrеdumоvi, nеоbhіdnì dlâ prоvеdеnnâ vnutrіšnіh
rеfоrm zmеtоû dоsâgnеnnâ êvrоpеjskih nоrm ìstаndаrtіv v usіh sfеrаh žittâ, 27.04.2010…
115
Zаâvi Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа tа Prеzidеntа Êvrоpеjskої Rаdi Gеrmаnа vаn
Rоmpеâ nа spіlnіj prеs-kоnfеrеncії, 9.07.2010, http://www.president.gov.ua/news/17616.html,
dostęp: 07.2013 r.
116
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа sеsії Pаrlаmеntskої аsаmblеї Rаdi Êvrоpi,
21.06.2011…
117
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа nа vіdkrittì 9-ї sеsії Vеrhоvnої Rаdi Ukrаїni
6-gо sklikаnnâ tа Urоčistоmu zаsіdаnnì z nаgоdi 20-ї rіčnicì prоgоlоšеnnâ Nеzаlеžnоstì Ukrаїni,
6.09.2011…
118
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni nа plеnаrnіj sеsії Sаmіtu «Shіdnоgо pаrtnеrstvа», 30.09.2011,
119
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni Vіktоrа Ânukоvičа pіd čаs zustrіčì z kеrіvnikаmi diplоmаtičnih
prеdstаvnictv іnоzеmnih dеržаv tа mіžnаrоdnih оrgаnіzаcіj, аkrеditоvаnih v Ukrаїnі, 14.12.2012,
118
narodowi, potrzebne są praktyczne kroki w kierunku ulepszania prawodawstwa,
przezwyciężenia korupcji, ukarania samowoli prawnej120.
Prezydent informował o postępach w rozmowach z Brukselą. Pod koniec 2011
roku ogłosił, że praktycznie zakończono negocjacje z UE w sprawie umowy stowarzyszeniowej i strefy wolnego handlu121. Umowę stowarzyszeniową uważał za
korzystną dla obu stron122. W grudniu 2012 roku po parafowaniu umowy powiedział, że dokument był jednocześnie programem reform dla Ukrainy. Podczas tej
samej przemowy stwierdził, że oczekuje nowego etapu w kontaktach z Brukselą
– stowarzyszenia politycznego i integracji gospodarczej123. W lutym 2013 roku
prezydent zobowiązał rząd do spełnienia warunków UE, tak by podpisano umowę
podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego w Wilnie w listopadzie 2013 roku124.
Podczas 18. Szczytu Głów Państw Europy Środkowej 13 czerwca 2013 roku prezydent zaznaczył, że kraje powinny jednoczyć się ponad podziały UE–reszta Europy i wspólnie dbać o wzrost ekonomiczny. Unia powinna być otwarta na nowych
członków, zwłaszcza, że to Bruksela najbardziej ucierpiała na kryzysie – Ukraina
nie będzie obciążeniem. Zapewnił, że program reform jest przeprowadzany zgodnie z europejskimi normami125.
Prezydent nie miał Unii Europejskiej za idealnego partnera – niejednokrotnie
wytykał jej przywary. Janukowycz sądził, że Bruksela nie bierze pod uwagę interesów Ukrainy w kwestii energetycznej. Po podpisaniu Karty Energetycznej z UE,
dotyczącej restrukturyzacji Narodowej Spółki Akcyjnej (NAK) Naftogaz Ukrainy,
miał za złe Unii, że godzi się na budowę South Stream – gazociągu, który omija
Ukrainę126. Później narzekał na niewywiązywanie się przez Unię Europejską z podpisanej umowy. Tym samym UE wprowadzała Ukrainę w tym większe zagubienie
– Kijów musiał prowadzić rozmowy w dziedzinie energetyki zarówno z Moskwą
drogo wyceniającą sprzedawany gaz oraz z Brukselą nierealizującą postanowień
kontraktu127.
Ponadto zdaniem prezydenta UE niezadowalająco radziła sobie z kryzysem ekonomicznym i powinno to pobudzić Brukselę do otwarcia się na inne kraje oznaczającego niekiedy przekazanie im pomocy128. Unia mogłaby również wiele zyskać,
wzmacniając spójność i solidarność. Sposobem na większą stabilizację terytorium
120
Vistup Prеzidеntа nа urоčistоstâh z nаgоdi Dnâ Sоbоrnоstì tа Svоbоdi Ukrаїni, 22.01.2013,
121
122
Zаâvа Vіktоrа Ânukоvičа zа pіdsumkаmi Sаmіtu Ukrаїnа – ÊS, 19.12.2011, http://www.
123
prеdstаvnictv іnоzеmnih dеržаv tа mіžnаrоdnih оrgаnіzаcіj, аkrеditоvаnih v Ukrаїnі, 14.12.2012…
124
125
Vistup Prеzidеntа Ukrаїni pіd čаs 18-gо Sаmіtu glаv dеržаv Cеntrаlnої Êvrоpi, 13.06.2013,
126
127
128
119
Beata Kapinos
europejskiego mogłoby być wyjście naprzeciw potrzebom Ukrainy: Wzmocnienie
Ukrainy to wzmocnienie Europy. Większa stabilność dla Ukrainy to dodatkowy
istotny czynnik stabilności regionu129. W opinii Janukowycza poszerzanie granic
UE gwarantuje silniejszą Europę130.
Wnioski
Artykuł prezentuje problemy i determinanty modernizacji. Metoda przyjęta
przez autorkę okazała się właściwa. Autorka wyodrębniła części pracy obejmujące:
modernizację w sposobie sprawowania władzy, w dziedzinie prawa, administracji
publicznej, problemów społecznych, gospodarce, przeszkód w modernizacji oraz
wielowektorowej polityce zagranicznej. Po dokonaniu analizy można stwierdzić,
że teza się sprawdziła. Prezydent deklarował troskę o państwo i funkcjonowanie
jego instytucji. Wiele uwagi poświęcił dla opisania, jego zdaniem, najważniejszych
reform, które miały dopomóc w rozwiązaniu kluczowych problemów ekonomicznych i społecznych.
Reformy miały być sposobem na wyjście z ruiny po poprzednikach, uporanie się ze złym stanem gospodarki, kiepską sytuacją w sektorze energetycznym,
długami zagranicznymi, niewydolną polityką społeczną oraz korupcją. Reformom
miał też podlegać system władzy centralnej i regionalnej. Jednym ze sposobów na
uzdrowienie Ukrainy była współpraca głównych organów władzy, stabilna praca
prezydenta, koalicji parlamentarnej i rządu. Władza miała działać profesjonalnie,
efektywnie i odpowiedzialnie. Miała również przyjąć nową postawę wobec społeczeństwa – wychodzić naprzeciw oczekiwaniom obywateli, przewidywać i zapobiegać ich problemom.
Kolejny pakiet reform miał obejmować nieprzejrzysty system prawny. Ukraińskie prawodawstwo wymagało uaktualnienia i zmian pod kątem gwarancji
porządku demokratycznego. Istotne było też przywrócenie niezależności sądów
i wprowadzenie kompleksowych zmian w konstytucji. Unowocześniona ustawa
zasadnicza miała być konsultowana ze społeczeństwem, a w pracach mieli brać
udział głównie eksperci, nad całością zaś czuwać miało Zgromadzenie Konstytucyjne. W konstytucji miały znaleźć się zapisy o dokładnym podziale kompetencji poszczególnych organów, zasadzie konsensusu społecznego, funkcjonowaniu
demokracji bezpośredniej. Janukowycz apelował też o nowe kodeksy. W nowych
aktach prawnych widział często narzędzia walki z korupcją.
Program modernizacji miał rozwiązać szereg problemów społecznych. Zaliczały się do nich niski standard i ograniczona dostępność opieki medycznej. Dla
realizacji programu reform służby zdrowia powstał projekt „Zdrowie – 2020” oraz
„Nowe życie” dotyczący budowy centrów prenatalnych. W kontekście opieki zdro129
prеdstаvnictv іnоzеmnih dеržаv tа mіžnаrоdnih оrgаnіzаcіj, аkrеditоvаnih v Ukrаїnі, 14.12.2012…
130
Vstupnе slоvо Prеzidеntа nа plеnаrnоmu zаsіdаnnì XV Sаmіtu Ukrаїnа – Êvrоpеjskij Sоûz,
120
wotnej grupę wyróżnioną stanowiły dzieci. Janukowycz budował obraz prezydenta
dbającego o rozwój młodego pokolenia. Apelował też o doinwestowanie edukacji
dzieci i młodzieży oraz ogólnie rozwoju nauki, kultury i innowacyjności.
Głównym zadaniem modernizacji było wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu gospodarki. Reformy miały na celu stworzenie obywatelom lepszych warunków rozwoju, wzrost dobrobytu, wyjście znacznej części społeczeństwa z ubóstwa.
Prezydent nieustannie deklarował podniesienie świadczeń socjalnych i emerytur.
Były również obszary, które jego zdaniem nadal zostały zaniedbane (np. sektor
mieszkalno-komunalny). Prezydent chętnie przytaczał korzystne statystyki ekonomiczne, zwłaszcza podczas rocznych podsumowań. Kluczowe informacje dotyczyły wzrostu PKB, spadku inflacji, deficytu budżetowego, stabilnego kursu hrywny, sukcesywnego spłacania długów zagranicznych, wzrostu liczby pracujących
i wysokości pensji. Przywoływał również coraz lepsze opinie międzynarodowe na
temat Ukrainy. Mimo polepszającej się kondycji ukraińskiej gospodarki prezydent
stale narzekał na wysokie ceny gazu, pochłaniające środki, które mogłyby zostać
przeznaczone na reformy. Jedną z ważnych części reform stanowiło uporanie się
z chaosem w kwestii własności gruntów. Janukowycz nalegał na wprowadzenie reformy rolnej, która obejmowałaby utworzenie katastru ziemskiego. Innym ważnym
przedsięwzięciem prezydenta było ułożenie przyjaznych stosunków między państwem a biznesem. Janukowycz nalegał na ułatwienie działalności przedsiębiorców,
wprowadzenie krótszych i bardziej przejrzystych procedur, tworzenie nowych punktów obsługi. Prezydent wielokrotnie wypowiadał się na temat sektora energetycznego. Jednym z priorytetów było stworzenie nowego systemu bezpieczeństwa wokół
obiektu „Ukryttia” w miejscu katastrofy Czarnobylskiej Elektrowni Atomowej. Prezydent tworzył obraz Ukrainy budującej swoją niezależność energetyczną poprzez
gazyfikację węgla, zastępowanie węglem części gazu, wytwarzanie zielonej energii,
modernizację branży energetycznej w tym NAK „Naftogaz”.
Dla Janukowycza modernizacja była wielkim przedsięwzięciem będącym testem
na gotowość Ukraińców do zmian. Jak się okazało, proces ten miał swoich przeciwników. To w nich Janukowycz upatrywał czynnik spowalniający reformy. Głównymi
oponentami byli jego zdaniem skorumpowani poprzednicy i biurokracja.
Ważnym tematem poruszanym przez Janukowycza była wizja polityki zagranicznej Ukrainy. Miały ją cechować realizm i pragmatyzm. Za strategicznych partnerów uważał Unię Europejską, Rosję i Stany Zjednoczone. Szczególnie ważnym dla
Janukowycza i rozwijającym się za jego prezydentury partnerem była Unia Celna.
Z czasem coraz częściej była ona tematem przemów prezydenta. Podkreślał on wagę
relacji z partnerami z obszaru postsowieckiego i korzyści ekonomiczne, jakie ona
przynosi. Wielokrotnie mówił też o strategicznym partnerstwie z Rosją. Uważał, że
nie wyklucza ono w żaden sposób kierunku eurointegracyjnego, wręcz przeciwnie –
partnerstwo z Rosją miało zagwarantować stabilną sytuację w regionie.
W ciągu całego badanego okresu Janukowycz powtarzał deklaracje o dążeniu
do eurointegracji. Uważał, że ukraińskie społeczeństwo jednoczy się wokół tego
kierunku. Przyznawał również, że bardzo istotne są ekonomiczne walory bycia
121
Beata Kapinos
członkiem UE. Liczył na podpisanie umowy stowarzyszeniowej obejmującej stworzenie strefy wolnego handlu i ruchu bezwizowego. Ostatecznie podczas szczytu
Partnerstwa Wschodniego w Wilnie w 2013 roku nie doszło do przyjęcia umowy. Prezydent nie komentował szeroko warunków, jakie stawiała wtedy Bruksela
w związku pobytem w więzieniu Julii Tymoszenko. Janukowycz w cieniu dyskusji
wokół stosowności wyroku próbował budować obraz Ukrainy suwerennej z niezależnymi sądami, na które opinia międzynarodowa nie ma prawa wywierać presji.
Słowa kluczowe: modernizacja, Ukraina, prezydent, dyskurs polityki, Janukowycz
“Saving Ukraine from the fall” – programme of state modernization
in the discourse of president Viktor Yanukovych
The article analyzes political discourse of Viktor Yanukovych. Modernization was one
of the main topics of President’s speeches. The complex programme of reforms was supposed to be universal subject close to all citizens. President Yanukovych described the
causes of economic decline and social problems as a result of inept rule of his predecessors.
He countered the view of ruin with the view of his consistent policy in which integrity and
cooperation within the ruling camp were the key components.
Key words: modernization, Ukraine, president, discourse of politics, Yanukovych
« Sauver l’Ukraine de la chute » – programme de modernisation
du pays dans le discours du président Viktor Ianoukovytch
Cet article présente une analyse du discours politique de Viktor Ianoukovytch. Le président a choisi la modernisation comme l’un des principaux thèmes de ses discours. Un
vaste programme de réforme était censé être un sujet-clé, à la portée de tous les citoyens.
Le président Ianoukovytch attribuait les causes du déclin économique et les problèmes
sociaux aux gouvernements précédents ineptes. À l’image de ruine il opposait sa politique
constante, qui devait être basée sur son honnêteté et sur la coopération dans le camp du
pouvoir.
Mots-clés: modernisation, Ukraine, président, discours politique, Ianoukovytch
«Спасение Украины от краха» – программа модернизации страны
в дискурсе президента Виктора Януковича
Данная статья затрагивает анализ дискурса политики Виктора Януковича. Президент выбрал модернизацию в качестве одной из главных тем его выступлений.
Комплексная программа реформ должна была быть универсальной темой, близкой
всем гражданам. Президент Янукович видел причины экономического спада и социальных проблем в неумелом правлении предшественников. Картине разрушения он
противопоставлял свою последовательную политику, в которой ключевыми должны
были быть его надежность и сотрудничество в рамках правящего лагеря.
Ключевые слова: модернизация, Украина, президент, дискурс политики, Янукович
122
Socjologia
polityki
Jarosław Ćwiek-Karpowicz
Polish entrepreneurs’
perception on
cooperation with China
Introduction
In the context of the European Union’s institutional and financial problems Poland as well as many other European countries is increasingly developing economic cooperation with partners outside Europe1. One of the most important direction
is China, which is among the largest centres of the world economy and the country
with the highest rate of economic growth. China’s economic success and the great
potential of Chinese internal market offer large opportunities for foreign capital,
including Polish business.
Over the past several years, a solid institutional framework has been created
to promote the development of Polish-Chinese economic cooperation. An official
visit by the President of Poland Bronisław Komorowski to China in December
2011 with a massive representation of Polish business community was a visible
sign not only that Polish companies are willing to boost economic relations with
their Chinese partners, but also that they have the strong support of the Polish
state. The government’s commitment was also demonstrated by the appointment of
a special task force to act as a platform for dialogue between Polish and Chinese
businesses.
The interest in the development of Polish-Chinese economic cooperation has
also increased among Chinese officials in recent years. The growth of Poland’s im1
Acknowledgement: The article was prepared within the research project entitled “Poland-China. Assessment of Polish Enterprises’ cooperation with China” (PISM-KPMG Study Report,
September 2013). It based on a joint study report and survey conducted in spring 2013 by a group of
researchers from the Polish Institute of International Affairs and KPMG in Poland. Author would like
to thank Artur Gradziuk, Andrzej Kaczmarek, Mariusz Strojny, Patryk Toporowski and Beata Wojna
for their comments and inputs.
125
portance for China one may find in the signing of a declaration about strategic cooperation between Poland and China as well as in the Prime Minister Wen Jiabao’s
visit to Warsaw in April 2012. During this visit Wen Jiabao presented a 12-point
proposal for boosting Chinese cooperation with the countries of Central and Eastern Europe. The implementation of the proposal should facilitate the establishment
of a special secretariat for the cooperation with the Central and Eastern Europe at
China’s Ministry of Foreign Affairs as well as the rising number of bilateral consultations with Central European governments2.
From Chinese point of view relations with Central and Eastern European countries are embedded in the strategic framework of China-Europe relations. China’s
foreign policies towards Europe can be categorized into three different layers:
1) the relations with European powers like Germany France and United Kingdom;
2) the relations with the European Union’s institutions; 3) the relations with subregions like Southern Europe, Northern Europe and Central and Eastern Europe.
Therefore China started to thinking about relations with Poland, the most important
player among Central and Eastern European (CEE) countries, in terms of regional
approach.
China has been playing an increasingly important role among Poland’s trade
partners. This country is Poland’s third largest source of imports. In 2012, the
value of imports from China estimated almost 20 billion dollars, accounting for
9% of total Polish merchandise imports. However, China is still undiscovered
land when it comes to markets for Polish exporters. Exports to China as a share
of total Polish exports was only about 1% in 2012. The growing disproportion
is also visible in capital flows between China and Poland. By the end of 2011,
Chinese Foreign Direct Investment (FDI) stock in Poland exceeded 300 million
dollars, while the value of Polish investment stock in China at that time was
about 100 million dollars.
In recent years, Polish state authorities have tried to minimalize a huge disproportion in the Polish-Chinese trade and investment relations. They become increasingly interested in boosting economic ties with China and supporting Polish
companies that want to expand to the Chinese market. The government launched
many initiatives to promote the Polish economy in China and send more and more
business missions by Chinese entrepreneurs to Poland as well as Polish entrepreneurs in China. However, Polish companies are still focusing on the European market and are not interested in entering more distant market with a different business
culture. They limit their business activity to imports, as nowadays about 20,000
Polish firms import products from China and only 2,000 are involved in exports to
the Chinese market. Opinions of these enterprises of the potential of the Chinese
market, their plans and expectations regarding the desired support from the state
seem to have significant meaning when deciding on effective support for the development of cooperation with China.
2
A. Gradziuk, J. Szczudlik-Tatar, Perspektywy rozwoju współpracy gospodarczej Polski
z Chińską Republiką Ludową, “Raport PISM”, Warsaw 2012, p. 7.
126
Managers of foreign companies as well as foreign states authorities have to
learn constantly about how to be successful in China. That is why the performance
and opinions of foreign firms has been one of the most researched topics in the
business and management literature focusing on Chinese market. Most articles
investigate different determinants of foreign companies doing business in China,
i.e. their strategies, resources, localization or ownership structure3. Particular interests of scientists is manifested towards the performance of Sino-foreign joint
ventures4. They mainly examine the experience of American, Canadian, Indian,
Japanese, Korean and Singaporean companies on the Chinese market5.
The performance of the European companies in China is relatively poorly
examined, comparing American or Japanese ones. Regular surveys have been conducted only by West European entities6. In this article we are trying to examine the
3
More: J. Child, L. Chung, H. Davies, The performance of cross-border units in China: a test
of natural selection, strategic choice and contingency theories, “Journal of International Business
Studies” 2003, vol. 34, pp. 242–254; H.F. Chung, An empirical investigation of immigrant effects:
the experience of firms operating in the emerging markets, “International Business Review” 2004,
vol. 13, pp. 705–728; Y. Gong, O. Shenkar, M.K. Nyaw, Human resources and international joint
venture performance: a system perspective, “Journal of International Business Studies” 2005, vol. 36,
pp. 505–518; J.J. Li, K.Z. Zhou, A.T. Shao, Competitive position, managerial ties, and profitability of
foreign firms in China: an interactive perspective, “Journal of International Business Studies” 2009,
vol. 40, pp. 339–352.
4
J. Child, Y. Yan, Predicting the performance of international joint ventures: an investigation
in China., “Journal of Management Studies” 2003, vol. 40, pp. 283–320; Y. Luo, J. Tan, Structuring
international joint ventures: how should contractual design be aligned with environmental conditions?, “Management International Review” 2003, vol. 43, pp. 185–211; Y. Luo, S.H. Park, Multiparty cooperation and performance in international equity joint ventures, “Journal of International
Business Studies”, 2004, vol. 35, pp. 142–160; M. Nippa, S. Beechler, A. Klossek, Success factors
for managing international joint ventures: a review and an integrative framework, “Management and
Organization Review” 2007, vol. 3, pp. 277–310.
5
N.R. Abramson, J.X. Ai, Canadian companies doing business in China: key success factors.
“Management International Review” 1999, vol. 39, pp. 7–35; T. Isobe, S. Makino, D.B. Montgomery,
Resource commitment, entry timing, and market performance of foreign direct investments in emerging economies: the case of Japanese international joint ventures in China, “Academy of Management
Journal” 2000, vol. 43, pp. 468–484; R.N. Sanyal, T. Guvenli, Relations between multinational firms
and host governments: the experience of American-owned firms in China, “International Business
Review” 2000, vol. 9, pp. 119–134; N. Takeuchi, M. Wakabayashi, Z. Chen, The strategic HRM
configuration for competitive advantage: evidence from Japanese firms in China and Taiwan, “Asia
Pacific Journal of Management” 2003, vol. 20, pp. 447–480; A. Yan, J. Duan, Interpartner fit and
its performance implications: a four-case study of US-China joint ventures, “Asia Pacific Journal
of Management” 2003, vol. 20, pp. 541–564; B.B. Bhasin, Succeeding in China: cultural adjustments for Indian business, “Cross Cultural Management: An International Journal” 2007, vol. 14,
pp. 43–53.
6
For example in the Business Confidence Survey. German Business in China, Berlin 2012
(available at http://china.ahk.de/fileadmin/ahk_china/Dokumente/Publications/BCS_2012-en-02.
pdf) more than 2000 German corporate members were examined while in the Business Survey. Dutch
Companies in China, Hague 2012 (available at http://china.nlambassade.org/binaries/content/assets/
Polish entrepreneurs’ perception on cooperation with China
Rationale and methodology of the survey
127
perception and real experience of cooperation with China by companies from the
Central and Eastern Europe. The article based on the first business survey on China
conducted by Polish firms. It is highly expected that the results of this empirical study may be useful not only for Polish decision-makers but also for different
actors engaged in the strengthening economic relations between China and CEE
region.
The unfortunate tendency of Polish companies to limit their ambitions to the EU
market and to accept the role of an importer provoke serious questions about main
constraints in the economic relations with China. First possible hypothesis explaining weak presence of Polish firms on the Chinese market is that Polish companies,
as well as other firms from the CEE, faced obstacles which do not allowed them
to increase export and investment values in China despite serious efforts made by
entrepreneurs and state officials. Second hypothesis is focusing on inappropriate
attitude of Polish firms towards Chinese market, which makes any support of state
officials ineffective, regardless how challenging this market is for foreign businesses.
The survey presented in this paper based on the Computer Assisted Telephone
Interview method of 500 Polish companies that employ at least 50 people each.
It was conducted in March and April 2013. The sample was designed so that it
included only those companies that are wholly or majority Polish capital or have
autonomy in decision-making. These companies were drawn in accordance with
the standards of a representative sample, thus on the basis of this study, one can
draw conclusions about the whole population of Polish companies with a probability of 95%. A total of 18 very large companies, 84 large companies and 398
medium-sized companies participated in these interviews. The study was conducted using a dedicated questionnaire consisting of 37 multiple-choice questions. The
respondents were CEOs or top management staff of companies, their owners or
other persons authorised to speak on behalf of the company. Most of the companies
participating in the survey declared economic activity in industrial and manufacturing (54%) and services (12%).
The main issues presented in this reasoning, what reflects in the structure of this
paper, are focusing on: 1) current profile of the cooperation between Polish and
Chinese companies; 2) perception of Chinese competitors by Polish enterprises;
3) their motivation for expansion to the Chinese market; 4) barriers for cooperation with Chinese partners; 5) methods of resolving problems between companies;
6) expectation towards Polish state institutions for support for their expansion to
the Chinese market.
postenweb/c/china/zaken-doen-in-china/2013/01/business-survey-2012.pdf) only 174 out of 517
Dutch companies active in China accepted to be researched. Although there is serious methodological differences between these surveys, many issues, like companies’ strategies, were examined in all
of them.
128
Low profile of Poland’s business presence in China
Most of Polish companies have a presence in a foreign market, especially in the
industry and manufacturing sector. The main destinations for their foreign expansion are EU markets, particularly CEE region. Due to the geographical and cultural
proximities, other popular destinations for international activity are the countries
that emerged after the collapse of the Soviet Union, first of all Ukraine, Belarus and
Russia (Fig. 1). On these markets, Polish companies are able to offer products with
high quality and lower price than West European competitors. They recognized
growing potential of the post-Soviet markets, however they have to confront with
a high level of corruption and political pressure on the free market development.
Relatively few companies choose to work on overseas markets. Regions defined in the study as North America, Turkey and the Middle East, Central and
Eastern Asia share almost the same interest among Polish enterprises, as one fourth
Polish companies confirmed their presence there. It means that China is perceived
as a quite attractive market together with other emerging powers, like Turkey or
India. Contrary to German or Dutch companies, Polish entities do not prioritize
Chinese direction in their business strategies.
Figure 1. Presence of the Polish firms abroad
Main findings
Source: Poland-China. Assessment of Polish Enterprises’ cooperation with China, PISM-KPMG
Study Report, September 2013.
While almost one-fourth of Polish companies claim they are currently cooperating with companies in China, there is only a minor group of companies for which
attempts at cooperation in the past have been unsuccessful. It means that in the nearSpołeczeństwo i Polityka Nr 1 (42)/2015
129
est future China has a chance to become much more popular among Polish business.
Nowadays companies that cooperate with Chinese partners include mainly the industrial, information and communication technology, energy and mining sectors.
The cooperation of Polish companies with China focuses rather on the import
of goods and services than on the contracted production in Chinese factories (Fig. 2).
The latter was usually preferred by many foreign companies present on the Chinese market long time before the beginning of Polish expansion. Although, due
to rising labour costs outsourcing production to China became less attractive for
international business than some years before, the study indicates that many Polish
companies are interested in choosing this option.
Figure 2. The nature of cooperation with China
Polish companies do not follow global trends also in terms of exporting goods
to China. Nowadays this country is more attractive for international companies as
a market for their products than location of manufacturing goods. In case of Polish
firms there is a few giants, like KGHM Polska Miedź S.A., which are able to sells
goods and services in the Chinese market in large extend. Also not many Polish
companies hold a financial investment in China and decide to establish a subsidiary, joint venture or branch in this country. In this regard China is less attractive for
them than many European or American markets7.
7
130
According to the Polish Central Statistical Office, in total, 2,988 Polish companies established
Surprisingly, Polish companies do not perceive Chinese ones as serious competitors on the global market. Only one fourth of the Polish enterprises believe that
the competition from Chinese entities has little impact on the sector or industry
in which they operate, while half of them judge the Chinese impact as low level,
and one fourth consider it to be medium impact. The biggest influence of China is
perceived by companies in the information and communication technology sector,
then construction, forest and furniture industries. Enterprises from the energy and
mining sectors perceive Chinese competition as relatively less important.
Although the majority of Polish companies do not feel nowadays Chinese business as huge challenge for them, they believe in the growing significance of China
in future, which may soon affect the sector in which they operate. Almost half of
them indicate that the importance of the Chinese companies will increase, while
only one-tenth believe that it will decrease. The largest group holding an awareness
of the growing importance of China is among very large enterprises, which seem to
be the most experienced Polish entities abroad.
Unrealistic motives of cooperation
Hence, China is still misperceived by Polish companies as a perfect place for
the relocation of their production due to cheap goods and services, they do not notice another factors that should encourage them to cooperate with Chinese partners
and to expand into the global market. For three-fourth Polish companies the lower
costs of gaining access to goods and services, as well as cost reduction were cited
as main reasons to engage with China (Fig. 3). Therefore, only less than half of
the Polish firms indicate better access to the Chinese market as a main motive to
start cooperation with China, what seems to be the most important factor for many
foreign companies willing to enlarge their presence in China. Also slightly fewer
Polish companies indicate the possibility to acquire know-how, and far fewer perceive China as a good place to invest capital or a source of an acquisition bid.
The most important motives of Polish business for cooperation with China differ
significantly from those indicated in similar studies carrying out by West European
companies. Main reasons for Dutch entities presence in China are the prospects of
the Chinese economy, the size of the Chinese market and demand by Chinese consumers, as more than half of surveyed enterprises indicated these factors8. In turn,
almost all German companies underlined the potential sales in the Chinese market
Underestimated Chinese competition
foreign entities, most of which were located in Germany, 400, than in Ukraine, 356, Czech Republic,
246, Russia, 231, and Romania, 150. Among non-European countries, China with 40 entities ranks
second behind the United States, 71. Działalność podmiotów posiadających udziały w podmiotach
z siedzibą za granicą w 2010 roku. Polish Central Statistical Office, Warsaw, 30 April 2012 (available
at http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pgwf_dzialalnosc_podm_posiad_udzialy_2010.pdf).
8
Business Survey. Dutch Companies in China, Hague 2012 (available at http://china.nlambassade.org/binaries/content/assets/postenweb/c/china/zaken-doen-in-china/2013/01/business-survey2012.pdf).
131
as a key factor, together with the possibility to be present in the Asian market9.
Lower costs for goods and services or lower production costs – the factors that are
most important for Polish companies – were ranked on the much lower position by
German companies willing to engage in cooperation with China.
Figure 3. Motives of starting cooperation with China
Typical obstacles for initial cooperation
For most Polish companies, which have rather weak experience of cooperation
with Chinese partners, main business barriers are quite different than in case of
foreign companies being present on the Chinese marker for decades. For more than
three-quarters of Polish companies biggest obstacle are geographical, linguistic
and cultural distances (Fig. 4). For Dutch and German enterprises these problems
were not even mentioned. Main challenges for West-European business are i.e.
lack of skilled workers, rising costs of personnel, licensing procedures, bureaucratic and administrative obstacles, what, in turn, were not indicated very often by
Polish firms.
Challenges on the Chinese market faced by Polish companies depend on their
size. Geographical distance is the biggest barrier for medium-size and large companies, while for very large companies main problems are local content requirements for products sold on the Chinese market and insufficient levels of intellectual
property protection. In this regard opinion of Polish giants being active on the
Chinese market is quite similar to average view of West European entities.
9
Business Confidence Survey. German Business in China, Berlin 2012 (available at http://china.
ahk.de/fileadmin/ahk_china/Dokumente/Publications/BCS_2012-en-02.pdf)
132
Figure 4. Barriers of cooperation with China
Negotiation as a main conflict solution
Every fourth Polish company working with Chinese business has experienced
a conflict situation, what may be explained by relatively short period of collaboration and quite basic structure of business cooperation, mainly focusing on importing Chinese production to Poland. The most common way of solving conflicts with
Chinese partners is a truce through bilateral negotiations (Fig. 5). This method is
mostly used by all Polish companies in Chine, despite their seize.
Surprisingly, none of the companies have decided to resolve the business conflict that occurred in the Chinese market by a lawsuit through a local court, international arbitration or with diplomatic or political support. The most probably
explanation is that Polish firms count on their own when they find troubles and they
hardly ever expect any help from a third party. Additionally, they rarely organise
common business representation abroad, what makes their hypothetical chances in
the conflict situation very low.
133
Figure 5. Methods of solving conflicts with Chinese partners
Self-sufficient approach and high expectation towards public support
Polish companies practically do not use external support to establish business
contacts and conduct cooperation with China, what make their expansion extremely difficult. For them, the most popular source of knowledge about the Chinese
market is the internet and their own analysis based mainly on the information obtained from companies beginning their expansion in China before them. Logically,
they do not limit the number of sources of information to one, but try to get data
through various channels. Most of firms did not benefit from any support instruments offered by the Polish government.
Although Polish firms do not rely on state support, they expect that the Polish
authorities would protect their interests on Chinese market and provide them with
effective assistance during disputes with Chinese partners (Fig. 6). Moreover, they
expect that Polish state institutions would deliver financial support and all needed
information on business in China.
Polish companies have recognised the promotional activities undertaken by
Polish state institutions as well as its effectiveness in other countries, so the second
popular expectation for them was the promotion of Polish business in China. This
expectation would probably increase as many Polish entrepreneurs may experience
positive effects of existing promotional initiatives of other foreign authorities in
China. Worth to notice is that the proportion of very large Polish companies declaring a need of support from the Polish government tends to be smaller than the cor-
134
Figure 6. Expectations of firms towards Polish state institutions
responding share of large and medium-size businesses. It means that a Polish giants
seem to be self-sufficient and they are not interested in various forms of support.
The Polish business seems to have also some high expectations of the Chinese government. Most Polish companies want it to provide information about the
market, expect it to protect the interests of Polish enterprises, assist in resolving
conflicts with Chinese partners and help find a reliable Chinese partner. They do
not, however, plan to use the help of a professional external adviser in large scale.
Companies are the most interested in business consulting, thus in gaining knowledge about the market, or the optimisation of business processes. Another important areas for them are legal consulting and assistance in obtaining public support
for business activity on the Chinese market.
Conclusion
The results of the first large scaled survey on the Chinese market conducted by
Polish companies proved that inappropriate attitude of Polish business to China
makes its position extremely difficult in this country. Generally, business behaviour
135
of many Polish companies is too individualistic. Mostly they use to a very limited
extent the instruments offered by the state to support exports and investment.
When they find troubles they usually try to solve the conflict with Chinese partners
through bilateral negotiation. None of the companies have decided to address the
problems through proceedings in local courts or international arbitration. Neither
did they seek diplomatic or political support.
The Polish companies’ opinions on the Chinese market seem to be quite outdated and they lack a long term perspective. Among Polish firms an opinion on
China as an attractive source of imports or destination for delocalisation thanks
to low costs still dominates. This result differs from the results of similar studies
conducted in other countries, for which the most important factor of the prospects
in China are selling their goods in this huge market.
In the next survey on Polish companies’ attitudes towards the challenges linked
to the Chinese market and towards support provided by Polish state institutions, the
opinions about self-organization of Polish business in China should be examined.
This issue seem to be very crucial in terms of increasing investments and export of
Polish firms in China and designing effective support by state administration. Long
experience of another foreign companies in China proved that without sharing information and good practises, it is unlikely to achieve business success by external
entities on the Chinese market.
Key words: China, Poland, trade relations, FDI, business perception, CEE
Postrzeganie współpracy z Chinami przez polskich przedsiębiorców
Polska, podobnie jak pozostałe państwa Europy Środkowej i Wschodniej, rozwija swoje relacje z Chinami z założeniem, że państwo to niedługo stanie się największą światową
gospodarką. Polski rząd wciąż wzmacnia polityczne więzi z Chinami, jednak współpraca
między firmami z obu państw pozostaje na niskim poziomie. Niniejszy artykuł prezentuje
wyniki pierwszego sondażu o Chinach przeprowadzonego na tak dużą skalę. Odzwierciedla on postawy polskich eksporterów i inwestorów w stosunku do korzyści i wyzwań
związanych z chińskim rynkiem, jak również w stosunku do wsparcia instytucjonalnego
zapewnianego przez władze państwowe.
Słowa kluczowe: Chiny, Polska, stosunki handlowe, BIZ, postrzeganie biznesu, Europa Środkowo-Wschodnia
Perception de la coopération avec la Chine par les entrepreneurs polonais
La Pologne, ainsi que d’autres États d’Europe centrale et orientale, développe ses relations avec la Chine en étant persuadée que ce pays pourrait bientôt devenir la plus grande
économie mondiale. Le gouvernement polonais renforce de plus en plus les liens politiques
avec la Chine, pourtant la coopération entre les entreprises des deux pays reste à un niveau
faible. L’article présente les résultats de la première enquête à grande échelle sur la Chine
menée par le monde polonais des affaires. Il reflète les attitudes des exportateurs et des in-
136
Mots-clés: Chine, Pologne, relations commerciales, IDE, perception par le monde des
affaires, Europe centrale et orientale
Восприятие польскими предпринимателями сотрудничества с Китаем
Польша, как и другие страны Центральной и Восточной Европы, развивает свои
отношения с Китаем предполагая, что эта страна вскоре станет крупнейшей экономикой в мире. Польское правительство по-прежнему укрепляет политические связи с Китаем, однако сотрудничество между компаниями из обеих стран остается на
низком уровне. В данной статье представлены результаты первого опроса про Китай
в таком большом масштабе. Он отражает отношение польских экспортеров и инвесторов к преимуществам и проблемам на китайском рынке, а также к институциональной поддержке, оказываемой органами государственной власти.
Ключевые слова: Китай, Польша, коммерческие отношения, ПИИ, восприятие
бизнеса, Центральная и Восточная Европа
vestisseurs polonais envers les avantages et les défis liés au marché chinois ainsi qu’envers
l’appui institutionnel accordé par les autorités de l’État.
137
Agnieszka
Świątek
Aktywność obywatelska
a zaufanie do instytucji
publicznych w Łodzi
Celem prezentowanego artykułu jest zbadanie zależności między aktywnością
obywatelską a zaufaniem do instytucji publicznych. Podjęta analiza ma na celu
zweryfikowanie hipotezy mówiącej o tym, że im większe zaufanie do instytucji
publicznych, tym większe zaangażowanie w płaszczyźnie aktywności obywatelskiej. Aktywność obywatelska rozumiana jest tutaj jako uczestnictwo w wyborach
poprzez: głosowanie, pracę w kampanii wyborczej, udział w spotkaniach wyborczych, agitowanie na rzecz danego kandydata.
Podstawę empiryczną prezentowanych danych stanowią wyniki reprezentatywnych badań ilościowych zebranych w ramach projektu Odrodzenie postprzemysłowych miast peryferyjnych prowadzonych przez Katedrę Socjologii Wsi i Miasta
Uniwersytetu Łódzkiego. Próba objęła 700 dorosłych mieszkańców Łodzi. Autor
był członkiem zespołu badawczego.
Wprowadzenie
Jakość demokracji po okresie PRL-u jest jednym z najważniejszych tematów
zarówno sympozjów naukowych, książek, jak też rozmów publicystycznych ostatnich lat. Kwestia ta budzi zainteresowanie naukowców wielu dziedzin, począwszy
od politologów, socjologów czy ekonomistów. Niestety w większości analiz mówi
się o kryzysie polskiej demokracji, słabości społeczeństwa obywatelskiego, bierności obywateli.
Znamienną cechą Polski jest niewątpliwie niski poziom aktywności społecznej.
Dość nisko kształtuje się zarówno aktywność obywatelska, jak i prospołeczna czy
kooperacyjna. Jak wynika z badań, zdecydowana większość naszego społeczeństwa
nie wykazuje zainteresowania sprawami wykraczającymi poza życie prywatne,
nie podejmuje działań obywatelskich w celu współtworzenia świata wokół siebie
138
1
Polacy o swojej aktywności społecznej, Komunikat z badań CBOS, BS/20/2008; Stowarzyszeniowo-obywatelski kapitał społeczny, Komunikat z badań CBOS, BS/133/2008; Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998–2010, Komunikat z badań CBOS, BS16/2010;
Działalność społeczna Polaków, Komunikat z badań CBOS, BS/10/2010; Bilans aktywności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej Polaków, a także doświadczeń osobistych w roku 2009, Komunikat z badań CBOS, BS/21/2010; Diagnoza społeczna 2010, http://www.diagnoza.com.pl/#/
start, dostęp: 10.2013 r.; H. Domański, Społeczeństwa europejskie. Stratyfikacja i systemy wartości,
Warszawa 2009.
2
A. Sułek, Doświadczenie i kompetencje obywatelskie Polaków, w: Diagnoza społeczna 2009.
Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009.
3
Z. Zagała, Kultura obywatelska – zagrożenia i szanse procesu jej budowania w warunkach
polskich, w: Obywatel w lokalnej społeczności. Studia i szkice socjologiczne. Praca zbiorowa, red.
M.S. Szczepański, A. Śliz, Tychy–Opole 2004, s. 228.
4
Respondenci określają swoje zaufanie do instytucji, takich jak: Rzecznik Praw Obywatelskich, Kościół rzymskokatolicki, Kościoły innych wyznań, policja, władze lokalne miasta/gminy,
rząd, urzędnicy administracji publicznej, Unia Europejska, Caritas, gazety, związki zawodowe, duże
przedsiębiorstwa, harcerstwo, Sejm i Senat, NATO, PCK, IPN, wojsko, sądy, ONZ, telewizja, partie
polityczne, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy.
5
Zaufanie społeczne, Komunikat z badań CBOS, BS/33/2008.
Aktywność obywatelska a zaufanie do instytucji publicznych w Łodzi
i nie jest chętna do angażowania się w rozwiązywanie problemów społecznych1.
Niechęć do wspólnego działania oraz pewność skuteczniejszej realizacji obranego
celu w pojedynkę stają się niejako opisem aktywności w naszym kraju. Polacy
określani są jako ci, którzy „nie umieją, bo nie działają, a nie działają, bo nie umieją”2. W ocenie wielu socjologów niski jest także poziom kultury obywatelskiej
rozumianej jako „zespół akceptowanych wartości, przekonań, postaw i wzorów
zachowań niezbędnych do sprawnego funkcjonowania społeczeństwa”3.
Obrońcy dobrej kondycji polskiej demokracji jako fundamentalne argumenty
swojego stanowiska podają przede wszystkim „nieuczestniczenie jako odreagowanie PRL-u” oraz „wolność do niedziałania”. Jakkolwiek wydaje się to logiczne
i przemyślane wyjaśnienie absencji obywateli w życiu publicznym, to jednak jej
skala i długość trwania każe dogłębnie zastanowić się nad tą kwestią.
Uczestnictwo w życiu publicznym – przede wszystkim w aspekcie udziału
w wyborach jako elemencie funkcjonowania procedur demokratycznych – jest
związane między innymi z zaufaniem społecznym zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zaufaniem do instytucji życia publicznego. Badacze CBOS-u od
wielu już lat, widząc ten związek, cyklicznie – co dwa lata – pytają respondentów o ich zaufanie do Sejmu, prezydenta czy też Kościoła4. Kryzys zaufania może
być spowodowany sytuacją ekonomiczną. Polacy stają się mniej ufni w stosunku
do nieznanych sobie osób (zaufanie indywidualne – horyzontalne). „Największą
nieufność Polaków budzą partie polityczne, gazety, Sejm i Senat, rząd, telewizja,
a także sądy, urzędnicy administracji publicznej oraz Kościoły innych wyznań” –
wynika z raportu CBOS z 2012 roku5.
Niniejszy artykuł ma właśnie zaprezentować relacje między udziałem w wyborach (parlamentarnych, samorządowych i prezydenckich) a zaufaniem do instytucji publicznych. W większości dostępnych danych zależność ta dotyczy jedynie
139
Agnieszka Świątek
zaufania do instytucji na poziomie kraju, zatem zbadanie zależności także w płaszczyźnie lokalnej może być wartościowym materiałem.
Aktywność obywatelska
Badacze aktywności obywatelskiej skupiają się przede wszystkim na aspekcie funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego w płaszczyźnie politycznej.
Społeczeństwo obywatelskie rozumiane jest w tym kontekście jako „zbiorowość
społeczna, w której występuje swobodna wymiana interesów i wartości poprzez
zaangażowane w zinstytucjonalizowane formy współżycia społecznego. Wywierają one wpływ na podejmowanie decyzji politycznych, dążą do zdobycia władzy,
dbają o realizację interesu grupowego swoich członków, mobilizują ludzi do rozwiązywania ważnych spraw społecznych na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym”6.
Aktywność obywatelska rozumiana jest tutaj jako uczestnictwo w wyborach (zarówno czynne – głosowanie, jak też bierne – kandydowanie), przynależność do partii
politycznych, wysyłanie petycji i zapytań do polityków, zaangażowanie w działalność trzeciego sektora7. Jak twierdzi Robert D. Putnam: „Być obywatelem we wspólnocie obywatelskiej oznacza przede wszystkim aktywnie uczestniczyć w sprawach
publicznych”8. Sidney Verba, Kay L. Scholzman i Henry E. Brady rozumieją aktywność obywatelską jako aktywność, której celem jest wpływanie na polityczne
instytucje. Dzieje się to poprzez udział w kreowaniu sfery publicznej lub wybór
ludzi, którzy tworzą tę sferę.
Kluczową kwestią w literaturze przedmiotu są badania dotyczące doświadczenia obywatelskiego w sytuacji głosowania9. Demokracja niejako wymusza aktywność w tej sferze. Niemniej jednak w obecnej sytuacji nie jest możliwa aktywność
wszystkich obywateli w podejmowaniu ogółu decyzji politycznych. Przedstawicielstwo jest koniecznością współczesnych czasów10. Bierne prawo wyborcze, które przysługuje po spełnieniu odpowiednich wymogów, nie umniejsza roli czynnego prawa wyborczego przysługującego w demokratycznym państwie praktycznie
każdemu pełnoletniemu obywatelowi (wyłączeni są jedynie ubezwłasnowolnieni
lub wykluczeni prawomocnym wyrokiem sądu).
6
J. Sikora, Instytucje społeczeństwa obywatelskiego, w: Kapitał społeczny – aspekty teoretyczne
i praktyczne, red. H. Januszek, Poznań 2004, s. 254.
7
A. Pacześniak, Wpływ Unii Europejskiej na aktywność obywatelską w Polsce – dobrodziejstwo czy przekleństwo?, w: W kierunku samoorganizacji społecznej. Społeczeństwo obywatelskie
w działaniu, red. R. Morawski, T. Jemczura, Racibórz 2009, s. 19.
8
R. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech,
Kraków–Warszawa 1995, s. 133.
9
A. Sułek, Doświadczenia i umiejętności obywatelskie Polaków, w: Socjologia i Siciński. Style
życia, społeczeństwo obywatelskie, studia nad przyszłością, red. P. Gliński, A. Kościański, Warszawa
2009, s. 18.
10
Potwierdza to m.in. R. Legutko: Problemy demokratycznej partycypacji, w: Polityka i świat
wartości. Uczestnictwo obywateli w życiu społeczno-politycznym, red. J. Miklaszewska, Kraków
1998. Rozważa w nim prawdziwość tezy Mosesa Finleya z książki Democracy: Ancient and Modern,
mówiącej, że demokracja starożytna jest nieprzystawalna do naszych czasów.
140
Tabela 1. Frekwencja wyborcza w wyborach prezydenckich, samorządowych i parlamentarnych
Wybory prezydenckie
(I tura)
okręg
łódzki
Polska
Wybory samorządowe
do rad gmin/ rady miasta
Wybory parlamentarne:
Sejm
2000
2005
2010
2002
2006
2010
2001
2005
2007
2011
64,57
53,82
60,32
25,81
36,37
34,94
48,54
43,62
61,98
55,54
61,12
49,74
54,94
44,12
45,99
47,32
46,29
40,57
53,88
48,92
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z komisji wyborczych, http://pkw.gov.pl/, dostęp:
10.2013 r.
W centrum zainteresowania socjologii polityki znajduje się kwestia zachowań
wyborczych – zarówno aktywności obywatelskiej w sferze głosowania, jak i absencji. Dla socjologa na szczególną uwagę zasługuje ujawnienie czynników wpływających na podjęcie trudu oddania głosu, wyboru określonego polityka czy też
wpływu aktu głosowania na rozwój społeczeństwa.
W badaniach nad zachowaniami politycznymi występują cztery tematy:
• proces socjalizacji politycznej, w którym jednostka przyjmuje określoną postawę polityczną;
• udział obywateli w życiu politycznym;
• zachowania polityczne jednostek i grup podejmujących decyzje;
• wpływ postaw na zachowanie polityczne11.
Warto zauważyć, że zagadnienia te interesują także politologów i psychologów
społecznych. Niestety, jak pisze Jacek Raciborski, nie można ulec złudzeniu, że większość obywateli to homo politicus, a wybory to „procedura, która pasjonuje wszystkich”12. W Polsce w wyborach uczestniczy systematycznie co trzeci obywatel.
W naszym kraju dominuje republikański model partycypacji obywatelskiej.
Oznacza on, że poziom frekwencji wyborczej wzrasta pod wpływem występowania
wydarzeń nadzwyczajnych. Większą popularnością cieszyły się na przykład wybory
parlamentarne z 2007 roku niż wybory do Parlamentu UE z 2004 czy 2009 roku13.
Jak pokazują dane zebrane w okręgach wyborczych w ostatnich latach, okręg
łódzki charakteryzuje się niższym niż średnia krajowa wskaźnikiem frekwencji
wyborczej w wyborach samorządowych (o około 12–18 punktów procentowych)
oraz wyższym w wyborach centralnych (na przykład, w ostatnich wyborach parlamentarnych frekwencja była wyższa o blisko 7 punktów procentowych od średniej
krajowej). Biorąc jednak pod uwagę dane dotyczące frekwencji wyborczej w naj11
J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s. 291–299.
J. Raciborski, Zachowania wyborcze Polaków 1989–2006, w: Wymiary życia społecznego.
Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Warszawa 2007, s. 334.
13
D. Dolińska, Uczestnictwo wyborcze w Polsce, w: Inteligent i obywatel, red. P. Weryński, K Rąb,
A. Musiał, Kraków 2009.
12
141
Agnieszka Świątek
większych miastach Polski w ostatnich wyborach parlamentarnych i prezydenckich, Łódź plasuje się na ostatnim miejscu. Różnica między najwyższą frekwencją
wyborczą odnotowaną w Warszawie wynosi aż 9 punktów proc. w wyborach prezydenckich i 12 punktów proc. w wyborach parlamentarnych.
Tabela 2. Frekwencja wyborcza w ostatnich wyborach prezydenckich, parlamentarnych dla
największych miast Polski (w procentach)
Warszawa
Gdańsk
Poznań
Kraków
Wrocław
Łódź
Wybory prezydenckie
(II tura)
Wybory parlamentarne:
Sejm
2010
2011
66,91
64,74
63,20
63,10
61,45
58,19
67,75
61,32
62,26
60,12
59,76
55,54
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z komisji wyborczych, http://pkw.gov.pl/, dostęp:
10.2013 r.
Punktem wyjścia w niniejszym artykule jest definicja Pawła Starosty, zgodnie
z którą aktywność obywatelska jest rozumiana w kategoriach podejścia behawioralnego jako „działalność wykonywana przez obywateli w sferze publicznej, politycznej i społecznej”14. Aktywność obywatelska będzie jednak rozumiana szerzej,
tj. jako zmienna syntetyczna składająca się z komponentów aktywności wyborczej
w ostatnich wyborach samorządowych, parlamentarnych i prezydenckich. Aktywność w poszczególnych wyborach będzie się składać z czterech zmiennych cząstkowych:
• oddanie głosu w wyborach;
• praca w kampanii wyborczej;
• namawianie innych do głosowania na danego kandydata;
• udział w spotkaniach z kandydatami15.
Teoretyczna rozpiętość stworzonych skal wynosi od 4 do 8. Wynik 4 oznaczałby udział w każdym analizowanym komponencie aktywności obywatelskiej. Empiryczne zakresy skal zilustrowane zostały na poszczególnych histogramach (zob.
wykres 1, wykres 2, wykres 3).
14
P. Starosta, Civic Participation in Rural Europe, „Przegląd Socjologiczny”, 2010.
Czy głosował(a) P. w ostatnich wyborach samorządowych/parlamentarnych/prezydenckich?;
Czy pracował(a) P. w kampanii wyborczej na rzecz któregoś z kandydatów lub partii w ostatnich wyborach samorządowych/ parlamentarnych/prezydenckich?; Czy przekonywał(a) P. innych do głosowania na określonego kandydata lub ugrupowanie polityczne w ostatnich wyborach samorządowych/
parlamentarnych/prezydenckich? Czy uczestniczył(a) P. w spotkaniach z kandydatami na radnych,
posłów, lub prezydenta w ostatnich wyborach samorządowych/parlamentarnych/prezydenckich?
15
142
Alfa Cronbacha = 0,574
Źródło: opracowanie własne.
Wykres 2. Skala – aktywność obywatelska w wyborach parlamentarnych
Wykres 1. Skala – aktywność obywatelska w wyborach samorządowych
Alfa Cronbacha= 0,481
143
Agnieszka Świątek
Wykres 3. Skala – aktywność obywatelska w wyborach prezydenckich
Wartości poszczególnych komponentów na tle potencjalnego zakresu zmiennych są niskie. Świadczą o tym średnie wartości analizowanych wskaźników.
Średni poziom zmiennej aktywności wyborczej w wyborach samorządowych wynosi 7,38. Średni poziom aktywności obywatelskiej w wyborach parlamentarnych
7,31. W przypadku trzeciego komponentu aktywności obywatelskiej w wyborach
prezydenckich sytuacja wygląda podobnie – średni poziom komponentu sieci wynosi 7,24.
Tabela 3. Częstotliwość poszczególnych wartości skal aktywności wyborczej w ostatnich
wyborach prezydenckich, parlamentarnych, samorządowych
Skala –
wybory prezydenckie
4
5
6
7
8
N
Skala –
wybory parlamentarne
Skala –
wybory samorządowe (Łódź)
częstotliwość
%
częstotliwość
%
częstotliwość
%
2
13
35
417
233
700
0,3
1,9
5,0
59,6
33,3
100,0
2
14
40
352
292
700
0,3
2,0
5,7
50,3
41,7
100,0
7
12
40
289
352
700
1,0
1,7
5,7
41,3
50,3
100,0
144
Oddanie głosu
w wyborach
Praca
w kampanii
wyborczej
n
337
363
700
403
297
700
463
237
700
n
21
679
700
12
688
700
16
684
700
tak
nie
ogółem
tak
Aktywność
wyborcza
w wyborach parla- nie
mentarnych
ogółem
tak
Aktywność
wyborcza
nie
w wyborach prezydenckich
ogółem
Aktywność
wyborczaw wyborach
samorządowych
%
48,1
51,9
100
57,6
42,4
100
66,1
33,9
100
%
3,0
97,0
100
1,7
98,3
100
2,3
97,7
100
Namawianie innych do
głosowania na
danego kandydata
n
%
43
6,1
657
93,9
700
100
47
6,7
653
93,3
700
100
41
5,9
659
94,1
700
100
Udział
w spotkaniach
z kandydatami
n
32
668
700
20
680
700
14
686
700
%
4,6
95,4
100
2,9
97,1
100
2,0
98,0
100
Porównując poszczególne komponenty aktywności wyborczej, na plan pierwszy wysuwa się komponent głosowania. Udział w tej aktywności obywatelskiej
kształtuje się na poziomie 48,1% – w głosowaniu w wyborach samorządowych,
57,6% – w głosowaniu w wyborach parlamentarnych, 66,1% – w głosowaniu
w wyborach prezydenckich. Jest to zgodne z odnotowanymi wyżej uwagami na
temat zróżnicowanej frekwencji wyborczej w zależności od typu wyborów.
Najmniejszy odsetek aktywności respondentów w każdym typie wyborów dotyczy komponentu pracy w kampanii wyborczej. Wynosi on w wyborach parlamentarnych tylko 1,7%, 2,3% w wyborach prezydenckich oraz 3% w wyborach
samorządowych.
Porównując aktywność w tych trzech typach wyborów, największy odsetek
komponentu „namawiania innych do głosowania na danego kandydata” odnotowujemy w wyborach parlamentarnych – 6,7%. Wynika to prawdopodobnie ze zwiększonej konieczności opowiedzenia się za jedną z partii reprezentujących tożsame
poglądy. Dyskusje medialne, debaty publiczne również wpływają na taką psychologiczną konieczność wyboru, co może skutkować chęcią przekonania innych do
słuszności własnej decyzji wyborczej. Niski odsetek agitacji w wyborach prezydenckich – 5,7% może tłumaczony być raczej reprezentatywną rolą jaka przypisana jest tej instytucji bez dużego wpływu na rozwiązywanie kwestii społecznych
i ekonomicznych związanych z życiem obywateli.
Natomiast największy udział w spotkaniach z kandydatami dotyczy wyborów
samorządowych (4,6%), co jest zgodne także z ideą istnienia samorządu lokalnego jako organu instytucjonalnego najbliższego obywatelowi. Niemniej jednak
taki wynik jest nadal bardzo niski i wymaga podjęcia zasadniczych kroków władz
w celu przybliżenia reprezentowania poglądów kandydatów.
Tabela 4. Częstotliwość poszczególnych itemów skal aktywności wyborczej
145
Agnieszka Świątek
Niski poziom aktywności obywatelskiej według interdyscyplinarnych badań
może wynikać przede wszystkim z następujących czynników:
• mentalność posttotalitarna;
• brak tradycji obywatelskich;
• ograniczenie etosu społecznikowskiego;
• egoistyczny indywidualizm;
• tęsknota za miękkim autorytaryzmem;
• atrofia idei reprezentacji i partycypacji społecznej;
• syndrom wyuczonej bezradności;
• nastawienie na wartości materialistyczne;
• skompromitowane pojęcie pracy społecznej;
• niski poziom świadomości obywatelskiej;
• brak poczucia wpływu na sprawy kraju i swojego środowiska;
• brak wiary w skuteczność działań obywatelskich;
• negatywna ocena polskiej sceny politycznej16.
Zaufanie do instytucji publicznych
Ważność zaufania społecznego podkreśla zbieżność rankingów krajów z wysokim
zaufaniem do rankingów wzrostu gospodarczego, dochodu narodowego per capita,
zdrowotności, średniej długości życia, stopnia skolaryzacji i swobód politycznych17.
Zaufanie społeczne określane jest metaforą „«smaru» w kooperacji społecznej”18.
Potwierdzenie tezy Putmana mówiącej o przyczynie zróżnicowania rozwojowego
regionów, leżącej w aktywności obywatelskiej ich mieszkańców, można odnaleźć
w badaniach Pawła Swianiewicza i Wojciecha Dziemianowicza19.
Warto także zauważyć, że jedną z „pierwszych zasad wywiedzionych z klauzuli
generalnej demokratycznego państwa prawnego była zasada zaufania obywateli do
państwa i stanowionego przez nie prawa (zwana niekiedy zasadą lojalności państwa
wobec obywateli)”20. Duże zaufanie społeczne do instytucji prawnych, polityków i wydawanych przez urzędników rozporządzeń prawnych zmniejsza koszty rządzenia krajem. W takiej sytuacji nie trzeba pilnować obywateli, aby wypełniali prawo. Kwoty
przeznaczane na kontrolę obywateli przez urzędników można przeznaczać wtedy na
inne bardziej użyteczne społecznie cele. Niestety jest to kwestia często pomijana przez
władze niezauważające pozytywnych skutków budowania dobrego wizerunku.
16
J. Malinowski, Tu nic nie da się zrobić, czyli bierność obywatelska, w: Bierność społeczna.
Studia interdyscyplinarne, red. A. Keplinger, Warszawa 2008, s. 255.
17
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007, s. 293.
18
B. Lewenstein, M. Theiss, Dylematy obywatelskiej aktywizacji społeczności lokalnych w Polsce, w: Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lokalnego. Praca zbiorowa, red. J. Kurczewska,
Warszawa 2008, s. 311.
19
M. Chludziński, Organizacje pozarządowe a rozwój lokalny – krótkie wprowadzenie, w: Organizacje
pozarządowe powiatu augustowskiego, red. K. Anuszkiewicz, Augustów 2004.
20
M. Michalczuk-Wlizło, Zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa
w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w: Dwadzieścia lat demokratyzacji systemu politycznego
RP, red. B. Dziemidok-Olszewska, T. Bichta, Lublin 2011, s. 132.
146
Wykres 4. Histogram – skala zaufania pionowego w Łodzi
Naturalne jest, że źródłem poznawczym w relacjach państwa i obywateli są
w sposób pośredni media oraz bezpośrednio – urzędnicy. Dlatego tak ważne jest
dążenie do wzrostu zaufania na poziomie lokalnym mające przełożenie na zaufanie
do całego państwa.
Respondenci biorący udział w badaniu Odrodzenie postprzemysłowych miast
peryferyjnych określali poziom własnego zaufania do instytucji na czułej siedmiopunktowej skali o zakresach od „-3” (całkowity brak zaufania) do „3” (pełne
zaufanie). Dla pełnego zrozumienia czynników wpływających na aktywność obywatelską (lub jej brak) uwzględniono zatem czynnik zaufania do instytucji publicznych. Skala została sprawdzona metodą Alfa Cronbacha. Statystyka ta oparta jest
na współczynnikach korelacji wszystkich pytań ankiety z ogólnym wynikiem tej
skali21. Alfa w tym przypadku generuje wynik 0,908. Mówi nam zatem o tym, że
spójność skali jest duża. Wynik ten jest w pełni zadowalający. Można zatem uznać,
że tak stworzona skala jest rzetelnym narzędziem pomiarowym.
Dokładniejsze informacje na temat poziomu badanego zjawiska uzyskano w oparciu o skalę zaufania pionowego. Zmienna ta powstała jako suma poszczególnych itemów skali do oceny zaufania pionowego. Wskaźnik ten przymuje wartość z przedziału
12–84, przy czym im wyższa jego wartość, tym większe zaufanie. Informacje o war21
Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach społecznych na
przykładach z psychologii, red. S. Bedyńska, A. Brzezicka, Warszawa 2007.
147
Agnieszka Świątek
tościach skonstruowanej zmiennej prezentuje w sposób graficzny histogram z krzywą
normalną. Średni poziom zaufania do podmiotów, które złożyły się na wymiar zaufania pionowego, wyniósł w Łodzi 35,69. Wartości te – na tle potencjalnego zakresu
zmiennej – świadczą o niskim zaufaniu badanych do instytucji życia publicznego.
W celu dalszej analizy przetransformowano skalę – z uwzględnieniem średniej
i odchylenia standardowego – na trzypunktową, gdzie „-1” oznacza brak zaufania,
a „1” – pełne zaufanie.
Tabela 5. Poziom zaufania pionowego
N
%
-1
113
16,1%
0
467
66,7%
1
120
17,1%
Ogółem
700
100%
Na podstawie wyników można zauważyć, że tylko 17,1% łodzian ufa instytucjom życia publicznego. Najwyższy odsetek dotyczy odpowiedzi neutralnych.
Największe znaczenie dla skali zaufania do instytucji lokalnych ma zaufanie do
instytucji oświatowych – na poziomie 31,3% (zob. tabela 6). Wynik ten potwierdzają dokumenty strategiczne dla województwa (Regionalna Strategia Innowacji,
Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego) upatrujące jako element mocnej strony województwa w analizie SWOT właśnie instytucje edukacyjne.
Zaskakująco pozytywny wynik dotyczy w Łodzi zaufania do policji miejskiej
– 26,5%. Najmniejsze zaufanie do instytucji odnotowano w stosunku do partii politycznych – 5,1%. Niski odsetek zaufania dotyczy także rady miasta (5,8%).
Tabela 6. Poziom zaufania do instytucji w Łodzi
Zaufanie do:
n
%
n
%
n
-3
167
23,9
198
28,3
149
-2
202
28,9
168
24
151
-1
151
21,6
150
21,4
145
0
139
19,9
130
18,6
165
1
31
4,4
44
6,3
60
2
8
1,1
5
0,7
18
3
2
0,3
5
0,7
12
Ogółem
700
100%
700
100%
700
%
21,3
21,6
20,7
23,6
8,6
2,6
1,7
100%
n
%
n
%
n
miejskiej policji
%
banków/instytucji finan- n
sowych funkcjonują%
cych w mieście
121
17,3
116
16,6
120
17,1
73
134
19,1
123
17,6
100
14,3
123
197
28,1
135
19,3
133
19
157
160
22,9
176
25,1
162
23,1
188
66
9,4
119
17
142
20,3
93
16
2,3
25
3,6
32
4,6
47
6
0,9
6
0,9
11
1,6
19
700
100%
700
100%
700
100%
700
10,4
17,6
22,4
26,9
13,3
6,7
2,7
100%
rady miasta
prezydenta miasta/
burmistrza
przedstawicieli kleru
z miejscowych wspólnot
religijnych
lokalnych przedsiębiorców/biznesmenów
instytucji wymiaru sprawiedliwości w mieście
148
partii politycznych
obecnego rządu
obecnego prezydenta
kraju
n
%
n
%
n
%
n
%
n
%
-3
105
15,0
54
7,7
232
33,1
208
29,7
136
19,4
-2
177
25,3
72
10,3
196
28
184
26,3
120
17,1
-1
188
26
120
17,1
148
21,1
141
20,1
155
22,1
0
145
20,7
242
34,6
88
12,6
116
16,6
164
23,4
1
62
8,9
148
21,1
23
3,3
40
5,7
90
12,9
2
23
3,3
55
7,9
10
1,4
7
1
28
4
3
6
0,9
9
1,3
3
0,4
4
0,6
7
1
Ogółem
700
100%
700
100%
700
100%
700
100%
700
100%
Legenda: „3” – w bardzo dużym stopniu; „2” – w dużym stopniu; „1” – raczej w dużym stopniu;
„0” – w takim samym stopniu mam zaufanie, co nie mam zaufania; „-1” – raczej nie mam zaufania;
„-2” – nie mam zaufania; „-1” – zdecydowanie nie mam zaufania.
Wpływ zaufania pionowego na aktywność obywatelską
Celem niniejszego artykułu, jak zostało zaznaczone we wprowadzeniu, jest zbadanie hipotezy mówiącej o zależności między aktywnością obywatelską a zaufaniem
do instytucji. Skala aktywności obywatelskiej rozumianej jako aktywność obywatelska w poszczególnych typach wyborów (samorządowych, parlamentarnych, prezydenckich) poddana została testowi rzetelności. Alfa Cronbacha wynosi 0,874.
Wykres 5. Skala – aktywność wyborcza w Polsce
Zaufanie do:
instytucji ochrony
zdrowia w mieście
instytucji edukacyjno-oświatowych
149
Agnieszka Świątek
Podsumowując otrzymane wyniki, należy zaznaczyć, że istnieje statystycznie
istotna zależność między stworzonymi skalami a skalą aktywności obywatelskiej.
Tabela 7. Współczynnik r-Pearsona poszczególnych skal aktywności obywatelskiej
Skala – wybory
samorządowe
Skala – wybory
parlamentarne
Skala – wybory
prezydenckie
Skala – aktywność
wyborcza
1
0,692**
0,620**
0,872**
0,692**
1
0,803**
0,925**
0,620**
0,803**
1
0,892**
0,872**
0,925**
0,892**
1
Skala – wybory
samorządowe
Skala – wybory
parlamentarne
Skala – wybory
prezydenckie
Skala – aktywność
wyborcza
** Zależność istotna na poziomie istotności 0,01.
Tabela 8. Zależności między skalami zaufania i podskalami aktywności obywatelskiej
Skala zaufanie
do instytucji lokalnych/
aktywność obywatelska
w wyborach
samorządowych
Skala zaufanie
Skala zaufanie do instySkala zaufanie
tucji lokalnych/
aktywność obywatelska Skala – aktywność obySkala – aktywność obyw wyborach parlamenwatelska w wyborach
watelska
tarnych
prezydenckich
Vc= 0,119
Vc 0 ,114
bz.
p.0,011
p. 0,019
bz.
Siła związku między analizowanymi zmiennymi, mierzona statystyką V-Cramera,
wskazuje jednakże na istnienie istotnej statystycznie zależności między tylko dwiema podskalami aktywności obywatelskiej a zaufaniem do instytucji publicznych.
Siła związku na poziomie słabym dotyczy jedynie zależności między skalą zaufania do instytucji a skalą aktywności obywatelskiej w wyborach parlamentarnych (Vc = 0,119) oraz skalą aktywności obywatelskiej w wyborach prezydenckich (Vc = 0,213).
Podjęto także próbę stworzenia modelu regresji. Poziom istotności wynosi
w większości przypadków powyżej 0,05, co świadczy o braku istotnych statystycznie zależności. Warto zauważyć, że w każdej omawianej skali istotna statystycznie zależność dotyczy czynnika „zaufanie do przedstawicieli kleru z miejscowych
wspólnot religijnych”. Druga istotna zależność dotyczy zaufania do instytucji wymiaru sprawiedliwości w mieście. Niestety dane predykatory nie pozwalają w pełni przewidywać zmiennej zależnej. R² w każdym analizowanym przypadku jest
bardzo niski. Zaufanie do instytucji wyjaśnia:
150
Tabela 9. Model regresji
zaufanie do:
rady miasta
prezydenta miasta/
burmistrza
przedstawicieli kleru
z miejscowych wspólnot
religijnych
lokalnych
przedsiębiorców/biznesmenów
instytucji wymiaru
sprawiedliwości
w mieście
miejskiej policji
banków/instytucji finansowych funkcjonujących
w mieście
instytucji ochrony zdrowia w mieście
instytucji edukacyjno-oświatowych
partii politycznych
obecnego rządu
obecnego prezydenta
kraju
R2
F
P
Aktywność
obywatelska w wyborach
samorządowych
Aktywność
obywatelska
w wyborach parlamentarnych
Aktywność
obywatelska
w wyborach prezydenckich
Beta
0,034
p.
0,552
Beta
0,022
p.
0,698
Beta
0,040
p.
0,494
Beta
0,036
p.
0,536
-0,024
0,685
-0,014
0,810
-0,047
0,428
-0,031
0,598
-0,153
0,001
-0,160
0,000
-0,106
0,018
-0,157
0,000
0,010
0,859
-0,005
0,928
-0,050
0,352
-0,015
0,775
0,100
0,110
0,138
0,027
0,133
0,034
0,137
0,029
0,009
0,882
-0,008
0,895
-0,048
0,441
-0,016
0,797
0,002
0,965
0,075
0,132
0,080
0,110
0,056
0,260
0,036
0,473
-0,039
0,434
0,063
0,213
0,022
0,665
-0,006
0,902
-0,062
0,212
-0,096
0,054
-0,058
0,238
0,086
-0,091
0,096
0,131
0,074
-0,060
0,151
0,321
-0,004
-0,074
0,941
0,218
0,061
-0,084
0,241
0,162
-0,050
0,319
0,004
0,935
0,025
0,622
-0,010
0,842
0,013
1,783
0,047
0,034
2,008
0,021
0,027
1,611
0,084
Aktywność
obywatelska
• 1,3% aktywności obywatelskiej w wyborach samorządowych;
• 1,5% aktywności obywatelskiej;
• 3,4% obywatelskiej w wyborach parlamentarnych.
0,015
1,876
0,034
151
Agnieszka Świątek
Podsumowanie
Podsumowując, podjęta analiza empiryczna wykazała, że aktywność obywatelska mieszkańców Łodzi koncentruje się wyłącznie na jednym typie. Respondenci
deklarują przede wszystkim oddawanie głosów w wyborach. Badacze przedmiotu
często zwracają uwagę, że aktywność wyborcza opiera się na rytuale. Obywatele
głosują nie dlatego, że akceptują wartości czy postulaty demokracji. Mniej niż połowa osób, które głosują, posiada jakieś ideowe uzasadnienie tego faktu22.
Kolejnym ważnym wnioskiem jest potwierdzenie zależności między aktywnością obywatelską a zaufaniem do instytucji lokalnych. Pomimo że siła związku
między stworzonymi skalami jest słaba, to jednak nie umniejsza to roli zaufania
i jego wpływu na aktywność obywatelską w wyborach parlamentarnych i prezydenckich.
Zwiększenie roli zaufania społecznego na poziomie lokalnym nie będzie sprawą łatwą ani szybką do realizacji. Warto jednak podjąć ten trud w celu przybliżenia Polski do krajów, w których aktywność obywatelska nie jest sferą marginalną,
która dotyczy jedynie garstki obywateli. Duże znaczenie w zwiększeniu zaufania
społecznego ma:
• stabilność porządku społecznego;
• nieodwołalność zasad, ramy prawne przepisów;
• wystrzeganie się „eksperymentu politycznego”23.
Są to czynniki, które można odnieść zarówno do instytucji działających w aspekcie lokalnym, jak i przede wszystkim krajowym. W aspekcie mikro należałoby się
skoncentrować między innymi na większej ilości konsultacji społecznych, informowaniu o planowanych inwestycjach w mediach lokalnych.
Na zakończenie warto przytoczyć słowa, które w pełni wyjaśniają rolę człowieka – bez którego aktywności w sferze publicznej nigdy nie powstanie dobrze
funkcjonujące społeczeństwo obywatelskie – jako obywatela w demokratycznym
państwie: „społeczeństwo obywatelskie potrzebuje demokracji w równym stopniu,
jak demokracja potrzebuje społeczeństwa obywatelskiego. (...) spoiwem społeczeństwa i demokracji jest obywatel, istota myśląca, czująca, mająca swoje wartości, normy, przyzwyczajenia i interesy”24.
Słowa kluczowe: aktywność obywatelska, zaufanie pionowe, Łódź, aktywność
wyborcza
Social activity and trust towards public institutions in Łódź
The aim of the article is to verify hypothesis that the greater the trust in public institutions, the greater involvement on the level of civic activity. The civic activity is understood
here in the broadest sense, as participation in the presidential elections, parliamentary or
22
23
24
152
Praktyki obywatelskie Polaków. Praca zbiorowa, red. J. Raciborski, Warszawa 2010, s. 14.
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament…, s. 295.
A. Śliz, W kręgu społeczeństwa obywatelskiego, w: Obywatel w lokalnej…, s. 8.
Key words: social activity, vertical trust, Łódź, electoral activity
Activité citoyenne et confiance envers les institutions publiques à Łódź
L’article a pour but de vérifier l’hypothèse selon laquelle plus la confiance envers les
institutions publiques est grande, plus l’implication dans l’activité civique est engagée. La
citoyenneté active est entendue ici au sens large, comme participation aux élections présidentielles, législatives ou locales par le biais: du vote, du travail dans la campagne électorale, de la participation à des réunions électorales, de la propagande électorale en faveur
d’un candidat. Comme matériel de recherche sont utilisées des recherches représentatives
menées dans le cadre du projet « Revitalisation des villes postindustrielles » par le Département de sociologie rurale et urbaine de l’Université de Łódź.
Mots-clés: activité citoyenne, confiance verticale, Łódź, activité électorale
Гражданская активность и доверие к государственным
институтам в Лодзи
Целью статьи является проверка гипотезы, что чем больше доверие к государственным институтам, тем больше участие на уровне гражданской активности. Гражданская активность здесь понимается в широком смысле, как участие в президентских, парламентских и муниципальных выборах посредством: голосования, работы
в избирательной кампании, участия в избирательных собраниях, агитации в пользу
кандидата. Исследовательским материалом являются репрезентативные исследования, проведенные в рамках проекта «Возрождение пост-индустриальных городов»
Департаментом социологии села и города Университета в Лодзи.
Ключевые слова: гражданская активность, вертикальное доверие, Лодзь, электоральная активность
local government by: voting, working in the election campaign, participation in election
meetings, campaigning in favor of a particular candidate. The research material presented
in the article is the representative research carried out within the framework of the project
“Revival of post-industrial cities” by the Department of Rural and Urban Sociology of
University of Łódź.
153
Myśl
polityczna
Bogdan Szlachta
Problematyczność
państwa i jego
suwerenności
W niedawno ogłoszonej po polsku pracy zbiorowej o dziejach myśli politycznej
znajdujemy wywody dotyczące z jednej strony ataku podjętego na przełomie XVIII
i XIX wieku przez Jeremy’ego Benthama przeciwko „eklektycznej” koncepcji prawa głoszonej przez Sir Williama Blackstone’a, z drugiej zaś – wykorzystania koncepcji suwerenności przez pierwszego z wymienionych, powszechnie uznawanego
za twórcę niezmiernie (także dziś) wpływowego podejścia utylitarnego, zwykle
wiązanego z tradycją liberalną1. Paul Kelly, autor szkicu o Benthamie, wywodzi,
że utylitarysta miał atakować treści zawarte w The Commentaries on the Laws of
England z 1769 roku, które były kompendium prawa zwyczajowego, prawa naturalnego i ideologii umowy społecznej w imię, co brzmi interesująco, zwłaszcza
zważywszy na potoczne pojmowanie „zwyczaju”, uzyskania nowej podstawy dla
„trwałych oczekiwań” adresatów norm prawnych. Nową podstawę zaś miał odnaleźć w koncepcji opierającej się na kategorii „suwerenność”. Miała się ona stać
centralnym pojęciem pozytywistycznych teorii prawa, bo jedną z nich – zapowiadającą ujęcia tworzone w następnym stuleciu – miał zaproponować właśnie Bentham.
Kategoria ta czy pojęcie ujawnia sposób identyfikowania autorytatywnych źródeł
reguł prawnych i określania ważności władzy, w ujęciu proponowanym przez Benthama pozwala nadto dostarczyć kryterium wyróżnienia autonomicznej politycznej
wspólnoty, jaką jest państwo. Suwerenne, a tym samym niezależne państwo, to takie państwo, w którym władza suwerena cieszy się nawykowym posłuchem ludu,
lecz sama nie jest nawykowo podporządkowana żadnej innej władzy2.
1
Artykuł powstał w ramach realizacji projektu badawczego „Suwerenność – przemiany kategorii
w ujęciu teoretycznym”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2012/05/B/HS5/00756 z dnia 7 grudnia 2012 r.
2
P. Kelly, Bentham, w: Myśliciele polityczni. Od Sokratesa do współczesności, red. D. Boucher,
P. Kelly, Kraków 2008, s. 423. Kelly sugeruje więc, że Bentham uznaje suwerenność za szczególną
157
Bogdan Szlachta
Interesujące w wywodzie Kelly’ego jest nie tylko uznanie kategorii „suwerenność” za „centralne pojęcie pozytywistycznych teorii prawa”, co może sugerować niemożność ich trwania bez tej kategorii3, ale także odnoszenie kategorii
„suwerenność” do państwa z jednej, suwerena z drugiej strony (warto zapamiętać
tę dwoistość odniesień, będzie ona bowiem ważna w dalszych poszukiwaniach).
Co więcej, Kelly wskazuje nadto trzy „elementy składowe” proponowanego przez
Benthama „ujęcia suwerenności”: po pierwsze, suwerenność ma „gwarantować
skuteczność prawa” (bo suweren sankcjonuje reguły jako jedyny dysponent siły
i przemocy, dostarczając w ten sposób główny motyw podporządkowania się
normom prawnym); po drugie, odnosząc się do wszystkich elementów systemu
prawnego, ma ona zapewniać relację między ustawodawcą i sądami oraz między
sądami; wreszcie po trzecie, suwerenność ma określać kryteria ważności praw pozwalające rozróżnić prawdziwe i fałszywe roszczenia norm do bycia prawnymi4.
Tak istotne „elementy” powiązali i Bentham, i badacz jego myśli z wywodem naprowadzającym nas na kłopot teoretyczny, który uczynimy głównym przedmiotem
naszego namysłu, po części jedynie sięgającego wstecz, przed czasy Benthama,
w znakomitej większości natomiast nakierowanego na zagadnienia bardziej nam
współczesne, zasadniczo wiążącego się z problematycznością suwerena lub – w innym ujęciu – „podmiotu suwerenności”. Pisze Kelly, że Bentham odchodził od
„pierwotnych pozytywistów”, takich jak Thomas Hobbes, gdyż nie domagał się,
by suweren był jedną osobą lub jednym ciałem publicznym; pojmujemy już w tym
cechę „podmiotu”, który – korzystając z niej – nie tylko zyskuje określenie ważności swej władzy, ale
także posiada zdolność autorytatywnego ustanawiania norm prawnych (w tym już miejscu pojawia się
pytanie o pierwszeństwo prawa od niego pochodzącego do politycznego ugruntowania jego władzy;
pytanie, którego nie będziemy rozważać w niniejszym tekście, zaznaczamy je jednak, by unaocznić
wagę zagadnień pojawiających się w rekonstrukcji poglądów Benthama, w szczególności zaś, by zaznaczyć, że w związku z suwerennością pojawia się problem pierwszeństwa woli jakoś konstytuowanego prawodawcy wobec wszelkich zapewne norm prawnych należących do danego systemu prawnego,
a jak przyjmują niektórzy także wobec „miar słuszności” czy „sprawiedliwości” tych norm. Zob. również w związku z tym m.in. O. Höffe, Sprawiedliwość polityczna. Podstawy krytycznej filozofii prawa
i państwa, Kraków 1999. Dopowiedzmy, iż w rekonstrukcji stanowiska Benthama ujawnia się również
szczególny problem związania lub braku związania suwerena cieszącego się „nawykowym posłuchem
ludu” normami prawnymi, co odsyła nas do kwestii ewentualnej „depersonalizacji prawa”, być może
podlegania także suwerena nie tyle jakiejś innej konkretnej osobie, ile normom od żadnej osoby niepochodzącym (w tym zakresie zob. niezwykle rozbudowaną literaturę dotyczącą tak Rule of Law, jak
i Rechtsstaat, ujęć anglo-amerykańskiego i niemieckiego, w jakimś zakresie nawiązujących do bardzo
dawnych, antycznych poszukiwań Arystotelesa, także marzącego przecież o tym, by omylny człowiek
nie był pozbawiony wędzidła prawa w swoich decyzjach).
3
Jest to stwierdzenie wobec powszechnego niemal przekonania, że wieki XX i (zapewne) XXI
zdominowało właśnie podejście pozytywistyczne, wdzierające się również do krajów odwołujących się
nie tyle do prawa stanowionego, ile do prawa pospolitego (common law), skojarzonego przez Kelly’ego
(za Benthamem) głównie z prawem zwyczajowym. Jeśli teza Kelly’ego miałaby być konsekwentnie stosowana, zanik lub niejednoznaczność (albo rozmazania znaczenia) kategorii „suwerenność”
mogłyby powodować erozję podejścia pozytywistycznego, zwłaszcza wobec osłabiania wskazanych
przez wspomnianego autora elementów wpisujących się w tę kategorię.
4
P. Kelly, Bentham, w: Myśliciele polityczni…, red. D. Boucher, P. Kelly, s. 423.
158
Problematyczność państwa i jego suwerenności
miejscu, że „podmiotem suwerenności” mógł być i jeden człowiek (monarcha, lord
protektor, jak w tradycji angielskiej, ale równie dobrze np. prezydent republiki)
i grupa ludzi tworząca „ciało publiczne” (być może cały „lud”, być może jednak
jego reprezentanci zgromadzeni w ciele przedstawicielskim); ba, Kelly uzupełnia, że zdaniem Benthama mógł istnieć pojedynczy suweren lub zestaw instytucji
w rządach konstytucyjnych, zatem ewentualnie nie jedno „ciało publiczne”, o ile
mielibyśmy je pojmować jako organ już to „państwa”, już to „ludu”, lecz zestaw
takich organów, w jakiś sposób uporządkowanych i być może wzajem na siebie
wpływających (hamujących się?; harmonizujących?; ucierających wspólne stanowisko?); niezależnie jednak od orzeczenia, kto jest suwerenem, każdy, kto byłby
nim, miał być autorytatywnym źródłem praw, (…) publicznie i nawykowo uznanym za źródło ważnych reguł, które mogą kierować działaniami i dawać początek
trwałym wzorom oczekiwań (znalezienie podstawy takiej trwałości innej niż w podawanym w „kompendium” przez Blackstone’a było wszak celem poszukiwań
utylitarysty)5.
Rzecz w tym, że w rozumowaniu Benthama i prezentacji Kelly’ego dochodzimy do wniosku, że suwerenność przypisywana jest jakiemuś suwerenowi „nawykowo uznawanemu” za „autorytatywne źródło praw”, mającemu – użyjmy takiego
określenia – „personalny” czy „osobowy” walor; wszak możliwe rozwiązania, które odnaleźliśmy w wywodzie Kelly’ego, za każdym razem kierowały nas ku jednostce lub ku grupie jednostek (choćby miał ją tworzyć cały „lud”); w żadnym przypadku rozwiązania te nie wiodły nas natomiast ku państwu jako jakoś od owych
jednostek lub grup (choćby „ludu”) różniącego się, zewnętrznego względem ich/
nich bytu. Wiodły nas ku osobie lub grupie być może państwo reprezentujących,
jednak już nie ku niemu jako choćby osobliwemu abstraktowi, uniezależnionemu od jednostek czy grup składających się na nie, dokładniej zaś – o ile ma ono
zachować „walor zewnętrzności” – na społeczność skojarzoną z nim na jakiejś
podstawie6. Wiodły ku rozwiązaniom zapowiadającym to, co zostanie określone
mianem (jak się przyjmuje po raz pierwszy przez Thomasa Paine’a) demokracji
przedstawicielskiej. Istotnie, odwołajmy się raz jeszcze do wywodów Kelly’ego,
Bentham, po pewnych wahaniach związanych z obserwacją wydarzeń Wielkiej
Rewolucji Francuskiej, z którą początkowo sympatyzował, miał się opowiedzieć
za rozwiązaniem, w którym istotne znaczenie miała z jednej strony idea niemal
powszechnego głosowania jako wybierania przedstawicieli (w imię obrony każdego przed realizacją „złowrogich interesów” przez rządzących nieczerpiących
legitymacji od adresatów ich orzeczeń czy decyzji), z drugiej zaś – idea Trybuna5
Tamże, s. 424.
Zaznaczmy w związku z tym, że wywód Kelly’ego unaocznia problematyczność podejścia
Benthama do kwestii suwerenności: jak przypominałem już w dwóch tekstach ogłoszonych na
łamach pisma „Horyzonty Polityki”, Francis Harry Hinsley, autor dzieła Sovereignty (Cambridge
1965, 1986), do dziś stanowiącego punkt odniesienia w debatach o suwerenności w świecie
anglojęzycznym, czynił warunkiem pojawienia się kategorii „suwerenność” ustalenie „idei ostatecznej i absolutnej władzy politycznej” (a final and absolute political authority), władzy różnej od
społeczeństwa i oddziałującej na nie.
6
159
Bogdan Szlachta
łu Opinii Publicznej jako szczególnego „sądu” stale działającego, w którym rząd,
legislatorzy i biurokraci mogliby odpowiadać za swoje decyzje7. Rozwiązania te
wyraźnie wzmacniały stwierdzone już skojarzenie utylitarysty, wiążącego „suwerenność” jako kryterium wyróżnienia autonomicznej politycznej wspólnoty, jaką
jest państwo, ze zbiorem obywateli raczej niż z państwem jako „instancją” w jakiś
sposób różną od tego zbioru. Teza: Suwerenne, a tym samym niezależne państwo,
to takie państwo, w którym władza suwerena cieszy się nawykowym posłuchem
ludu, lecz sama nie jest nawykowo podporządkowana żadnej innej władzy, została
wyraźnie powiązana z interpretacją szczególną, nakierowującą na suwerena, którego władza ma się cieszyć „nawykowym posłuchem ludu”, będącego zarazem
tym, który jest słuchany; „lud” zdaje się być nie tylko pojmowany przez Benthama
jako zbiorowość wielu (poszczególnych) jednostek, radujących się z dwóch zasadniczych rozwiązań niesionych przez demokrację przedstawicielską: możliwości (niemal) powszechnego głosowania, które ma prowadzić do wyłonienia reprezentantów i możliwości stałego kontrolowania rządzących przez „Trybunał Opinii
Publicznej”; „lud” zdaje się być kojarzony z państwem samym, raz bowiem jest
on tym, który ujawnia „nawykowy posłuch”, zarazem jednak wydaje się być suwerenem samym, a przez to głównym (jeśli nie jedynym) reprezentantem państwa
z nim jednanego (to „lud” raczej niż państwo, o ile miałyby to być odrębne „instancje”, wyłania reprezentantów w –niemal – powszechnych wyborach i osądza
ich przed Trybunałem Opinii Publicznej, który działa przecież w imieniu „ludu”,
a nie „państwa”)8.
Należy jednak pamiętać i o tym, że także ujęcie proponowane przez Benthama (bardzo dzisiaj popularne, widoczne w rozlicznych współczesnych nam pracach) dotyka dwóch różnych, stwierdzanych przez historyków myśli politycznej,
aspektów „suwerenności”9, zwykle określanych mianami „zewnętrznego” i „we7
P. Kelly, Bentham, w: Myśliciele polityczni…, red. D. Boucher, P. Kelly, s. 428.
Rozbudowana literatura poświęcona zagadnieniom suwerenności powstawała w niemieckim
kręgu kulturowym (m.in., jak stwierdzano, w związku z zamianą po zakończeniu I wojny światowej
„władzy konstytuującej” monarchy na „władzę konstytuującą” narodu (zob. m.in. M. Bożek, Władza
ustrojodawcza w konstytucjonalizmie niemieckim, Warszawa 2013).
9
Na marginesie zaznaczmy jednak, że we współczesnej tzw. zachodniej literaturze naukowej
używa się terminu „suwerenność” nawet w odniesieniu do jednostki (sovereign self): ma ona być
suwerenną, bo posiada „władzę moralną” pozwalającą jej ustanawiać wszelkie wzorce postępowania („wartości”) samodzielnie (subiektywnie) albo (dobrowolnie i świadomie) wraz z innymi podmiotami (w tzw. intersubiektywności); w takim ujęciu suwerenność podmiotu moralnego kojarzona
jest z pełną niezależnością od ewentualnie istniejących wzorców ustanowionych np. przez Boga lub
mających walor naturalny (np. „natury gatunkowej”), niesionych przez kulturę lub doświadczenie
wspólnoty; zdarza się też, że termin ten jest używany dla zaznaczenia niezależności podmiotowych
uprawnień jednostek lub „podmiotów grupowych” (gdy np. mówi się o „suwerennych prawach jednostki” lub „suwerennej decyzji organu”), uprawnień państwa lub narodu do władztwa nad ważnymi
dziedzinami (gdy np. mówi się o „suwerenności nad bogactwami naturalnymi” lub „suwerenności
kulturalnej” danego państwa, narodu, a nawet grupy kulturowo-etnicznej pozostającej w ramach
państwa; w ostatnim przypadku pojawia się jednak nie tylko pytanie o relację suwerenności danej
grupy do suwerenności przypisanej jakiemuś organowi, ale także – zwłaszcza gdy grupa ta sąsiaduje
z państwem, w którym dominuje analogiczna grupa kulturowo-etniczna – pytanie o relację suweren8
160
wnętrznego”. Łacińskie słowo superus, tj. „zwierzchnik”, od którego ma być wywodzony termin „suwerenność”, kieruje nas ku jakiemuś osobowemu punktowi
odniesienia (spersonalizowany „zwierzchnik”). W dziejach zachodniej refleksji
politycznej został on jednak skojarzony w pierwszej kolejności z „bytem politycznym” (ongiś zwanym raczej republiką lub królestwem niż „państwem”) niezależnym od innych „bytów” w zakresie prawodawstwa10; już w tym, a może zwłaszcza
w tym, skojarzeniu „suwerenność” jest odnoszona nie tyle do zwierzchnika „bytu
politycznego”, ile do samego tego „bytu”, gdyż idzie o to, by inne „byty polityczne”, choćby działające za pośrednikiem swych zwierzchników, nie wpływały na
prawodawstwo danego, suwerennego właśnie „bytu politycznego”, niezależnego
w zakresie ustanawiania norm prawnych. Pewien problem już z tym aspektem „suwerenności” wynika z jego „archeologii”: wówczas, gdy kategoria ta była kształtowana (skądinąd w bardzo skomplikowanym procesie), szło o uniezależnienie
„bytów politycznych” od podmiotów wobec nich zewnętrznych, pretendujących
do prawodawstwa uniwersalnego (cesarz, papież) lub niemających podobnych pretensji, lecz skorych do wpływania na prawodawstwo innych „bytów politycznych”
w imieniu własnego „bytu” (np. sąsiedniej monarchii lub republiki) lub w imieniu
własnym (np. gwoli przejęcia na rzecz własną/dynastii kolejnych ziem). Zauważmy, że zdanie: suwerenne, a tym samym niezależne państwo, to takie państwo,
w którym władza suwerena cieszy się nawykowym posłuchem ludu, lecz sama nie
jest nawykowo podporządkowana żadnej innej władzy, zasadniczo odnosi się do
tego właśnie, „zewnętrznego” aspektu suwerenności; aspektu, jak się przyjmuje,
najpóźniej w XIII/XIV wieku ujętego przez legistów z jednej, kanonistów z drugiej strony (bez względu na wciąż dyskutowane pierwszeństwo w tym względzie
którejś z grup późnośredniowiecznych jurystów), który miał zostać dopełniony dopiero (najpóźniej) w XVI wieku drugim aspektem, „wewnętrznym”: teraz nie szło
już o użycie terminu wskazującego na niezależność danego „bytu politycznego” od
innych „bytów” (lub ich zwierzchników), lecz o wskazanie organu władnego ustanawiać normy dla danego „bytu politycznego” (niezależnego już w aktywności
prawodawczej od wpływu z zewnątrz). Poszukiwany teraz organ miał sprawować
monopol w zakresie prawodawstwa, występując w roli suwerena w danym „bycie
politycznym”, a nie tylko reprezentować go11.
W związku m.in. z tym zagadnieniem i problemem zobowiązania politycznego powstaje bogata literatura dotycząca reprezentacji, w tym relacji suwerena do
„bytu politycznego”, a nie tylko jego składowych: analizuje się suwerena jako orności danej grupy do suwerenności zewnętrznej państwa, na terytorium którego pozostaje i którego
reżimowi prawnemu podlega lub winna podlegać).
10
Nie jest odosobniony w literaturze przedmiotu pogląd Alexandra Passerina d’Entrèvesa, iż
wypracowanie kategorii „suwerenność” uwarunkowało pojawienie się nowożytnego państwa (The
Notion of the State. An Introduction to Political Theory, Oxford 1967).
11
Proces kształtowania się tego aspektu suwerenności śledziłem w tekstach przywołanych
w przypisach 6. oraz w artykule traktującym m.in. o podejściu Jeana Bodina, uznawanego za twórcę
interesującej nas kategorii: O pojęciu „suwerenność” (kilka uwag historyka doktryn politycznych),
„Civitas. Studia z filozofii polityki” 2003, nr 7: Suwerenność, s. 9–70.
161
Bogdan Szlachta
gan królestwa w oparciu o uzasadnienia raczej pozycji króla w związku z Bogiem,
dziedziczeniem albo i Koroną niż w związku z poddanymi; trudniejsze jest ukazanie na przykład doży jako organu republiki, a to w związku z niejako „podwójnością” znaczenia tego terminu, kierującego ku formie rządów lub ku składowym
tego „bytu” określanego niekiedy mianem „wspólnoty politycznej”12; szczególnie
popularne są atoli jednak propozycje wiodące do przypisania suwerenności organowi zwanemu parlamentem13, co związane jest zapewne z procesami opisywa12
Zagadnienia związane z problemem reprezentacji omówiłem syntetycznie w haśle Teorie reprezentacji przygotowanym do VI. tomu Słownika historii doktryn politycznych ogłaszanego przez
Wydawnictwo Sejmowe pod red. Michała Jaskólskiego i Krystyny Chojnickiej. Na marginesie
ograniczę się do wskazania, że problem reprezentacji analizowany jest w epistemologii i estetyce (obraz odzwierciedlony, przedstawiony lub przedstawiający się albo znajdujący reprezentację
w umyśle podmiotu poznającego), w związku z przedstawianiem przez aktora lub reprezentowaniem przez niego kogoś innego oraz z reprezentowaniem kogoś innego w procesach sądowych czy
w transakcjach handlowych. „Reprezentacja polityczna”, zwłaszcza w systemach demokratycznych, także bywa kojarzona a to z prezentowaniem się czegoś (np. jakiegoś zjawiska) w umyśle
podmiotu, a to jako reprezentowanie innego podmiotu (np. obywatela) np. w procesie stanowienia
prawa albo ustalania treści innej decyzji o walorze politycznym (już tu jednak rodzi się problem,
czy idzie o „reprezentację obrazową”, gdy reprezentujący ma być podobny do reprezentowanego,
czy o „reprezentację teatralną”, gdy reprezentujący ma interpretować oczekiwania reprezentowanego, czy raczej o „reprezentację jurydyczną”, gdy reprezentujący ma działać w imieniu reprezentowanego za jego zgodą lub na rzecz jego interesów, wedle terminologii zaproponowanej przez
Quentina Skinnera). Ta „dwoistość” problemu ma istotne znaczenie dla zrozumienia poszczególnych koncepcji reprezentacji politycznej (prezentowania się czegoś w podmiocie i reprezentowania
kogoś) znajduje odzwierciedlenie również w myśli politycznej, choć wyraźnie dominuje w niej –
zwłaszcza w nowożytności – drugi aspekt, bardziej „spersonalizowany” (namysł nad „prezentowaniem się” treści np. zjawisk wymagających uchwycenia i ewentualnego podjęcia decyzji wiązano
z rozbudowanymi rozważaniami o zdolnościach epistemicznych podmiotów mających brać udział
w decydowaniu, np. stanowieniu norm prawnych, prowadząc jednych ku badaniu problemów elitaryzmu lub egalitaryzmu, a innych ku badaniom instytucjonalnym, poszukiwaniom właściwego
ustroju, prowadzonym najpóźniej od czasów Platona, Arystotelesa i Polibiusza; w uzasadnieniach
zdolności epistemicznych brano pod uwagę a to cnotliwość, a to kontynuację pewnego dziedzictwa
sięgającego np. aktu założycielskiego, a to szczególną legitymację, np. od Boga, a to wskazanie
przez przyszłych adresatów działań w oparciu o pewne racje; ostatnia możliwość, a nie zostały
wyczerpane składane przez myślicieli politycznych, może się jednak wiązać – i taki wydaje się
kierunek Benthama – z ujmowaniem reprezentacji nie tyle w związku ze zdolnościami epistemicznymi podmiotów biorących udział w podejmowaniu decyzji, ile w związku z partycypowaniem
przez możliwie wiele podmiotów w procesie wyłaniania reprezentantów, niemających skądinąd
legitymacji: ani od Boga, ani z tradycji, ani z urodzenia, ani jedynie z racji swej cnotliwości).
W niektórych współczesnych ujęciach, jak w projektach demokracji agonicznej (np. Chantal Mouffe) i deliberacyjnej (np. Jürgena Habermasa), wraca się w pewnym zakresie do tej strony reprezentacji, która związana jest z własną aktywnością podmiotu w procesie podejmowania decyzji,
a nie tylko z wyłanianiem reprezentantów; aktywnością nieograniczająca się do wiary w Trybunał
Opinii Publicznej, ale z partycypacją w procesie decyzyjnym.
13
Nieobecność istotnych rozważań o reprezentacji wiązanej ze zdolnościami epistemicznymi
ewentualnych reprezentantów, dostrzegł już na początku XX w. Hans Kelsen (skądinąd usiłujący kojarzyć suwerenność nie z jakimś czynnikiem osobowym, królem, prezydentem czy parlamentem lub
wolą abstrakcyjnego jego zdaniem państwa, ale z samym porządkiem prawnym, zmierzający zatem
do radykalnej depersonalizacji tej kategorii albo jej depolityzacji, a przez to m.in. wdający się w spór
162
z Carlem Schmittem, eksponującym wyraźnie personalny walor suwerena, który ma być zdolny decydować o stanie wyjątkowym), ujawniając fikcyjny charakter koncepcji reprezentacji: gdy demokracja
zwyciężyła „autokrację”, gdy „parlamentaryzm” zwyciężył „króla i stany”, gdy zasada parlamentu
osiągnęła, zwłaszcza w republice, zupełne zwycięstwo, gdy miejsce monarchii konstytucyjnej zajęło
wszechwładztwo parlamentu, który powoływał się przy tym na zasadę suwerenności ludu, to okazało się, że teoria rozwinięta przez francuskie Zgromadzenie Narodowe w 1789 roku jest chybiona;
chybiona, bo zakłada błędnie, że parlament, choć ma tylko reprezentować naród, bierze jako jedyny
udział w ustanawianiu norm prawnych; a przecież – wywodzi twórca normatywizmu – ukształtowana
przez parlament wola państwa nie jest wcale wolą narodu, albowiem w myśl konstytucji państw parlamentarnych wola narodu, wyjąwszy akt wyborów do parlamentu, nie może w ogóle znaleźć wyrazu
(O istocie i wartości demokracji, Warszawa 1936, s. 45–46). Zdaniem Kelsena suwerenność przypisana parlamentowi jako organowi mającemu przedstawiać suwerenność „ludu”/”narodu” (jako zbiorowości jednostek, jak chcą liberałowie, jako „jedności-całości”, jak zakładał J.J. Rousseau, skądinąd
formułujący zastrzeżenia dotyczące reprezentacji, bo – wcześniej niż Bentham – zalecający partycypację wszystkich w podejmowaniu decyzji, a nie ich reprezentowanie, co ujawnia istnienie pewnej
„luki” między nimi) rodzi istotne problemy (niekiedy próbuje się je stawiać w formie alternatywy:
demokracja bezpośrednia czy demokracja pośrednia?) i prowadzi – jak w tradycji francuskiej – do
wyróżniania władz konstytuującej (konstytuanty wiązanej np. z referendum) i ukonstytuowanej (legislacyjnej, kojarzonej z aktywnością parlamentu); pierwsza z tych „władz” miała być jakoś realizowana przez „lud”/”naród” (posiadający zapewne szczególną zdolność epistemiczną w zakresie ustalania
podstawowych norm, z uwagi na nią korzystając z suwerenności), druga natomiast przez reprezentację „ludu”/”narodu”, działającą wszelako pod kontrolą zachowującego suwerenność „podmiotu”
zdolnego ewentualnie kontrolować konstytucyjność ustaw uchwalanych przez reprezentantów przy
pomocy sądów lub specjalnie w tym celu ustanawianych, możliwie niezależnych od legislatywy, trybunałów (w tym zakresie interesujące są również zagadnienia związane z kontrolowaniem konstytucyjności ewentualnego przekazywania przez ustawodawcę kompetencji innym, zewnętrznym wobec
państwa, organom np. organizacji międzynarodowych; zwróćmy wszelako uwagę w związku z tym,
że decyzje ustawodawcy znów legitymizowane są przez „suwerena”, który ustanawia konstytucję,
co ujawnia istotną relację między aspektami „wewnętrznym” i „zewnętrznym” suwerenności). Zob.
również H. Kelsen, Das Problem der Souveränität und die Theorie des Völkerrechts. Beitrag zu einer
reinen Rechtslehre, Tübingen 1920, a także np. N. Bobbio, Hans Kelsen, the Theory of Law, and the
International Legal System, „European Journal of International Law” 1998, nr 9; nadto W. Scheuerman, Carl Schmitt: the End of Law, Lanham 1999).
nymi przez historyków, wiodącymi do wiązania instytucjonalnego woli jednoosobowego suwerena, obserwowanymi już w późnych wiekach średnich w związku
z jednej strony z tendencjami absolutystycznymi, wiązanymi z pretensjami różnych zwierzchników feudalnych, z drugiej zaś – ze sporami prowadzonymi przez
twórców koncyliaryzmu, wiązanymi z próbami sytuowania papieża raczej jako
reprezentanta Kościoła niż jedynego w nim prawodawcy, a nawet jedynego prawodawcy w świecie chrześcijańskim. Zasadniczy jednak problem wynikający
z owych procesów dotyczy przyjęcia takich rozwiązań, które sugerują konieczność
ustanawiania norm prawnych, sprawowania monopolu w zakresie prawodawstwa,
przez samych adresatów reguł w nich zawartych. Inaczej mówiąc: problem ten dotyczy wskazania zbiorowego podmiotu złożonego z ludzi, jednostek i grup i usytuowania go w miejscu zajmowanym uprzednio przez „byt polityczny”. Podmiot ten
jednak, mimo ważnych doświadczeń antycznych (ateńskich, do których często się
sięga), jest na tyle „obszerny” czy na tyle liczny, że wymaga wprowadzenia organu
reprezentującego go i za niego sprawującego monopol w zakresie prawodawstwa;
163
Bogdan Szlachta
164
organu nazywanego parlamentem, sejmem lub stanami generalnymi, który wstępuje w rolę uprzednio wiązaną z jedną osobą (niekiedy identyfikującą się nawet
z „państwem”, ale nie z „ludem”), w każdym przypadku działając jednak nie na
mocy „własnego tytułu” lub „legitymizacji odgórnej”, lecz na mocy tytułu dostarczanego „z dołu”, ze strony reprezentowanego przez organ „ludu”14.
14
Niepodobna się więc dziwić, że niektórzy badacze skłonni są głosić, iż dopiero gdy dostrzeżono lud jako podmiot reprezentowany przez swoje rządy, możliwe stało się wyrażenie, że tam, gdzie
panują rządy, panuje także lud. Jest to kluczowy podgląd nowożytnej polityki i prawie wszystko inne
się z niego wywodzi (M.B. Vieira, D. Runciman, Reprezentacja, Warszawa 2011, s. 17). Ci sami autorzy podnoszą jednak, że znacznie wcześniej, bo wraz z nadejściem chrześcijaństwa, pojawiła się
propozycja nieznana uprzednio: słowo „reprezentacja” zostało odniesione do związku łączącego dwa
podmioty, niekoniecznie do siebie podobne, ale mogące przejmować nawzajem swe role; to chrześcijanie zbliżyli tedy znany już uprzednio termin persona (istotny dla ukształtowania kategorii „osoba”)
do problemu reprezentacji: mimo braku podobieństwa, dwie „osoby” mogły wzajem występować
w imieniu drugiej z nich. Jako pierwszy miał użyć słowa „reprezentacja” w tym znaczeniu Tertulian
w rozważaniach o Trójcy Świętej (Syn miał być reprezentantem, repraesentor, Ojca) i przeistoczeniu
(Jezus miał przedstawić swoje ciało, repraesentat, pod postacią chleba), a zwłaszcza w uwagach
o Kościele (osoba bardziej znacząca mogła występować, repraesentare, w imieniu rozproszonych
a mniej istotnych podmiotów; w późniejszych ujęciach w podobnej roli zaczęli występować reprezentanci całej społeczności, całości przez siebie reprezentowanej, universitas); zwraca się jednak
uwagę, że u autora z początków III w. po Chr. brak elementu przyzwolenia na reprezentowanie ze
strony reprezentowanych, ważnego – jak pokazujemy – już w poszukiwaniach z XIV–XVI w.: uznaje
się, że element ten miał zostać wprowadzony już u schyłku VI w. przez św. Grzegorza I Wielkiego, papieża, który wyznaczył swego reprezentanta, a udzielając mu instrukcji sprawił, że ten nie
przedstawiał papieża, nie symbolizował go, lecz jedynie reprezentował występując nie w imieniu
własnym, lecz „w zastępstwie” nieobecnego; władza pozostawała wówczas przy papieżu jako reprezentowanym, a nie – jak w ujęciu Tertuliana – przy tych, którzy mieli „przedstawiać” zbiorowość lub
wspólnotę jako „najgodniejsi”; w obu jednak przypadkach wciąż mamy do czynienia z sytuacjami
„upełnomocniania z góry” już to innej osoby, co zwane jest przez Briana Tierneya „reprezentacją
jako upoważnieniem lub delegowaniem”, już to przez „wyższość” reprezentującego bez świadomego uznania czy przyzwolenia ze strony reprezentowanych, co tenże autor zwie „reprezentacją
symboliczną” lub „reprezentacją jako uosobieniem”; oba rodzaje reprezentacji mają występować
w wiekach średnich obok znanej już wcześniej „reprezentacji deskryptywnej lub mimetycznej”, gdy
podobne rzeczy występują nawzajem w swoim imieniu. Reprezentacja jako upoważnienie odgrywała
najistotniejszą rolę zwłaszcza po związaniu jej z koncepcją korporacji i odniesieniu m.in. do Kościoła
(biskup, sprawujący wszak reprezentację symboliczną, bo czerpiący władzę od papieża, bywał już
także postrzegany jako reprezentant „podmiotu zbiorowego”, jakim była kapituła katedralna). Marsyliusz z Padwy miał skorzystać z tego skojarzenia, znosząc jego dwukierunkowość: uznając, że piastun władzy politycznej winien reprezentować korporację, jaką stanowił lud, wskazał na konieczność
upoważnienia udzielanego mu świadomie przez zbiorowość wolnych obywateli (universitas civium);
zbiorowość ta, tj. lud, miała decydować o ważności praw, które jednak miały być ustanawiane przez
najlepszych obywateli działających w jej imieniu i w oparciu o jej władzę (tezę, iż lud tak pojmowany
jest osobą działającą na własny rachunek i posiadającą własną tożsamość prawną podzielił znamienity legista, zaliczany do grona postglosatorów, Bartolus de Sassoferrato, 1313–1357, uchodzący za
jednego z twórców koncepcji suwerenności bytu politycznego względem innych bytów politycznych;
w związku z tym pojawił się jednak zasadniczy problem: co konstytuuje odrębność ludu?; jedni, jak
Marsyliusz, zdawali się sugerować, że dzieje się to „naturalnie”, jak w ujęciu Arystotelesa; inni, jak
papież Innocenty III, że „odgórnie”, ze względu na upoważnienie nadane jakiemuś prawodawcy stającemu się reprezentantem zbiorowości nie z jej przyzwolenia, lecz dzięki tytułowi nadanemu przez
To rozwiązanie, uwarunkowane procesami opisywanymi przez historyków,
zdaje się być główną podstawą atrakcyjnego przeświadczenia (dominującego
obecnie zarówno w tzw. potoczności i wśród badaczy zagadnień politycznych, jak
i w ustawach zasadniczych), zgodnie z którym „bytem politycznym” jest państwo
pojmowane nie tyle jako terytorium czy niezależna od „społeczeństwa” „ostateczna i absolutna władza polityczna” (a final and absolute political authority) działająca wobec niego z „zewnątrz” (warunek wystąpienia kategorii „suwerenność”
wskazany ongiś przez Hinsleya), ile jako „rzecz ludu” („narodu politycznego”,
znacznie już rzadziej „narodu etnicznego”). Zauważmy jednak od razu, iż skoro
„państwo” (to, co zwaliśmy niedawno „bytem politycznym”) jest „rzeczą ludu”, to
„lud” staje się jego „dysponentem” i jako taki dzierży monopol w zakresie prawodawstwa, działając samodzielnie albo udzielając tytułu do sprawowania go w jego
imieniu i na jego rzecz przez ciało przedstawicielskie, które zastępuje go w aktywności prawodawczej. W ujęciu tym „lud”/„naród polityczny” albo sam działa jako
swoisty posiadacz tego, co zwie się „państwem”, albo jest źródłem legitymacji dla
organu, dla jego organu raczej niż organu „państwa”/”bytu politycznego”; on tedy
lub – w zastępstwie – jego organ, organ od niego czerpiący tytuł, odgrywa rolę
suwerena jako monopolisty w zakresie prawodawstwa; „lud”/”naród polityczny”
odgrywa rolę prawodawcy względem siebie samego albo upełnomocnia organ prawodawczy działający względem niego.
Zauważmy: swoista identyfikacja państwa z „ludem”, uznanie, że pierwsze jest
„rzeczą” drugiego, prowadzi do niejakiego zamieszania w namyśle o suwerenie
jako tym, który miał działać w imieniu „państwa”/„bytu politycznego”: w roli suwerena występuje bowiem „lud” lub jego organy, a nie organy „państwa”, które
od „ludu” przestają się już różnić15 lub nawet „lud” zaczyna „państwo” w swoisty
sposób poprzedzać16. Dopóki pretendował do bycia suwerenem monarcha (cesarz,
władcę o uniwersalistycznych pretensjach, tj. papieża lub cesarza; pierwszym „tropem” podążyli
zresztą koncyliaryści, przy drugim trwali stosunkowo liczni kanoniści, zwolennicy hierokratyzmu;
niekiedy przyjmuje się, że pierwszy „trop” przejęli następnie zwolennicy budowania politycznych
bytów od strony jednostek lub grup, drugi bliższy był twórcom teoretycznych podstaw absolutyzmu
monarszego znajdujących się w sytuacji o tyle lepszej od hierokratów, że królestwa zachowywały
ciągłość, zwykle nie znały elekcji następnych władców; znów interesujący jest w tym względzie
przypadek polski).
15
Prowadzi to do stwierdzenia pewnej osobliwości: relację między „państwem” i „ludem” omawia się często w nowożytnej tradycji politycznej (zwłaszcza liberalnej) w sposób sugerujący niejako „zewnętrzność” „państwa” wobec „ludu”: jeśli „państwo” ewentualnie gnębiłoby „lud” lub jego
członków albo nastawało na ich wolność, to należy odnaleźć sposoby zmniejszenia jego nacisku, by
zyskać większe bezpieczeństwo (od niego) albo szerszą czy obszerniejszą „przestrzeń wolności” dla
„ludu” lub/i jego członków. Paradoks ten, który moglibyśmy określić mianem „paradoksu mniemanej
zewnętrzności ‘państwa’ wobec ‘ludu’”, dostrzegany był już dawno (m.in. w prezentowanej przez
polskich konserwatystów okresu międzywojennego koncepcji „ludu” jako swoistej „fikcji personifikacyjnej”).
16
Na problemy związane z takim rozwiązaniem znajdowanym w pewnym zakresie w polskiej
konstytucji z 1997 r. zwracałem uwagę w tekście Problemy teoretyczne (w tym aksjologiczne) znajdowane w preambule do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku (uwagi historyka myśli
politycznej), pisząc, że zgodnie z jej preambułą, „Naród Polski” („obywatelski”) ustanawia KonSpołeczeństwo i Polityka Nr 1 (42)/2015
165
Bogdan Szlachta
papież), dopóty możliwa była spekulacja o jego wyższości wobec norm, które
przecież jego nie miały obowiązywać (miał on stać „ponad prawem”, a co za tym
idzie mógł być „źródłem prawa”, w pewnym sensie uosabiać państwo jako swoisty
„byt polityczny” stanowiący jedność i dlatego wymagający istnienia jednego organu wskazującego treść prawa wiążącego wszystkich poddanych, jak w jurydycznym uzasadnieniu absolutyzmu monarszego). Thomas Hobbes, mierzący się m.in.
z uzasadnieniami absolutyzmu, podjął próbę „odpodmiotowienia” suwerena, przystytucję jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości,
współdziałaniu władz [a nie na ich podziale], dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości
umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Zauważmy najpierw, że „Naród Polski” zostaje
w tym fragmencie w swoisty sposób upodmiotowiony, skoro to jego wola („wola zbiorowa”?) staje
się źródłem ustawy zasadniczej; ustawy, która ma wyznaczać „prawa podstawowe dla państwa”
(ów „Naród” byłby zatem pierwszy wobec „państwa”?; wola tego Narodu miałaby ustanawiać to,
co staje się zbiorem „praw podstawowych” dla – czyżby? – konstytuowanego w ten sposób w swym
„prawnym obliczu” państwa?; czy państwo istnieje więc przed tym ustanowieniem jako „struktura”
czy „instytucja” tylko w „planie faktyczności”, a przez to ustanowienie jest mu „przydawane” jakieś
dodatkowe, „normatywne” oblicze?). Nie trzeba odwoływać się do zaproponowanej przez Rawlsa
koncepcji „konstytucji dobrze urządzonego społeczeństwa”, by dostrzec pierwszeństwo tak myślanego „Narodu Polskiego” (raz jeszcze: pojmowanego „obywatelsko”) wobec państwa; to upodmiotowiony „Naród Polski” (jako zbiór obywateli, a nie jako zbiorowość połączona wspólną, choć
„dwuźródłową”, kulturą) ma posiadać wolę, korzystając z której ustanawia Konstytucję jako „prawa podstawowe dla państwa”. W tym ujęciu „Naród Polski” jest wobec „praw podstawowych dla
państwa” pierwszy, jest też – jak się wydaje – traktowany jako pierwszy wobec państwa. I tutaj pojawia się kłopot, na który należy dodatkowo zwrócić uwagę: jeśli obywatel pojawia się dopiero jako
członek państwa, to niepodobna mówić o obywatelstwie jako uprzednim względem państwa; problem
teoretyczny jest w tym miejscu poważny, gdyż to on budził ongiś poważne kontrowersje (dzisiaj znacznie mniejsze) dotyczące rozumienia państwa jako struktury uosabianej przez monarchę wiązanego
nie z poddanymi, lecz w pierwszej kolejności z Bogiem, a konstytuującego „prawa podstawowe” dla
poddanych, albo jako „czegoś”, co „uosabiane” jest przez „lud”, który sam dla siebie (niby także dla
państwa z nim skojarzonego) ustanawia prawa podstawowe. Niezależnie od złożoności tego zagadnienia (i wiążącego się z nim problemu kolejnego, mianowicie podmiotu, któremu przypisać należy
suwerenność zewnętrzną i – ewentualnie – tzw. suwerenność wewnętrzną jako wyłączną możność
stanowienia norm wiążących wszystkich obywateli w ramach państwa), niezależnie też od możliwych
w tym względzie interpretacji, winniśmy podkreślić, że jest w preambule do Konstytucji zapowiedziana kwestia, którą jako ważną, jeśli nie kluczową, należy podkreślić raz jeszcze: jeśli rozwiązanie,
które wydaje się mocno ugruntowane (choć problematyczne) o pierwszeństwie „Narodu Polskiego”
wobec państwa, zostanie przyjęte albo jeśli przyjęta zostanie teza o równoczesności istnienia „Narodu Polskiego” i państwa, to pozostaje problem nieobecności praw podstawowych przez orzeczeniem
prawodawczym pochodzącym od „Narodu Polskiego”. Ów podmiot miałby więc działać w swoistej
„próżni normatywnej” i dopiero jego orzeczenie ustanawiałoby prawa podstawowe. Więcej: choćby
państwo (jego organy władzy) miało działać na podstawie „praw podstawowych” ustalonych dla
niego (dla nich) przez „Naród Polski”, to aktywność prawodawcza „Narodu” byłaby oparta nie
na prawie, choćby na „prawach podstawowych”, lecz na „fakcie”, który nie jest poprzedzony ani
nie jest regulowany nawet przez „prawa podstawowe”. Zagadnienie to jest charakterystyczne dla
współczesnych, a zapewne również dla wielu nowożytnych ujęć, jest ono jednak właściwe szczególnie
tym podejściom, które eksponują rolę „faktyczności” jako punktu oparcia, a nawet źródła dla „sfery
normatywnej” (z dalszym problemem, czy w tym zakresie nie jest popełniany, znany etykom, tzw. błąd
naturalistyczny). W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Ciągłość i zmiana, red. T. Słomka, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2012, s. 19–20).
166
dania suwerenności nie jakiejś osobie (monarcha, papież, cesarz) ni grupie osób
(parlament), lecz abstrakcyjnemu „państwu” (civitas) występującemu – zgodnie
z jego ujęciem – w roli „boga śmiertelnego”, władnego (co paradoksalne) ujawnić
treść prawa (określanego przez angielskiego myśliciela zamiennie mianami prawa
natury, prawa rozumu i prawa państwowego). W tej zwłaszcza propozycji, szeroko
dziś dyskutowanej, znać, że głównym problemem związanym z zagadnieniem realizacji suwerenności (a nie określenia jej istoty) jest bezinteresowność monopolisty w zakresie prawodawstwa17. Problem ten jednak jest znakiem rezygnacji z prób
„depersonalizacji prawa” i świadectwem znacznie mniejszych pretensji teoretyków rozważających problem państwa: już u Hobbesa, mimo wszelkich usiłowań,
widać wyraźnie, że istnienie „bytu politycznego” warunkuje uprzednie zaistnienie ośrodka zdolnego narzucić jedność normatywną pewnej grupie ludzi, grupie
legitymizującej ten ośrodek, warunkującej tedy jego egzystencję. Przeniesienie
punktu ciężkości w analizach zapoczątkowanych przez Hobbesa ku zbiorowości
jednostek, będące udziałem Johna Locke’a, a następnie próba odejścia w nich od
takiej zbiorowości ku kolektywnej całości zwanej „ludem”, co z kolei miał zaproponować w pierwszej połowie XVIII wieku Jean Jacques Rousseau, wiodły
do rezygnacji z traktowania o państwie jako podmiocie suwerenności, do coraz
wyraźniejszego powiązania zarówno „zewnętrznego”, jak i „wewnętrznego” jej
aspektu z aktywnością jednak (czy bezinteresownych, jak starał się przekonywać
po narzuceniu pewnych warunków Rousseau, czy niezdolnych do przekroczenia
interesowności, jak sugerowali Hobbes i Locke?) jednostek lub/i grup.
Pomijając w tym miejscu istotne niewątpliwie debaty dotyczące kwestii interesowności lub bezinteresowności uczestników „podmiotu suwerenności”, raz jeszcze wspominając (na marginesie) kwestię reprezentacji (w XIX wieku wiązaną
już z systemem demokratycznym i nadziejami na uzyskanie w nim możliwości
odzwierciadlania w parlamencie rozkładu preferencji w społeczeństwie i komunikacji reprezentowanych z ich reprezentantami, czym zajmowali się z jednej strony
utylitaryści, nie tylko Bentham, ale i James Mill oraz jego syn, John Stuart, a po
nich rzesze autorów, także z innych niż Wielka Brytania krajów), pomijając nawet
kwestię możliwości ograniczania przez reprezentantów właściwej demokracji tendencji do centralizowania rządów i zrównywania obywateli (jak rzecz ujął Alexis
de Tocqueville) oraz nadzieje na przykład Thomasa Paine’a na poprawianie przez
reprezentantów stanu realizacji „ideału demokratycznego” i obawy innych przed
tzw. tyranią większości, zauważmy, że najpóźniej od przełomu XIX i XX wieku
zwraca się uwagę na problematyczność traktowania o suwerenie jako zbiorowości
jednostek. Coraz częściej pojawiają się od tego czasu wywody, które mają zwrócić
uwagę nie tylko na interesowność „uczestników suwerena” (dość wspomnieć elita17
Hobbes miał z tym szczególne problemy wobec przyjęcia, że każdy podmiot ludzki powoduje
się w swych działaniach tzw. instynktem samozachowawczym, który jest racją jego interesowności;
pytanie: jakże mógłby jakiś podmiot przekroczyć to uwarunkowanie, pozbyć się go gwoli stania się
bezinteresownym, jest wciąż aktualne i ujawnia się w prowadzonych wciąż poszukiwaniach „bezinteresownego suwerena”.
167
Bogdan Szlachta
rystyczne krytyki demokracji), ale także kłopotliwość lub ograniczoność liberalnej
„zasady indywidualizacji” głosów obywateli i na problematyczność demokratycznej „zasady ludu” (mającego być jakoby „podmiotem” o własnej, powszechnej
woli prawodawczej). Krytyki te wiodą część autorów ku badaniom znaczenia
„zasady grupowej”, problematyzującej mocne wciąż przeświadczenia o istnieniu
„tożsamości” o walorze indywidualnym lub „narodowym” (kwestia jedności zbiorowości tworzącej państwo)18.
Gdy zastanawiamy się dziś nad zasadnością wykorzystywania terminu „suwerenność” w odniesieniu do stosunków między „bytami politycznymi” nazywanymi
„państwami” (i nie tylko, bo podmiotami w tych stosunkach mogą być również
„byty” nazywane także inaczej), co interesuje nas w tym tekście mniej19 (choćby
dlatego, że – jak już zaznaczono i mimo odmiennej chronologii ustalania koncepcji
18
Sprawa ta znajduje dzisiaj odzwierciedlenie w poszukiwaniu takiej teorii reprezentacji, która
byłaby w stanie uwzględnić, być może obok reprezentacji jednostkowej, „partyjnej” i „narodowej”,
także reprezentację grup etno-kulturowych. Podobne problemy wiążą się z reprezentacją w organizacjach międzynarodowych w rodzaju Unii Europejskiej, tyle że dotyczą one raczej reprezentantów
poszczególnych państw członkowskich w zestawieniu z reprezentantami grup politycznych lub –
właśnie – etno-kulturowych; i w przypadku organizacji lokalnych, i w przypadku organizacji o pretensjach globalnych wyraźnie powraca kluczowy problem podnoszony przez badaczy usiłujących
budować koncepcje reprezentacji lub reflektować nad reprezentacją z uwzględnieniem dorobku myśli
politycznej: czy reprezentacja ma się odnosić (ma być oparta) do tych (na tych), którzy będą ostatecznymi adresatami orzeczeń reprezentantów (jeśli tak, to istotnie może się pojawić nie tyle „deficyt demokracji”, jak się często mawia, ile deficyt reprezentacji czy nawet jej brak), czy raczej ma się odnosić (ma być oparta) do organów (na organach) już istniejących bytów politycznych w rodzaju państw
(jeśli tak, to niepodobna mówić o podobnym deficycie, gdyż legitymacja udzielona reprezentantom
lokalnym służy uzasadnieniu ich aktywności); przyjęcie drugiej odpowiedzi decyduje o uznaniu
(jak w okresie przednowożytnym), że przyzwolenie ze strony adresatów orzeczeń reprezentanta nie
jest konieczne dla podjęcia przez niego decyzji wiążącej (jakoby) reprezentowanych. Zob. w szczególności M. Deveaux, Agonism and pluralism, „Philosophy and Social Critcism” 1999, nr 25(4),
s. 1–22, i Cultural Pluralism and Dilemmas of Justice, New York 2000. Ongiś sprawa ta wiązana była
również z próbami ukazywania klas jako „podmiotów suwerenności”.
19
Pomijając w niniejszym tekście refleksję nad problemami związanymi z wypieraniem myślenia w kategoriach realnie istniejących „bytów politycznych”, które mogłyby posiadać własne
(„obiektywne”) przymioty, na rzecz myślenia w kategoriach intersubiektywności współustanawianej
przez „podmioty zbiorowe”, „ludy” (reprezentantów działających w ich raczej imieniu niż w imieniu
„państw”), odsyłam Czytelnika do interesujących, choć zapewne dla wielu kontrowersyjnych uwag
Stephena D. Krasnera nakreślonych w pracy Sovereignty. Organized Hypocrisy (Princeton 1999). Autor, uznający za „hipokryzję” stosowanie kategorii w odniesieniu do współczesnych relacji między
państwami, zaznacza kłopotliwość sięgania po nią wówczas, gdy mamy do czynienia z „wzajemnym
uznawaniem” jako racją główną włączania jakichś nowych „aktorów” do tzw. społeczności międzynarodowej i określania ich miejsca, bowiem stanowi to znak wkraczania na teren intersubiektywności. O przemianach w zakresie pojmowania suwerenności w tym obszarze zob. m.in. R. Prokhovnik,
Sovereignties. Contemporary Theory and Practice, Basingstoke–New York 2007; Sovereignty in
Fragments. The Past, Present and Future of a Contested Concept, red. H. Kalmo, Q. Skinner, Cambridge 2010 (tamże zwłaszcza teksty Neila MacCormicka Sovereignty and after, s. 151–168, oraz
– eksponującego paradoksy, nie tylko wspominany w niniejszym tekście – Marttiego Koskanniemiego Conclusion: vocabularies of sovereignty – powers of a paradox, s. 222–241); J. Czaputowicz,
Suwerenność, Warszawa 2014.
168
– aspekt „zewnętrzny” suwerenności zdaje się być wtórnym wobec aspektu „wewnętrznego” dotyczącego „ludu” lub organu działającego w jego imieniu w zakresie prawodawstwa, ewentualnie przewidującego cesję kompetencji na organy czy
„byty” zewnętrzne względem danego), wciąż narzuca się kwestia problematyczności ujmowania jedności-całości takich „bytów politycznych” i kłopotliwości traktowania ich jako w jakiś sposób obejmujących (i gubiących różnorodność) jego
składowych. Warto w związku z tym wciąż pytać o to, jaki jest powód rezygnacji
lub co najmniej wątpienia w zasadność dalszego stosowania tej kategorii. Pytanie
nie jest nowe; znali je i roztrząsali przede wszystkim niemieccy myśliciele polityczni począwszy od II połowy XIX wieku; nie było ono również obce autorom
anglojęzycznym, czytającym na przykład dzieła Ottona von Gierkego i analizującym dzieła o kształtowaniu się nowożytności w oparciu o rozstrzygnięcia późnośredniowieczne20. Najpierw brytyjscy, a następnie amerykańscy tzw. pluraliści
istotnie wpłynęli na rozwój politologii jako dyscypliny odrębnej w ramach nade
wszystko dziedziny nauk społecznych (przyjmując polską nomenklaturę). To oni,
obok „indywidualizujących” zbiorowość liberałów wątpiących w niezależne od
woli jednostek istnienie takiego „bytu politycznego”, jakim miało być państwo,
i obok „kolektywizujących” wolę prawodawczą i ustanawiających „lud” jako swoisty podmiot suwerenności demokratów, mieli podjąć „atak na państwo”. Atak ten
zresztą właściwy był też dominującym w pewnym okresie wśród politologów behawiorystom, wśród których niekiedy znajduje się również pluralistów. Brytyjscy
pluraliści, których dokonania wykorzystywali pluraliści amerykańscy, odwołujący
się równie często do dywagacji Johna Deweya, przekonywali, że konsekwentne
stosowanie kategorii „suwerenność” pojmowanej jako wyłączność prawodawcza
organu legislacyjnego państwa usprawiedliwia rozrost aktywności państwa/jego
organu, prowadząc do potęgowania niezwykle groźnego zjawiska: zaniku autonomii składowych zbiorowości, wobec której działa państwo i którą – w jakiś sposób
– ma ono reprezentować. Korzystając z kategorii „suwerenność”, można z łatwością uzasadnić osobliwą jedność czy spoistość przedmiotu, do którego odnosi swoje działania państwo, a co za tym idzie odnaleźć dwa tylko „podmioty” w relacji
interesującej nie tylko piastunów władzy publicznej: z jednej strony suwerenne
względem obywateli państwo, z drugiej zaś – masę czy mnogość jednostek, homogenizowanych przez nie, pozbawianych ochrony ze strony różnych a rozlicznych
20
Gierke, z którego prac korzystali na początku XX w. m.in. John Neville Figgis, Harold J. Laski
i Ernest Barker (skądinąd wybitny znawca starożytnej myśli politycznej) oraz G.D.H. Cole i Mary
Parker Follett, analizował istnienie rozlicznych korporacji jako charakterystycznych dla tradycji sięgającej wieków średnich, aktualnej wciąż nie tylko na ziemiach niemieckich. Figgis, nawiązujący do
jego uwag, zajął się przede wszystkim problemem erastianizmu i niezależności Kościołów od rozrastającego się i wzmagającego swą aktywność państwa, krytycznie oceniając stosowanie kategorii
„suwerenność” do nowożytnych państw nie tyle w ich relacjach z innymi państwami, ile w stosunku
do obywateli jako jednostek i członków rozlicznych grup (w tym Kościołów). Harold J. Laski opublikował w 1917 r. w USA ważne nie tylko dla pluralistów Studies in the Problem of Sovereignty
(New Haven), w których nakreślił wspominany w niniejszym tekście proces kształtowania w późnym
średniowieczu i nowożytności koncepcji suwerenności państwa.
169
Bogdan Szlachta
„ciał pośredniczących”, w których wszak bywają one zakorzenione; co więcej,
można wnioskować, że już brytyjscy pluraliści zauważali na przełomie XIX i XX
wieku, że batalia toczy się o tożsamość państwa/jednostek/grup, o to, czy państwo
jedynie tożsamość posiada i jest ona odsłaniana przez rządzących, działających
w imieniu państwa, stosujących prawo do ochrony owej – znanej sobie – tożsamości, czy tożsamość posiadają również grupy, a być może nawet jednostki, przy
czym ich tożsamości byłyby uprzednie względem tożsamości państwa i jako takie
miałyby podlegać ochronie.
Rzecz w tym zatem, że już we wspominanym okresie pojawia się zasadnicze
pytanie o to, kogo reprezentują piastuni władzy publicznej: czy państwo z jego
tożsamością (lecz jak konstytuowaną?), czy raczej jednostki i grupy posiadające
własne tożsamości (czyżby kształtowane przez nie autonomicznie czy nawet niezależnie od wpływu państwa?)21? Gdy idzie o tradycję amerykańską, wspomnijmy
jedynie, że już w 1908 roku Arthur Bentley miał w pracy The Process of Government proponować porzucenie analiz dotyczących państwa jako swoistego bytu na
rzecz analizy konkretnych działań podejmowanych przez poszczególne grupy aktywne na tym samym terytorium, a zarazem uczynienie przedmiotem analiz nie
tyle mylącej perspektywy państwa, ile perspektywy „systemu politycznego”22.
Problem w tym, że nie tylko termin „państwo”, ale także koncept „suwerenności”
z państwem kojarzony, został jeszcze mocniej sproblematyzowany w ujęciu zaproponowanym przez anglo-amerykańskich pluralistów (nawiązujących w pewnym
zakresie do analiz wcześniejszych od nich pluralistów brytyjskich), którzy zdominowali dyskurs politologiczny w połowie XX wieku23, m.in. uznając bezzasadne
szermowanie krytykowanymi kategoriami za dziedzictwo będące już to wynikiem
dominacji podejścia niemieckiego (obcego jednak von Gierkemu czy Hugonowi
Preußowi24, bliskiego natomiast autorom niemieckim aprobującym tezę o zakorze21
Zob. szerzej m.in. D. Nicholls, The Pluralist State. The political ideas of J.N. Figgis and his
contemporaries, London 1975; P.Q. Hirst, The Pluralist Theory of State, London 1989.
22
Jeden z prekursorów dojrzałego amerykańskiego pluralizmu David Truman w pracy The Governmental Process z 1951 r. uczynił z książki Bentleya niemal tekst kanoniczny. Zob. szerzej The
Bias of Pluralism, red. W. Connolly, New York 1969; The Ethos of Pluralization, Minneapolis 1995;
D. Easton, The Idea of Political System and the Orientation of Political Research, w: Discipline and
History. Political Science in the United States, red. J. Farr, R. Seidelman, Michigan 1993, s. 254.
Zob. nadto J.G. Gunnell, The Genealogy of American Pluralism. From Madison to Behavioralism,
„International Political Science Review” 1996, vol. 3, nr 3, s. 253–265 (autor przesuwa genezę ujęcia
pluralistów aż do XVIII stulecia).
23
Dodajmy, że podejście pluralistów jest w wielkiej mierze wykorzystywane w analizach
„prowadzonych przez tak dziś wpływowych autorów, jak Dahl i Galston, Berlin i Raz, Deleuze
i Guattari”.
24
Harold J. Berman zwraca uwagę, że zdaniem von Gierkego prawo korporacyjne Kościoła
[rzymskiego] oscylowało między germańską ideą korporacji jako osobowości zbiorowej, a jej rzymską koncepcją jako sztucznej instytucji (Anstalt). (Gierke dowodził – dodaje – iż w XIV wieku zwyciężyła koncepcja rzymska, co miało dla Europy tragiczne konsekwencje, albowiem ostatecznie
nadbudowano nad nią teorie absolutyzmu (Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, Warszawa 1995, s. 268; podkr. B.S.). Dodajmy, że o ile „koncepcja rzymska” traktowała korporację jako „instytucję”, której osobowość nadana jest przez zwierzchnią władzę po-
170
nieniu prawa ich narodu w dziedzictwie rzymskim), już to rezultatem wpływów
ujęć charakterystycznych dla jurystów.
Kto miałby być suwerenem, autorytatywnym źródłem praw, (…) publicznie
i nawykowo uznanym za źródło ważnych reguł, które mogą kierować działaniami
i dawać początek trwałym wzorom oczekiwań, w ujęciu pluralistów? Przecież rozstawszy się z państwem jako „bytem politycznym” w jakimś zakresie abstrakcyjnym, w każdym zaś razie możliwie „zdepersonalizowanym”, porzucili oni punkt
odniesienia, uznając go w gruncie rzeczy na „nazbyt metafizyczny”. Uczynili to
z rozmysłem, zdali się na badania tego, co bardziej jawi się zmysłom, co bardziej
dotykalne, znajdując jednak nie tyle jednostki, ile także przecież w jakiejś mierze
przynajmniej „substancjalne” całości: korporacje, Kościoły, itp. Nie w tym jednak
rzecz, że uczynili podobnie jak liberałowie (choć znaleźli inne przedmioty zainteresowań), ile w tym, że przyczynili się wraz z nimi do problematyzacji suwerenności przypisywanej ongiś już to „bytowi politycznemu” ogarniającemu i jednostki,
i grupy, już to jednemu organowi tego „bytu”25. „Suwerenność” jako kryterium
wyróżnienia autonomicznej politycznej wspólnoty, jaką jest państwo, można po
ich wystąpieniach wiązać raczej ze zbiorem obywateli niż z państwem; teza: Suwerenne, a tym samym niezależne państwo, to takie państwo, w którym władza
suwerena cieszy się nawykowym posłuchem ludu, lecz sama nie jest nawykowo
podporządkowana żadnej innej władzy, jeszcze mocniej kojarzy się z jednej strony
z trudem ustalania w intersubiektywności jakiegoś wspólnego ładu normatywnego,
z drugiej zaś – z ładem wskazywanym przez ten sam „podmiot”, który następnie
ładowi temu podlega; „nawykowy posłuch” członków grup odnosi się do działalności prawotwórczej samych tych grup.
Tendencja uzasadniana przez pluralistów zmierza w podobnym kierunku jak ta,
którą promują liberałowie opierający się na założeniach indywidualistycznych, taklityczną, o tyle „koncepcja germańska” traktowała ją jako „stowarzyszenie” o osobowości i woli
zbiorowej (tamże, s. 267). Pluraliści odwołujący się do von Gierkego mieliby tedy wracać do ujęcia
germańskiego i traktować grupę na podobieństwo „korporacji” w ujęciu germańskim, jako „całość”
o własnej, odrębnej osobowości i własnej, odrębnej woli. Warto jednak w związku z tym zauważyć,
że interpretacja Gierkego prowadzi do niejakiego osłabienia pozycji członków grupy, jeśli nie jej
unieważnienia, zakłada bowiem, że korporacja/grupa istnieje jako twór abstrakcyjny i niezależny od
swych członków; o tym, że podobnej tezy – być może bardziej zasadnie odnoszącej się do sposobów
traktowania o państwie jako swoistym abstrakcie pochłaniającym swych członków w niektórych stanowiskach zarysowanych w nowożytnej myśli politycznej – nie głosili kanoniści późnych wieków
średnich (zob. w szczególności B. Tierney, Foundations of the Conciliar Theory. The Contribution
of the Medieval Canonists from Gratian to the Great Schism, Cambridge 1955, s. 101–117). Dopowiedzmy wreszcie i to, że Berman stara się wykazać nie tylko, że średniowieczni kanoniści nie byli
świadomi żadnej z dwóch koncepcji zarysowywanych przez Gierkego, ale także, że – a widać w tym
doświadczenia z nowożytną filozofią polityki – sama społeczność jako grupa ani samo państwo jako
pewien „abstrakt” nie są w stanie narzucić swych osobowości lub woli, jeśli uprzednio nie istnieje
grupa osób złączona wspólnym interesem, zdolna do działania jako całość (H.J. Berman, Prawo
i rewolucja…, s. 268).
25
Interesującą debatę toczoną dziś przez zwolenników obu podejść relacjonuje syntetycznie
David Schlosberg w rozdziale The Pluralist Imagination pracy The Oxford Handbook of Political
Theory (Oxford 2006, s. 142–162).
171
Bogdan Szlachta
że wszelako dążąc do wydobycia i usprawiedliwienia różnego rodzaju pluralizmu;
członkowie obu grup sądzą przy tym, że to, co partykularne, jest istotne i jako takie
winno być uwzględnione w trakcie tworzenia nowych norm prawnych. Bliskiej
im tendencji zdaje się wciąż przeciwstawiać trend zakorzeniany w rozważaniach
Arystotelesa, który ponad dwa tysiące lat temu uznawał za problematyczne to, co
dzisiaj przyjęliśmy jako miarę poprawności ustrojowej i prawodawczej, używaną
także w rozważaniach dotyczących suwerenności i organu wewnętrznego i pewnej
całości politycznej, w której organ ten działa (choćby miał nim być sam „lud”).
W jednym z analizowanych „rodzajów demokracji”, „panem” miał być właśnie
ów „lud” nieopierający się na prawie, lecz mający za nie „każdorazowe uchwały”26. Jakże?, mógłby zapytać Europejczyk lub „człowiek Zachodu” żyjący w XX
lub XXI stuleciu: gdzie można odnaleźć źródła prawa, jak nie w uchwałach ludu
26
Zob. szerzej B. Szlachta, O problematyczności uchwał ludu jako źródeł prawa (na przykładzie Polityki Arystotelesa), w: Polska-Europa-świat. Prace politologiczne i historyczne. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Olszewskiemu z okazji 70. rocznicy urodzin, red.
M. Marczewska-Rytko, S. Stępień, Lublin 2012, s. 35–47. Przywołajmy słowa Stagiryty: słusznie
więc, jak się zdaje, można by tu podnieść zarzut, że nie istnieje w ogóle demokracja jako ustrój, bo
gdzie prawa nie rządzą [lecz uchwały], tam nie ma ustroju. Prawo bowiem musi panować nad wszystkim, w poszczególnych zaś wypadkach winny rozstrzygać władze i tylko [tam], gdzie się tak dzieje,
winna być mowa o ustroju. Jeśli więc demokracja jest jednym z ustrojów, konkluduje Arystoteles, to
oczywiście taki stan rzeczy, przy którym wszystko się załatwia uchwałami, nie jest właściwie wcale
demokracją, żadna bowiem uchwała nie może tu mieć charakteru ogólnej normy (Arystoteles, Polityka, 1292 a, w: tenże, Dzieła wszystkie, Warszawa 2001, t. 6, s. 113). Wynika z tego, że demokracja,
której znamieniem są „rządy uchwał”, a nie prawa, „rządy decyzji”, które „lud” podejmuje być może
pod wpływem „pochlebców”, wcale nie jest ustrojem. Wspominając ataki dwudziestowiecznych normatywistów prawniczych na dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych pozytywistów, możemy orzec,
że już dawno argumenty w nich wykorzystywane zostały przewidziane przez starożytnego autora:
problem istnienia ustroju tkwi w panowaniu prawa wiążącego tych, którzy podejmują uchwały. Jeśli
prawo nie panuje, jeśli nie wyznacza granic dla podejmujących uchwały, jeśli uchwały podejmowane
są bez takiego wiążącego kontekstu normatywnego, jeśli w końcu tylko uchwały „ludu” ustalają
treść norm wiążących, wówczas nie ma już ustroju, nie ma nawet demokracji (chciałoby się postawić
pytania: czy pozytywiści usuwający taki kontekst byliby, zdaniem Arystotelesa oczywiście, w stanie
działać w demokracji jako ustroju?; czy uzasadnialiby w jakikolwiek sposób trwanie demokracji jako
ustroju, czy raczej działaliby w demokracji, która ustrojem już nie jest, w której pozostaje nazwa
jedynie, ale nie ustrój)? Przywołuję cytaty z Arystotelesowej Polityki, by wskazać problematyczność tez o walorze demokratycznym reżimów opierających się na uchwałach; by nadto wskazać problematyczność kategorii „demokracja” bez dystynkcji stosowanych przez Stagirytę. Z jednej strony
demokracja, w której rządzi lud poprzez uchwały, a nie prawo na uchwałach podobnych zapewne
nieoparte, z pewnością z nich niewynikające, uznawana jest za ustrój, skoro stanowi jedną ze złych
form ustrojowych. Z drugiej jednak strony pewien jej rodzaj w ogóle nie jest ustrojem, bo gdzie
prawa nie rządzą, tam nie ma ustroju; gdzie rządzą uchwały, a nie prawa, niepodobna mówić o ustalonej i stabilnej, porządkującej i określającej ład władania formie, można jedynie mówić o chaosie
uchwał albo o chaosie, któremu nawet nie towarzyszą uchwały wywoływane przez dochodzących do
potęgi demagogów, słuchanych przez stanowiący o wszystkim lud. Oto paradoks: demokracja ma być
ustrojem (choć złym), a jednocześnie może nim nie być. Paradoks ten unaocznia problematyczność
poszukiwań organu, któremu można byłoby przypisać suwerenność wewnętrzną, a zarazem zdolność
reprezentowania nieistniejącego już zapewne „bytu politycznego”; „bytu”, który zastępuje zbiorowość pozbawiona oparcia w prawie, zmagająca się jedynie o treść uchwał.
172
lub jego reprezentantów, w decyzjach tych, którzy są podmiotami suwerenności
wewnętrznej, a w końcu reprezentują „byt polityczny” zwany „państwem”, jako
czymś będącym „rzeczą” owego „ludu”? Wszak dawno rozstaliśmy się z przeświadczeniami, że prawo mógłby wyznaczać czas lub zwyczaj, wola Boga objawiającego albo jakaś święta księga wolę Jego zawierająca, gdyż każda z tych
propozycji odsyła ku czemuś, co nie jest w dyspozycji ludzkiego prawodawcy,
którym jest „lud”, zbiorowość różnie myślących, a zapewne także interesownych
jednostek (grup), wierzących w istnienie rozmaitych bóstw (o ile w ogóle) i mających rozmaite przeświadczenia, uznających za sprawiedliwe różne czyny, bo biorących pod uwagę albo ich konteksty, albo ich konsekwencje, albo inne jeszcze
uwarunkowania; jednostek, które – nie możemy wykluczyć również takiej ewentualności – mają własne miary sprawiedliwości, prawości i prawności i nie są już
skore uznawać jakiejś dziedziny od nich niezależnej, dostarczającej miar tego, co
sprawiedliwe jako takie, ponad nimi i bez względu na ich odczucia czy preferencje. Te ostatnie, odczucia i preferencje poszczególnych, „samych w sobie” jednostek lub grup, mają teraz stanowić źródła decyzji podejmowanych przez nie lub
ich reprezentantów, decyzji wpływających na preferencje obecne w policzalnym
zbiorze i określających preferencję właściwą policzalnej większości jednostek lub
grup podejmujących uchwałę, a przez nią postulatywnie przynajmniej współstanowiącej prawo; prawo jako tę sferę normatywną, która jest przecież przez człowieka wytwarzana, być może wedle „miar racjonalności” mierzonej użytecznością dla jednostek lub grup albo i dla całej zbiorowości współtworzącej tzw. naród
polityczny; prawo jako tę sferę normatywną jednak, w ustanawianiu której biorą
udział wszyscy: i ci, którzy rozumieją kwestię rozstrzyganą, i ci, którzy jej nie
pojmują, i ci, którzy są interesowni, i ci, którzy starają się przekroczyć własną,
indywidualną bądź grupową, interesowność; wszyscy, przynajmniej potencjalnie
czy postulatywnie, mają być „podmiotem suwerenności” i jako tacy korzystać
chcieliby z monopolu prawodawczego, a zarazem z możliwości reprezentowania
całości zwanej „bytem politycznym”. Czy jednak takie rozwiązanie, przewidziane
w pewnym zakresie przez Benthama, nie unieważnia suwerenności jako monopolu prawodawczego sprawowanego wobec innych pretendentów i zewnętrznych,
i wewnętrznych? Czy miast jakiegoś z organów, który miałby być autorytatywnym
źródłem reguł prawnych dla ich adresatów, który jako suweren miałby się cieszyć
nawykowym posłuchem ludu, nie będąc nawykowo podporządkowanym żadnej innej władzy, nie pojawia się w tej propozycji lud sam, który nie może już słuchać
samego siebie i nawykowo samemu sobie być podporządkowanym; albo czy nie
pojawia się w tej roli zespół składowych „ludu”?
Słowa kluczowe: myśl polityczna, suwerenność, państwo, konserwatyzm
173
Bogdan Szlachta
The problem of state and its sovereignty
The paper is a study of the state and its sovereignty in the light of conservative thought.
The analysis covered issues related to concepts of representation and the place of the people
in modern theory of state sovereignty as well as to sovereign power itself. The basic method
of research is the content analysis of the international treaties and studies in the field of
political thought.
Key words: political philosophy, sovereignty, state, conservatism
Problème de l’État et de sa souveraineté
Le texte est une étude de la problématique de l’État et de sa souveraineté à la lumière de
la pensée conservatrice. Sont analysées les questions liées à la représentation et à la place
du peuple dans la théorie de la souveraineté de l’État moderne, ainsi que les questions liées
l’essentiel de ce qu’est le pouvoir souverain. La méthode de recherche de base est l’analyse
du contenu des traités et des études dans le domaine de la pensée politique.
Mots-clés: pensée politique, souveraineté, État, conservatisme
Проблематичность государства и его суверенитета
Работа является изучением проблематичности государства и его суверенитета
в свете консервативной мысли. Анализу подвергли вопросы связанные с представлением, а также место народа в теории суверенитета современного государства и то, чем
на самом деле является суверенная власть. Основным методом исследования является
анализ содержания трактатов и исследований в области политической мысли.
Ключевые слова: политическая мысль, суверенитет, государство, консерватизм
174
Leszek Nowak
Dmytro Doncow na tle
europejskiej rewolty
przeciwko Oświeceniu
Dmytro Doncow jest autorem należącym już do klasyki ukraińskiej myśli politycznej. O ile znaczenie innych twórców ukraińskiej wyobraźni politycznej wydaje się słabnąć, Doncow jest postacią nadal ważną. Mykoła Kostomarow, Myhajło
Drahomanow, Pantelajmon Kulisz, czy nawet bliżsi nam czasowo autorzy jak Iwan
Franko czy Wacław Lipiński są traktowani z szacunkiem należnym klasykom, ale
pozostają – jak się zdaje – w niewielkim stopniu autorami nadal inspirującymi myślenie, Doncow – w odróżnieniu od nich – wydaje się żywym klasykiem. W pewnym
sensie ten wpływ utrzymuje się od dawna. Jak pisał Józef Łobodowski: „Młodzi
nacjonaliści z OUN widzieli w nim przywódcę z powszechnej nominacji, ideologa
o niewątpliwym autorytecie, niemal narodowego proroka”1. Od 1939 roku, kiedy to
opuścił Lwów, aż do śmierci w 1973 roku Doncow przebywał na emigracji (głównie
w Kanadzie), więc nie mogło być mowy o bezpośrednim oddziaływaniu, lecz myśl
jego cieszyła się dużym zainteresowaniem w środowisku ukraińskiej diaspory.
Nie doceniamy w wystarczającym stopniu kulturalnej roli, jaką w XX wieku
odegrała ukraińska emigracja. Jej znaczenie można śmiało porównać do polskiej
emigracji, a nawet pod pewnym względem była ważniejsza. O ile bowiem ciągłość
polskiej kultury zachowana by została – mimo olbrzymiego zubożenia – nawet bez
związków ze wspaniałymi osiągnięciami polskich emigrantów, to sytuacja Ukraińców byłaby zupełnie inna2. Znacząca część tej emigracji to ludzie o poglądach
1
J. Łobodowski, Dmytro Doncow. Życie i działalność, „Zeszyty Historyczne” nr 53/1981, s. 157.
Dla zilustrowania tego problemu przywołajmy opinię Jarosława Hrycaka, który w sposób następujący mówił o odrodzeniu nauki historii w wolnej Ukrainie: „Na [sowieckiej – LN] Ukrainie było
może dziesiątki tysięcy historyków, ale wszyscy oni razem wzięci nie mieli takiego znaczenia jak
kilkunastu historyków pracujących na Zachodzie.” Zob. Ukraina. Przewodnik Krytyki Politycznej.
Z Jarosławem Hrycakiem rozmawia Iza Chruślińska, Gdańsk–Warszawa 2009, s. 52.
2
175
Leszek Nowak
nacjonalistycznych. Doncow cieszy się wśród nich poważaniem jako główny ideolog nacjonalizmu. W literaturze naukowej Doncow jest obiektem zainteresowania
właśnie z tego względu i ten aspekt jego spuścizny jest najlepiej znany3. W tym
artykule proponujemy nieco inne spojrzenie: chcemy na myśl Doncowa spojrzeć
w szerszym europejskim kontekście dyskusji nad kryzysem cywilizacji Zachodu.
Rosja, Europa i Ukraina
Myśl Doncowa ma charakter radykalnie antyrosyjski i prozachodni. Twierdzenie to należy rozumieć nie tylko jako wyraz orientacji politycznej autora Nacjonalizmu. Doncow traktował Rosję i Europę jako dwie całkowicie odmienne i wrogie
sobie cywilizacje. Przedstawiona przez niego charakterystyka obu cywilizacji nie
była w żadnym razie neutralną aksjologicznie deskrypcją. Do Zachodu odnosił
się z wielką admiracją i można o nim śmiało powiedzieć, że był zdeklarowanym
okcydentalistą, a jego stosunek do Rosji cechowała wrogość i pogarda. Doncow
uważał, że wrogość zarówno caratu, jak i bolszewików do Europy to dwie odsłony
tego samego zjawiska – „moskiewskiego mesjanizmu”. „Każda Rosja zawsze była
nosicielką ideału mesjańskiego” – pisał4.
Ocena cywilizacji rosyjskiej, którą przedstawił, była bardzo surowa. Doncow
widział w Rosjanach ludzi o „nierozwiniętej autonomii moralnej”, braku świadomości prawnej, charakteryzował ich według niego kult masy. Rosjanie stali się
„narodem niewolników, ordą niezdolną do wytworzenia woli sprzeciwu”. W tej
„masie” rosyjskiej widział Doncow wielkie niebezpieczeństwo dla Zachodu. Cechy Rosjan były antytezą cech ludzi Zachodu. Ci pierwsi reprezentowali chaos,
drudzy – ludzką aktywność, pierwsi – energię natury, drudzy – energię ludzką.
Kolejne opozycje to „pałka” – „organizacja’, „pokora i instynkt” – „rozum i wola”,
„brak formy” w różnych sferach życia – „złożone formy”5. W jego przekonaniu
rosyjska myśl – pomimo pozornie sprzecznych twierdzeń – w wielu punktach była
zgodna i dostarczała uzasadnień dla tych wszystkich cech negatywnych. Słowianofile i bolszewicy używali innego języka, odwoływali się do innych uzasadnień, nienawidzili się wzajemnie, ale zgodni byli w pogardzie dla zachodniej tradycji prawnej, indywidualizmu, autonomii społeczeństwa wobec władzy. Doncow z wielką
niechęcią odnosił się także do rosyjskiego prawosławia, które w jego przekonaniu
stało się jednym z departamentów administracyjnych państwa rosyjskiego. Nigdy
nie zdobyło się – w odróżnieniu od chrześcijaństwa zachodniego – na obronę prawa
do niezależności w stosunku do władzy. Doncow jednocześnie przestrzegał przed
zrównywaniem chrześcijaństwa panującego na Ukrainie – tak prawosławnego, jak
unickiego – z rosyjskim. Jego ocena Rosji nie różni się od tej sformułowanej przez
3
Na uwagę zasługują przede wszystkim dwie ważne prace opublikowanie w ciągu ostatnich lat:
T. Stryjek, Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego, Toruń 2013, rozdz. III; R. Wysocki,
W kręgu integralnego nacjonalizmu. Czynny nacjonalizm Dmytra Doncowa na tle myśli nowoczesnych
Romana Dmowskiego. Studium porównawcze, Lublin 2014.
4
D. Doncow, Pidstawy naszoji polityky, New York 1957, s. 25.
5
Tamże, s. 62.
176
Dmytro Doncow na tle europejskiej rewolty…
wielu przenikliwych krytyków z Europy Zachodniej. Jako swego rodzaju ciekawostkę można przytoczyć fakt, że nacjonalista Doncow wielokrotnie odwołuje się
do książki L’Empire des tsars et les Russes słynnego francuskiego liberalnego historyka Anatole’a Leroy-Beaulieu.
Polityczna wrogość Rosji i Europy była konsekwencją fundamentalnych różnic
cywilizacyjnych. Ukrainę Doncow widział po stronie Zachodu. Rosja była dla niej
historycznym przekleństwem, „trucizną”6, która zniszczyła jej organizm. Odnosząc się z pewną nonszalancją do faktów, między Rosją a Ukrainą widział tylko
obcość. W świetle tak sformułowanej opozycji należy widzieć miejsce Polski7. Polacy represjonowali Ukraińców i Doncow miał wiele zarzutów pod ich adresem.
Jednak to nie Polska, lecz Rosja była egzystencjalnym wrogiem Ukrainy. Nieprzyjacielem, który stwarzał zagrożenie dla jej istnienia. Polacy bywali przeciwnikami, ale nie stwarzali zagrożenia dla egzystencji Ukrainy8. Orientacja prozachodnia
Doncowa miała więc charakter polityczny i cywilizacyjny.
Warto jednak zadać pytanie: Jaki charakter miały zachodnie inspiracje myśli Doncowa? Do jakich tradycji umysłowych się odwoływał? W dalszej części tego artykułu postaramy się dowieść, że Doncow czerpał głównie z bogatego repertuaru myśli
i retoryki antyoświeceniowej. Ten wpływ był czymś niezwykle ważnym i nawet jeśli
jego sposób odczytania niektórych myślicieli zachodnich pozostawia wątpliwości, co
do właściwego ich rozumienia9, bez jego uwzględnienia nie zrozumiemy stanowiska
Doncowa. Krytyka dziedzictwa Oświecenia miała bezpośredni związek z krytyką
dominującego – w jego przekonaniu – nurtu umysłowego w tradycji ukraińskiej.
Zaznaczmy, że interpretacja ta dotyczy myśli Doncowa z okresu, kiedy skrystalizował się jego światopogląd, przede wszystkim jego klasycznej książki Nacjonalizm z 1926 roku. W młodości Doncow był socjalistą, z czasem jednak całkowicie
porzucił socjalistyczne poglądy. I wojnę światową odczytał jako wydarzenie, które
wywróciło wszystkie dotychczasowe hierarchie i nawyki myślowe. „Niedaremnie
– pisał – katastrofa 1914 roku przetoczyła się przez nasze wszystkie «niewzruszone» zasady, «wieczne» prawa ewolucji społecznej rozsypały się w proch, otwierając nieograniczone perspektywy dla ludzkiej woli”10.
Wiedza i wola, utopia i mit
Pisząc o Oświeceniu, w tej pracy mamy na myśli nie tyle nazwę pewnej epoki,
lecz – jak to określił Alasdair MacIntyre – „projekt filozoficzny”11. Można oczywiście spierać się, co do natury tego projektu. Niewątpliwie ważną dla niego ideą
6
Takie określenie znajduje się w tytule jego prac utrzymanych w skrajnie antyrosyjskim tonie:
Moskowśka otruta, Kijw 2013.
7
Zob. R. Wysocki, W kręgu integralnego…, s. 191.
8
A. Wilson, The Ukrainians. Unexpected Nation, New Haven–London 2002, s. 129.
9
T. Stryjek, Ukraińska idea…, s. 182–194.
10
D. Doncow, Nacjonalizm, Kraków 2008, s. 29.
11
A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, Warszawa 1996, s. 88.
177
Leszek Nowak
była emancypacji człowieka od niewiedzy i różnych form zniewolenia12. Nadzieje
związane z rozwojem wiedzy, które znalazły swój wyraz w oświeceniowej teorii
postępu, były bardzo daleko idące. W klasycznym dziele myśli Oświecenia Szkicu
obrazu postępu ducha ludzkiego przez dzieje, Antoine de Condorcet wyraził pogląd, iż postęp w rozwoju wiedzy jest pozytywnie skorelowany z postępem moralnym i politycznym13.
Oświecenie było swego rodzaju rewolucją umysłową na Zachodzie, ale można
powiedzieć, że pod pewnymi względami była to kontynuacja ważnych idei, które kulturze europejskiej towarzyszyły od początku. Jak to ujmuje Isaiah Berlin,
Oświecenie reasumuje pewne twierdzenia znane od dawna: „Po pierwsze: że istnieje coś takiego jak ludzka natura, naturalna lub nadnaturalna, możliwa do zrozumienia przez odpowiednich ekspertów. Po drugie: że posiadanie specyficznej
natury oznacza dążenie do określonych celów, które narzuca jej lub wbudowuje
w nią Bóg bądź jakaś bezosobowa natura rzeczy. Dopiero dążenie do tych celów
czyniło człowieka ludzką istotą. Po trzecie: że owe cele oraz związane z nimi interesy i wartości (których odkrywanie i formułowanie jest zadaniem teologii, filozofii bądź nauki) nie mogą popadać ze sobą nawzajem w konflikt – a wręcz, że muszą
tworzyć harmonijną całość”14. To odrzucenie tych założeń według Berlina było
czymś nowym. Kluczową rolę w tym procesie odegrał Romantyzm. „Rewolucja
romantyczna” dokonuje przewartościowania kluczowych dla Oświecenia założeń.
„Po pierwsze, człowiek nie ma możliwej do określenia natury, czy to statycznej,
czy dynamicznej, ponieważ to on sam siebie tworzy: sam kreuje wartości, a zatem
i sam siebie przekształca. Jego przetworzona jaźń kreuje nowe wartości, a wobec
tego nigdy nie możemy ex hypothesi powiedzieć, jaki będzie wynik jego usiłowań,
by je zrealizować. Człowiek może bowiem jedynie próbować – nie da się odpowiedzieć na pytanie o skutki tych prób ani rozstrzygnąć, czy się powiodły[,] czy też
nie. Po drugie, ponieważ wartości się nie odkrywa, lecz tworzy do opisania ich nie
można skonstruować żadnego systemu twierdzeń, gdyż nie są one faktami ani bytami w świecie. Nie istnieją po to, by można je było zidentyfikować lub nazwać za
pomocą nauki o etyce bądź polityce, wszystko jedno czy empirycznie, czy a priori.
I po trzecie: nie ma żadnych gwarancji, że wartości zaczerpnięte z różnych cywilizacji, narodów czy od różnych jednostek będą ze sobą pozostawać w harmonii.
Niezgoda może istnieć nawet między wartościami wyznawanymi przez tę samą
jednostkę w różnym czasie – a wręcz w tym samym momencie”15.
Oświecenie na plan pierwszy wysuwa rozum. Dzięki niemu świat ma się stawać
coraz bardziej zrozumiały. Zdobywając wiedzę, zwiększamy kontrolę nad naturą i życiem społecznym. Romantyzm natomiast na plan pierwszy wysuwa wolę.
Według teoretyków Romantyzmu była ona nie tylko atrybutem indywidualnym,
12
J. Gray, Ślad Oświecenia, w: tenże, Po liberalizmie, Warszawa 2001, s. 278–280.
A. de Condorcet, Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego przez dzieje, Warszawa 1957.
14
I. Berlin, Rewolucja romantyczna. Kryzys w historii myśli nowożytnej, „Res Publica Nowa”
1998, lipiec / sierpień, s. 7.
15
Tamże, s. 15.
13
178
ale i zbiorowym. Johann Gottlieb Fichte uznał nawet, iż prawdziwą jaźnią nie jest
jednostka, lecz naród, a ten ostatni następnie utożsamił z państwem. Jednostka
jest tylko częścią tej jaźni. Naród jako podmiot posiadający wolę stał się twórcą
wartości16.
Narody według ich sposobu myślenia nie były sztucznymi konstrukcjami – wytworami ludzkich racjonalnych decyzji. Były swego rodzaju wspólnotami losu,
których tożsamość była określona przez takie czynniki jak język, wspólna pamięć
czy przywiązanie do własnej ziemi. Przynależność do narodu nie była rezultatem
swobodnej decyzji, lecz obiektywnym faktem. W przypadku pojawienia się konfliktu między celami jednostkowymi a zbiorowymi prymat musiał być przyznany
tym ostatnim.
Niektórzy romantycy – jak na przykład Johann Gottfried Herder – łączyli nacjonalizm z oświeceniowym uniwersalizmem, tzn. uważali, że narody tworzyły
ludzkość, którą łączyły pewne wspólne wartości17. Skrajni romantycy, do których
można zaliczyć także Doncowa, rezygnują z pojęcia uniwersalnego człowieczeństwa i ludzkości jako podmiotu moralnego. Obiektywnie istnieją tylko narody, każdy z nich żyje własnym życiem i posiada cele i wartości swoiste tylko dla niego.
Celów, do których dążą takie wspólnoty, i wartości przez nich wyznawanych nie
można poznać na drodze racjonalnych dociekań. Podstawą ich istnienia jest wola,
która powołuje je do życia i dzięki której one trwają. Cele te i wartości nie mają
innego uprawomocnienia jak tylko wola danej wspólnoty. Nie istnieje więc żaden
system obiektywnych wartości, który można by po prostu odkryć. Skoro nie istnieją żadne obiektywne wartości, to błędem jest stosowanie norm wytworzonych
przez jedną zbiorowość do oceny innej. Uniwersalizm kulturowy jest w tej perspektywie jedynie iluzją.
Owa niewspółmierność wartości, w które wierzą różne wspólnoty, sprawia, że
relacje między nimi mają charakter konfliktowy. Walka jest trwałym zjawiskiem
w relacjach między narodami. W rozstrzyganiu konfliktów nie można w roli arbitra przywołać jakichkolwiek norm ogólnych. Narzucanie własnej woli światu
zewnętrznemu – nawet poprzez agresję – znajduje uzasadnienie w tej radykalnej
wersji nacjonalizmu inspirowanego przez woluntarystyczny Romantyzm18.
Bunt przeciwko uniwersalizmowi Oświecenia w imię tego, co partykularne,
wyjątkowe, oryginalne możemy odnaleźć we wszystkich kulturach zmienionych
przez Oświecenie. W sposób szczególny ten bunt został wyartykułowany przez
przedstawicieli narodów peryferyjnych, którzy inwazję uniwersalistycznych wzorców odbierali jako zagrożenie dla tożsamości swojej wspólnoty. Cytowany wyżej
Isaiah Berlin zwrócił uwagę na rolę, jaką idee Kontroświecenia odegrały w kulturze niemieckiej po okresie wojen napoleońskich. Walka z uniwersalnymi ideami
16
Tenże, Kant jako nieznane źródło nacjonalizmu, w: tenże, Zmysł rzeczywistości, Poznań 2002,
s. 303–304.
17
Na temat stosunku Herdera do Oświecenia zob. E. Adler, Herder i Oświecenie niemieckie,
Warszawa 1965.
18
I. Berlin, Nacjonalizm, Zlekceważona potęga, w: tenże, Pod prąd, Poznań 2002, s. 469–473.
179
Leszek Nowak
Oświecenia stała się elementem sprzeciwu wobec potęgi politycznej i kulturalnej
Francji.
Dmytro Doncow w sposób inteligentny i pomysłowy wpisał swój konflikt z – dominującą aż do lat 20. XX wieku w ukraińskiej myśli politycznej – orientacją narodnicką w spór Kontroświecenia z Oświeceniem. Tak jak I wojna światowa była
dla niego epoką „zmierzchu bożyszcz” w kulturze Zachodu, tak też był to znak
klęski dotychczasowej orientacji w ukraińskim ruchu narodowym. Ukraina nie tylko poniosła klęskę polityczną, ale także była to klęska intelektualna dotychczasowych przywódców – takich jak Iwan Franko, Myhajło Hruszewski czy – przede
wszystkim – Myhajło Drahomanow. Klęska ukraińskiej rewolucji lat 1917–1921
i niezdolność kierowanej przez Myhajłę Hruszewskiego Ukraińskiej Centralnej
Rady do stworzenia państwowości ukraińskiej były według Doncowa dowodami
kompromitacji całej tradycji politycznej. Opublikowana w 1926 roku książka Nacjonalizm – najważniejsze dzieło Doncowa – była rozprawą z tą tradycją. Nacjonalizm Doncowa miał charakter skrajnie antyrosyjski, ale – jak słusznie zauważa
Włodzimierz Pawluczuk – nacjonalizm ten jest w pewnym sensie antyukraiński,
ponieważ zawarta jest w nim olbrzymia pogarda dla dużej części biernego społeczeństwa ukraińskiego19. Dodajmy: jest to także pogarda – wyrażona często
w brutalnej formie – wobec niemal całej kultury ukraińskiej i najwybitniejszych
jej przedstawicieli.
Doncow kontrastuje ze sobą dwa sposoby myślenia o Ukrainie. Pierwszy nazywa „prowansalstwem”, drugi, który reprezentuje on sam, to „nacjonalizm czynny”.
Używa terminu „prowansalstwo”, nawiązując do kulturalnego ruchu we Francji,
który dbał o pielęgnowanie odrębności kulturalnej, ale nie zdobył się na sformułowanie planu niezależności politycznej Prowansji. Jego zdaniem u podstaw tych
dwóch sposobów myślenia o Ukrainie obecne są dwa diametralnie odmienne
światopoglądy. „Gdybyśmy chcieli – pisze – ująć w kilku słowach istotną różnicę między tymi dwoma nacjonalizmami, to znaleźlibyśmy ją w dwóch diametralnie przeciwstawnych sposobach odczuwania świata: świat, w którym panuje
wola i świat, w którym panuje rozum. Dwa temperamenty: czyn i kontemplacja,
instynkt i logika, agresja i bierność, dogmatyzm i względność, wiara i wiedza, zaborczość i harmonia – oto jak można pokrótce ująć różnicę między tymi dwoma
nacjonalizmami”20.
W sposobie myślenia swoich przeciwników Doncow dostrzega zgubny wpływ
błędnego stanowiska dotyczącego roli, jaką w ludzkim życiu odgrywa rozum
i wiedza. Słabość ukraińskiego ruchu narodowego, jego niezdolność do stworzenia silnej i niezależnej Ukrainy wynikała zdaniem Doncowa z przyjęcia błędnej
filozofii życiowej. Według niego „to nie był świat tych, którzy tworzą, tylko świat
tych, którzy go obserwują; nie tych, którzy wpływają na otoczenie, tylko tych,
na których oddziałuje ono i jego mechaniczne «prawo». Nie mistyczna wola była
motorem życia, a całkiem prozaiczne, odkrywane przez rozum «przyczyny». Wy19
20
180
W. Pawluczuk, Ukraina. Polityka i mistyka, Kraków 1998, s. 66.
D. Doncow, Nacjonalizm…, s. 33.
starczy tylko poznać te przyczyny i prawa a zapanujemy nad światem, zarówno
tym fizycznym, jak i społecznym”21. Wiedza był środkiem, dzięki któremu człowiek poszerzał swoją władzę nad przyrodą i instrumentem reformy społeczeństwa.
„Problem społeczny sprowadził się do problemu poprawy stanu materialnego społeczeństwa poprzez naukę”22.
Doncow widział związek między przywiązaniem przywódców ukraińskiego
ruchu narodowego do oświeceniowych ideałów a słabością polityczną tego ruchu.
„Intelektualizm – pisał – który doprowadził naszą myśl narodowa do kwietyzmu,
dowiódł ją do wyrzeczenia się własnego ideału narodowego, do swego rodzaju
«uniwersalizmu», w którym ciągle ginęło wszelkie uczucie narodowe”23. I dalej:
„Nasi Prowansalczycy budowali cały swój światopogląd na przypuszczeniu, że
rozum jest siła napędową życia psychologicznego (…). Głównym motorem naszych działań jest właśnie chcenie, afekty, namiętności, za którymi dopiero idą ich
motywy”24.
Człowiekowi biernemu, który wierzy w to, że rozwój nauki sam przyniesie
rozwiązanie problemów, przeciwstawiał woluntarystyczną wizję życia człowieka czynnego. Człowieka-woluntarystę – którego nazywa „normalnym człowiekiem” – przeciwstawia człowiekowi oświeconemu. „U normalnego człowieka
– pisze – który odczuwa wokół siebie (…) pulsującą niczym niezdeterminowaną
wolę życia i ekspansji, ta filozofia wywołuje tylko politowanie i odrazę, ale nie
u «oświeconego» człowieka XIX wieku z jego ideałami wspólnej, ustanowionej
przez rozum prawdy, tym mniej u obywatela Ukrainy, gwałtem wciśniętego przed
wojną w obce ciało wielkich imperiów, których władze trzeba było usprawiedliwić panującymi ponad zniewolonym narodem «interesami ludzkości»”25. Naród
potrzebuje silnych instynktów, silnej woli i wiary. Tego z pewnością w jego ocenie zabrakło „Prowansalczykom”. „To była teoria wyrosła z atrofii narodowego
wolicjonalnego instynktu”26.
Doncow był zafascynowany filozofią wielkiego krytyka Oświecenia – Fryderyka Nietzschego – i ślady tej fascynacji są widoczne w sposobie myślenia o moralności życia narodowego. Nietzsche stał się głównym źródłem inspiracji dla całej plejady myślicieli europejskich z wrogością odnoszących się do stanu kultury
europejskiej. Trudno o jednoznaczne określenie politycznego charakteru filozofii
Nietzschego. Z całą pewnością był on wrogiem idei, które wyrastają z rewolucji
francuskiej, takich jak liberalizm czy socjalizm. Nietzsche z wrogością także odnosił się do humanitaryzmu i tolerancji27.
21
Tamże, s. 34.
Tamże, s. 35.
23
Tamże, s. 48.
24
Tamże, s. 156.
25
Tamże, s. 51.
26
Tamże, s. 53.
27
O różnych kierunkach oddziaływania myśli Nietzschego zob. R. Safranski, Nietzsche. Biografia myśli, Warszawa 2003, rozdz. XV. O wpływie Nietzschego na „reakcyjną” prawicę zob.
P.-A. Taguieff, The Tradinionalist Paradigm – Horror of Modernity and Antiliberalism. Nietzsche
22
181
Leszek Nowak
Oświecenie miało ambicję stworzenia systemu racjonalnej etyki. Imponujące
dzieło Kanta, systemy utylitarystów takich jak Jeremy Bentham czy różne koncepcje prawa naturalnego – to przykłady takiej racjonalnej i uniwersalnej etyki.
Nietzsche odrzucał pogląd, iż istnieje jakaś obiektywna moralność – prawo, które byłoby odwzorowaniem obiektywnego porządku. Dla Nietzschego moralność,
którą wyznajemy, jest funkcją naszego stosunku do życia. Nie wchodząc w szczegóły, przypomnijmy tylko, że Nietzsche rozróżniał moralność panów i moralność
niewolników. Ta pierwsza była wyrazem afirmacji, druga wyrastała z negacji.
Moralność panów wychodzi od pojęcia dobra – dobrem jest to wszystko, co nas
wzmacnia, zwiększa wolę mocy. Zło w tym rozróżnieniu oznacza to wszystko, co
nas osłabia. W moralności niewolników pierwotne jest pojęcie zła – oznacza to
wszystko, co jest przyczyną cierpienia, wysiłku, walki. Dobre jest to, co przyczynia się do spokoju i usunięcia cierpienia.
Doncow tak rozumianą moralność stosuje do oceny życia narodowego. Celem
jest siła narodu, jego wielkość, energia – w ten sposób należy oceniać różne zjawiska. Doncow pisze: „W filozofii narodowego woluntaryzmu (…) wszystko co
dobre dla species – jest dobre dla jednostki, dla pokolenia, dla JA i dla TY, dla MY.
W filozofii prowansalskiej wszystko, co dobre dla JA i dla MY powinno być regułą
postępowania również dla nacji”28.
Idąc śladem Nietzschego, Doncow opisywał tolerancję jako niezdolność do
jednoznacznego powiedzenia „tak” lub „nie”, głoszenie wiary w „obiektywizm”
było tylko świadectwem braku wiary we własne idee. Moralność oceniał z punktu widzenia konsekwencji, do których prowadzi – czy sprzyja sile, wielkości czy
prowadzi do słabości29. Tak jak Nietzsche, Doncow gardzi sentymentalnym humanitaryzmem. Prawa jednostki, jej dobro w jego filozofii narodu zostają odrzucone. Słabość Ukrainy wynikała jego zdaniem z przyjęcia zgubnej filozofii moralnej
przez „Prowansalczyków”. „Dla wielkich ras – pisze Doncow – istnieje coś, co
stoi ponad życiem jednostek. I dlatego «Coś» gotowe są nawet do złożenia ofiary
z życia jednostek. Inaczej w nacjonalizmie ukraińskim, który jest na wskroś przesiąknięty drobnomieszczańskimi ideałami zwyrodniałego humanitaryzmu – życie
jednostek było najdroższym «klejnotem», stało ponad wszystkimi «metafizycznymi» wartościami”30.
Swoich przeciwników nazywał ironicznie przedstawicielami ukraińskiego buddyzmu. Pasywność, którą przypisywał religii Wschodu, uważał za najważniejszy
wyróżnik „Prowansalczyków”. Jego filozofia narodu akcentowała aktywizm, kult
działania, nawet jeśli jego konsekwencją byłaby krzywda innych. „Wola bez przejawiania się na zewnątrz – pisze Doncow – jest absurdem, tak samo i wola narodowa, która dąży tylko do utrzymania wyznaczonej jej przez działanie wrogich sił
in Reactionary Rhetoric, w: Why We Are Not Nietzscheans, red. L. Ferry, A. Renaut, Chicago–London 1997.
28
29
Tamże, s. 129.
30
Tamże, s. 55.
182
stref wpływu, wyrzekając się duchowej i materialnej ekspansji. Takie nacje istnieją
w Europie, niektóre nawet ze wspaniałą przeszłością, ale stoją na uboczu światowego życia politycznego, stały się prowincją Europy”31. Ukraińcy nie stali się silnym narodem (tzn. nacją), ponieważ zabrakło im niezbędnej do tego woli. Obiektywizacja woli narodu zatrzymała się na „miłości do swego kraju, prymitywnej
i naiwnej, nierozumiejącej ani potrzeby agresji, ani znaczenia momentu panowania
(suwerenności) i podporządkowania pierwszych dwóch atrybutów nacji (terytorium, ludność) władzy, bez której żadna nacja nie wyjdzie z pieluch prowincji”32.
Odpowiedzialnymi za ten stan rzeczy byli właściwie niemal wszyscy przywódcy ukraińscy i twórcy jej kultury. Wśród nich na największe wyróżnienie zasłużył
Myhajło Drahomanow. To z niego Doncow uczynił głównego wyraziciela ducha
„prowansalstwa”. Ocena taka nie była do końca słuszna. Doncow przedstawił poglądy Drahomanowa w sposób, który ułatwił mu jego krytykę. Drahomanow był
oczywiście ukształtowany przez ten kompleks idei, które zrodziły się pod wpływem Oświecenia: widoczne są u niego wpływy anarchizmu Proudhona, socjalizmu, doktryn federacyjnych. Trudno byłoby go jednak uznać za przedstawiciela
stanowiska głoszącego automatyzm postępu. Drahomanow reprezentował socjalizm etyczny, obca mu natomiast była ta wersja socjalizmu, która ukształtowała
się pod wpływem pozytywizmu33. Tak więc dążenie do sprawiedliwości społecznej należy w jego przypadku traktować jako imperatyw etyczny. Nie podzielał on
natomiast złudzenia żywionego przez wielu socjalistów, że postęp społeczny jest
zjawiskiem nieuchronnym, wyrastającym z pewnych obiektywnych praw.
Ważnym aspektem sporu z racjonalizmem Oświecenia jest krytyka utopii i pochwała mitów. Warto w tym miejscu przywołać innego wielkiego krytyka Oświecenia, który wywarł wielki wpływ na Doncowa – był nim Georges Sorel. Co ciekawe, ta fascynacja łączyła go z jego wielkim przeciwnikiem w ukraińskiej myśli
politycznej okresu międzywojennego, konserwatywnym myślicielem Wacławem
Lipińskim34. Poglądy Sorela były popularne na początku XX wieku i wpłynęły na
różne orientacje polityczne. W sympatiach politycznych Sorel był bardzo niestały: w trakcie swego życia wspierał zarówno rojalistyczną prawicę francuską, jak
i ruch anarcho-syndykalistyczny, Mussoliniego i Lenina, podziwiał Marksa i Nietzschego. Mimo tych pozornych niespójności w myśli Sorela stale obecne były
pewne punkty stałe. Krytyka Oświecenia należy do najważniejszych. Sorel nadał
pojęciom utopia i mit swoistego znaczenia, które przejął Doncow35.
Mit według Doncowa charakteryzuje „oczekiwania aktywnych warstw. Oczekiwaniem biernych jest utopia”. Mit jest wyrazem woli, a utopia wytworem pracy
umysłowej. Mit jest wezwaniem do zniszczenia istniejącego porządku, utopia na31
Tamże, s. 74.
Tamże, s. 83.
33
Zob. I. Łysiak-Rudnycky, Drahomanow jako teoretyk polityki, w: tenże, Między historią
a polityką, Wrocław 2012.
34
I.L. Rudnytsky, Viacheslav Lypynski,w: tenże, Essays in Modern Ukrainian History, Edmonton 1987, s. 445.
35
Zob. I. Berlin, Georges Sorel, w: tenże, Pod prąd…
32
183
Leszek Nowak
tomiast – dążeniem do jego zreformowania36. Rozróżnienie, które stosuje Sorel –
mitu i utopii – Doncow wprowadza, przeciwstawiając sobie stanowisko „Prowansalczyków”, takich jak Drahomanow, i nacjonalistów „czynnych”, takich jak on
sam. Ci pierwsi, wierząc w zbawcze skutki rozwoju wiedzy, naiwnie oczekują, że
postęp niejako automatycznie doprowadzi do rozwiązania problemów. Ci drudzy
uważają, iż wiedza niczego nie rozwiązuje, siłą sprawczą w historii jest natomiast
siła i wola. „Patos walki był zagłuszany u nich przez ciche, delikatnie brzmiące
melodie, które nie drażnią, nie pobudzają woli, tylko uspokajają i uciszają. Nie
zależało im na przebudowie świata, tylko na przystosowaniu się do niego”37. „Prowansalczyków”, którzy głosili humanitarne idee, oskarżał o pochwałę słabości;
uważał, że są ludźmi, którzy „chcą swoje prawa słabych narzucić tak innemu, tak
pięknemu i tak odmiennemu życiu”38.
Elity i masy
Doncow cieszył się wielkim autorytetem wśród nacjonalistów ukraińskich.
OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) uważała go za swego mentora ideologicznego. Kiedy w czerwcu 1941 roku, po wkroczeniu wojsk niemieckich na
terytorium ZSRR, nacjonaliści ogłosili powstanie efemerycznego państwa ukraińskiego, Doncow był typowany jako jeden z kandydatów na urząd prezydenta39.
Sam Doncow, mimo że do OUN odnosił się z sympatią i udzielał partii poparcia,
chciał jednak zachować niezależność i nie uczestniczył w pracach organizacyjnych. Miało to związek z jego stosunkiem do instytucji politycznych liberalnej
demokracji. Podobnie jak przedstawiciele radykalnych ruchów autorytarnych i totalitarnych, partie polityczne traktował jako instytucje przynależące do starego,
umierającego świata. Formę organizacyjną nowego typu elity politycznej widział
raczej w zrzeszeniu przypominającym zakon.
Elementem przemiany Ukraińców z narodu słabego w naród władczy miało być powstanie nowej elity. Doncow przyswoił sobie argumenty formułowane
głównie przez konserwatywnych krytyków, którzy przedstawiali społeczeństwo
jako irracjonalną masę podatną na manipulacje ze strony sprytnych demagogów40.
Stanowisko takie oznaczało porzucenie charakterystycznej dla Oświecenia wiary
w racjonalną perswazję. W życiu ludzkim od racjonalnych ważniejsze są pozaracjonalne motywy działania. Od rozumu ważniejsze są uczucia i emocje.
Narody potrzebowały wielkich wychowawców, elity, która nimi pokieruje.
„Prowansalczycy” nie tylko nie wypełnili roli takiej elity, ale uczynili Ukraińców
narodem służalczym i pozbawionym dumy. „Zamiast walki – wychowanie; zamiast dogmatyzmu wiary – osłabiający krytycyzm; zamiast moralności silnych –
etyka łagodnych; zamiast twardości – miękkość; zamiast nacji – ludzkość; zamiast
36
37
38
39
40
184
Tamże, s. 125.
Tamże, s. 130.
S. Kwit, Czorniawij student iz Tawrij, w: D. Doncow, Nacionalizm, Kijw 2011, s. 12.
Zob. G. Le Bon, Psychologia tłumu, Warszawa b.d.w.
41
42
43
44
45
narzucania swojej prawdy – tolerancja wobec wrogiej”. Doncow oskarża „Prowansalczyków o „gloryfikację ideału kastracji woli”41, nazywa ich „duchowymi
eunuchami”, „wolicjonalnymi kastratami”42. „Tak doszło – pisze Doncow – do
utożsamienia (narodowego) z mechaniczną sumą jego poszczególnych członków;
jego interesów – z ich prymitywnymi interesami, a przede wszystkim doszło do
zanegowania prawa kolektywu do tego, żeby chcieć, prawa do tego, żeby narzucać
swoją wolę jednostkom, plemionom, prowincjom, pokoleniu”43. Ukraińcy, którzy
przeszli przez taką szkołę wychowania, stali się narodem pasywnym i służalczym.
„Jako niewolnicy – pisze Doncow – spotykali i widzieli bohatera tylko jako pana,
który ich gnębił, stąd ich wrogość do wszystkiego, co szlachetne (vornehm), co
dumne, do siły jako takiej”44.
W odróżnieniu od nacjonalistów, którzy opiewali wielkość swojego narodu,
Doncow pisze o Ukraińcach w sposób bardzo krytyczny. Mentalność ukształtowana przez „Prowansalczyków” sprawiła, że Ukraińcy stali się jak niewolnicy opisywani przez Nietzschego. Ich sposób myślenia przypomina moralność niewolników, zbudowaną na resentymencie – czyli na pewnego rodzaju urazie wobec życia,
którą rekompensują deprecjonując to, co znajduje się poza ich zasięgiem. Doncow
pisze: „To była instynktowna, wrodzona nienawiść chama do pana; tego, kto wie,
że nie może zostać panem i odczuwa swoją niższość; tych, u kogo zanikł instynkt
życia i tych, którzy w niwelacyjnym szale plebejusza chcą go zniszczyć wszędzie,
żeby nie trwożył ich sumienia i nie stał przed nimi wiecznym wyrzutem; żeby nie
przeszkadzał im grzebać się w swoim gnoju”45.
Naród ukraiński, z którym on sam się identyfikuje, jest bardziej – by posłużyć
się popularnym współcześnie pojęciem – „projektem” niż bytem rzeczywistym.
Nacjonalizm Doncowa nie jest afirmacją ukraińskiej tradycji, dążeniem do zachowania i ochrony spuścizny historycznej. Jest za to programem przemiany świadomości ukraińskiej, w czym wielką rolę mogliby odegrać nowi ludzie.
Projekt Doncowa – jeśli można tak powiedzieć – skierowany jest ku przyszłości, ale wymaga także reinterpretacji przeszłości. Odrzucenia w historii tego
wszystkiego, co uczyniło Ukraińców narodem słabeuszy i apoteoza tych tradycji
i postaci, u których można odnaleźć inną filozofię życia. Pewne elementy sprzeciwu wobec ideologii „prowansalstwa” Doncow dostrzega u Pantelejmona Kulisza
(członka krytykowanego przez niego Bractwa św. Cyryla i Metodego), ale jego
głównymi bohaterami są Taras Szewczenko (również związany z tym bractwem)
i Łesia Ukrainka (o ironio, siostrzenica Myhajły Drahomanowa).
Tradycja narodnicka, łącząca sprawę narodową z problemem sprawiedliwości,
właśnie w poezji Szewczenki widziała najdoskonalszą artykulację własnego stanowiska. Potępiany przez Doncowa Myhajło Hruszewski przez lata przewodniczył
Tamże, s. 148.
Tamże, s. 116.
Tamże, s. 138.
Tamże, s. 140.
185
Leszek Nowak
Towarzystwu Naukowemu im. Tarasa Szewczenki. Doncow przedstawia odmienny obraz Szewczenki niż narodnicy. Uważa, że jego filozofia była zaprzeczeniem
ducha „prowansalstwa”. W sposób następujący charakteryzuje światopogląd Szewczenki: „Nie niewzruszone szczęście (…) nie szczęście «pokojowego rolniczego
kraju», nie idealizacja pokornego bezzębnego kraju, tylko apoteoza woli, która
rujnuje i buduje światy, apoteoza czynu dla czynu, chociażby był to ogień, trzęsienie ziemi czy sąd ostateczny, chociażby była okupiona łzami i krwią milionów”46.
Szewczenko był dla niego „wieszczem rycerskości kozackiej”. Kozacy przedstawieni przez Szewczenkę byli autentycznymi ludźmi czynu, gotowymi do walki
i poświęcenia dla swojej sprawy. U Szewczenki Dońców odnalazł wizję społeczeństwa podzielonego na „waleczną elitę – «rycerzy – kozaków» i bierną masę – «świniopasów – chłopów»”47. Szewczenko więc miał afirmować życie czynne, walkę,
poświęcenie, żarliwą wiarę we własną sprawę. Nie miało to zatem nic wspólnego
z afirmacją pasywności, pochwałą spokoju, o co oskarża „Prowansalczyków”.
W pochwale twórczych i aktywnych jednostek możemy dostrzec ślady lektur
wielu autorów. Dostrzegalne są wpływy koncepcji virtu u Machiavellego48. Doncow akceptował pogląd autora Księcia, że los tyranizuje słabych. Tylko ludzie
o nieugiętej woli mogą się przeciwstawić wyrokom fortuny. Męstwo, witalność,
silna wola – to niezbędne atrybuty przywódcy. Doncow akceptował także pogląd
wyrażony przez Thomasa Carlyle’a w jego książce Bohaterowie, zgodnie z którym
to właśnie wielkie jednostki są twórcami historii49. Fascynacja Doncowa wielkimi
postaciami historycznymi znalazła swój wyraz w szczególnym zainteresowaniu takimi osobami, jak hetmani Bohdan Chmielnicki i Iwan Mazepa, czy – poza Ukrainą – Oliwer Cromwell i Daniel O’Connell, bohater walki Irlandczyków o niepodległość. Ten ostatni był twórcą nowoczesnej świadomości Irlandczyków „zniszczył
niewolniczy szacunek swych ziomków wobec wyższej warstwy panującej w kraju,
podniósł warstwę przeciwko warstwie, zaognił wrogość narodowościową”50. Ta
fascynacja miała także związek z jego zainteresowaniem amerykańską historią.
Zrozumiałe jest jego zainteresowanie Theodorem Roosveltem, politykiem i poszukiwaczem przygód, człowiekiem, który chwalił męstwo. Doncow odnosił się
z sympatią do indywidualistycznej kultury amerykańskiej, która stwarzała podatny
grunt dla rozwoju indywidualności.
Pochwała dla wielkich ludzi nabiera nowego znaczenia w kontekście kultu
przywódców wprowadzonego przez ruchy autorytarne i totalitarne. W Doncowie
fascynację wzbudzali tacy współcześni mu przywódcy jak Józef Piłsudski, marszałek Ferdynand Foch, ale także Hitler i Mussolini. Przywódcę narodowego charak46
Tamże, s. 153.
R. Wysocki, W kręgu integralnego…, s. 267, 281.
48
Oczywiście możemy w tym przypadku mówić jedynie o powierzchownej recepcji, ponieważ
myśl Machiavellego jest o wiele bardziej złożona. Zainteresowanego czytelnika odsyłamy do książki
H.C. Mansfielda, Machiavelli’s Virtue, Chicago–London, 1998.
49
T. Carlyle, Bohaterowie. Cześć dla bohaterów i pierwiastek bohaterstwa w historii, Kraków
2006.
50
Cyt. za: R. Wysocki, W kręgu integralnego…, s. 312.
47
186
teryzował w sposób następujący: „twardość charakteru, niewrażliwość na prośby
i groźby, płomienne serce, gotowość ukarania wroga i zdrajcę, płomienność dla
wielkich idei, pogarda dla paplaniny masy o potrzebie bycia romantykiem (…),
wiara w dzień jutrzejszy, we wszystko wielkie, silne, dobre i piękne, gotowość
poświęcenia życia i prowadzenia tysięcy za sobą”51.
Teorie nacjonalistyczne, głoszące pochwałę walki odwoływały się także do
zwulgaryzowanej wersji teorii Darwina. Ślady tego wpływu widoczne są także
u Doncowa: „Przyroda – pisał – dba, żeby wszystko mniej wartościowe zginęło,
a wszystko zdolniejsze pozostało. Oni odwrócili do góry nogami prawa przyrody.
Wszystkie cnoty zdolnych, dzięki którym oni utrzymywali się przy życiu, ogłosili
wadami. Wszystkie nikczemne cechy słabych – cnotami, które pretendowały do
uniwersalizmu”52.
Doncow odwołuje się także do pojęcia rasy, co może nasuwać skojarzenie
z narodowym socjalizmem. Nie należy jednak wyciągać zbyt łatwych wniosków
z samego faktu posługiwania się tym pojęciem. Znajdowało się ono w niemal
powszechnym użyciu aż do czasu, kiedy naziści nadali mu złowieszczy sens.
W pracach Doncowa z lat 30. i 40. XX wieku odnajdujemy większy wpływ retoryki faszystowskiej. Użytek, jaki Doncow czyni z pojęcia rasa we wcześniejszych
pracach, nie ma wiele wspólnego z tym nurtem, który chciał rasie nadać znaczenie biologiczne, przywołując dla uzasadnienia swego stanowiska autorytet nauk
przyrodniczych. Doncow przywołuje pojęcie rasy w znaczeniu bliższym filozofii
Nietzschego. Różnica miedzy rasami nie dotyczyła antropologicznie rozumianych
cech, lecz raczej miała związek z poziomem „woli mocy”. Warto w tym miejscu
zauważyć, że formacja umysłowa Doncowa była jednak humanistyczna – argumenty, pojęcia, metafory itd. czerpie on głównie z filozofii, literatury i historii. Pomimo odwołań do teorii Karola Darwina, ani teoria ewolucji, ani – szerzej – nauki
przyrodnicze nie odgrywają decydującej roli w jego argumentacji.
Przemoc
Najbardziej spektakularnym aspektem odrzucenia dziedzictwa Oświecenia jest
stosunek Doncowa do przemocy. Wprowadźmy w tym miejscu stworzone przez
Charlesa Taylora pojęcie „immanentnego Kontroświecenia” dla lepszego zrozumienia stanowiska Doncowa. To Kontroświecenie ma charakter immanentny, ponieważ dzieli z Oświeceniem odrzucenie koncepcji transcendencji jako źródła tożsamości. Nie akceptuje jednak poglądu, że to życie jest najwyższą wartością. Jego
spór z Oświeceniem dotyczy „granic samej immanencji” – zwolennicy tego stanowiska pragną poszerzyć granice „życia”, uważając, że podporządkowanie życia
dążeniu do przyjemności i unikanie cierpienia jest sposobem na jego ograniczenie.
„Oświecenie – pisze Charles Taylor – zostawiło nam (...) w spadku między innymi
moralny imperatyw, aby redukować cierpienie. Jesteśmy nie tylko na nie bardziej
51
52
Cyt. za: tamże, s. 328.
187
Leszek Nowak
wrażliwi czy też wyjątkowo wyczuleni na zadawanie i obecność bólu w świecie.
Niewątpliwie tak się rzeczy mają, co widać w różnych sferach, szczególnie w złagodzeniu przepisów prawa karnego, do którego przyczyniło się Oświecenie, częściowo
pod wpływem Beccarii i Benthama. Czujemy się ponadto zobowiązani do niesienia
ulgi w cierpieniu i jego eliminowania”53. Znakomity znawca Oświecenia, Peter Gay
pisze nawet o „pacyfistycznym konsensusie”, który odnajduje w tym nurcie54.
Nietzsche należał do pierwszych autorów, który w sposób prowokacyjny wystąpił przeciwko takiemu stanowisku. Twierdził, że „Religia życia, która zakazuje
zadawania śmierci i cierpienia, ogranicza nas i upokarza”55. Życie pełniejsze dla
niego było życiem, które akceptuje cierpienie i śmierć; dopiero wraz z nimi nabiera
ono pełnego znaczenia. Owa akceptacja dla cierpienia i śmierci znalazła swój wyraz w jego pochwale dla wojny. Miała ona wzmacniać ludzkie charaktery. Wprawdzie pociąga ona za sobą powrót do barbarzyństwa, ale „człowiek wychodzi (...)
silniejszy do dobrego i złego”56.
Otwartą afirmację dla przemocy odnajdujemy także u wspomnianego wcześniej
Sorela. Jego myśl jest symbolicznym mostem łączącym radykalną prawicę z radykalną lewicą. Sorel nie znosił oświeceniowych filozofów i pogardzał racjonalizmem. Uważał, że rozwój wiedzy nie tylko nie rozwiązuje ludzkich problemów,
ale kształtuje szkodliwy stosunek człowieka wobec rzeczywistości. Wiara w to,
że rozum odkrywa jakąś obiektywną strukturę rzeczywistości i dociera do wiedzy
o miejscu człowieka w jakimś porządku, z czego by wynikały ludzkie cele, uważał
za iluzję. Co więcej wiara taka wytwarza typ człowieka pasywnego, którego nastawienie cechuje brak woli działania. „Nieprzejednany woluntaryzm Sorela leży
u sedna całej jego wizji świata”57. Pozycja człowieka w świecie zależy od jego
aktywności, działania, a nie od intelektualnej spekulacji. Oświeceniowa idea postępu budziła jego sprzeciw. Przeświadczenie, iż gromadzenie wiedzy prowadzi
do poprawy świata, uważał za optymistyczne złudzenie58. Dzieło Sorela jest apoteozą życia czynnego. Podobnie jak Doncow pogardzał intelektualistami, ludźmi
zachwyconymi swoją elokwencją i sprowadzającymi działanie do retorycznej aktywności. Sorel nie znał – jak się zdaje – dzieła rosyjskiego reakcjonisty Konstantina Leontjewa (Doncow czytał jego książki), ale zapewne zgodziłby się z nazwaniem parlamentarnej dyskusji „goworylnią” – czczą gadaniną. Sorel nawoływał do
walki robotników ze starym liberalnym porządkiem z użyciem przemocy. Walka
był dla niego okazją do ujawnienia tego, co w człowieku najlepsze. Wtedy w człowieku dochodzi do głosu wola walki, ujawnia się energia, zdecydowanie. Nawet
53
Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. O pochodzeniu nowożytnej tożsamości, Warszawa 2001,
s. 727.
54
P. Gay, The Enlightenment : An Interpretation. The Science of Freedom, New York–London
1996, s. 340.
55
Ch. Taylor, Immanentne kontroświecenie, w: Oświecenie dzisiaj. Rozmowy w Castel Gandolfo, oprac. K. Michalski, Kraków 1999, s. 59.
56
F. Nietzsche, Ludzkie, arcyludzkie, b.d. i m.w., t. I, s. 358.
57
I. Berlin, Georges Sorel…, s. 431.
58
Zob. G. Sorel, Złudzenia postępu, Warszawa–Kraków 1912.
188
59
60
61
62
63
64
65
66
nie wynik walki, ale już samo skłonienie do aktywności, czynnego sprzeciwu, bezkompromisowej postawy jest rzeczą cenną.
Należy również w tym kontekście przywołać głoszoną przez różne odmiany
faszyzmu wiarę w odradzającą rolę przemocy. „Nadrzędną wartością faszyzmu
– pisze Walter Laqueur – nie było pomnażanie ludzkiej pomyślności, lecz walka
i przygoda. Stosownie do tego jego późniejsze hasło brzmiało: «Żyjcie niebezpiecznie». Faszyzm wyrażał podziw dla natury – takiej, jaką ją widział – dla siły fizycznej, dla brutalności i barbarzyństwa”59. Teoretyk włoskiego faszyzmu, Enrico
Corradini, traktował walkę jako pewną zasadę życia. Doncow cytował go z aprobatą: „Wola wojny między nacjami jest wieczna. Wojna jest wieczna”60.
Warto zauważyć, że o ile w poglądach Doncowa w różnych kwestiach następowały zwroty, to zainteresowanie walką i konfliktem charakteryzowało zarówno
młodzieńczą, socjalistyczną fazę jego twórczości, jak i okres dojrzały – nacjonalistyczny. Socjalizm z czasem stał się obiektem jego krytyki, zainteresowanie przemocą natomiast – które przerodziło się w swego rodzaju fascynację – pozostało.
Mimo że I wojna światowa obróciła w gruzy gmach kultury europejskiej, to jedna
rzecz pozostała według niego niezmienna: „Jedno tylko prawo wyszło nietknięte
z katastrofy – prawo walki, którą Heraklit nazywał początkiem wszystkich rzeczy,
prawo wiecznej konkurencji między nacjami, które dzisiaj panuje w świecie tak
samo, jak panowało początkowo w historii narodów i państw”61.
Doncow głosił klęskę wiary Oświecenia w eliminowanie konfliktów między
państwami. Była to jednocześnie klęska „Prowansalczyków”. „Wiedza – pisał –
miała przynieść szczęście nie tylko w stosunkach społecznych, ale też narodowych,
nieuctwo było przyczyną waśni narodowych, gdzie działał niepojęty «afekt», który
niczego nie chciał wiedzieć o prawach logiki”62. Zakładali oni błędnie, że „Tylko
nieporozumienia, ignorancja, nieuctwo, brak kultury były przyczynami, z powodu
których rasy ludzkie od tysięcy lat wyniszczały się wzajemnie”63.
Doncow z pogardą wypowiadał się o humanitarnych uczuciach. „Aby tylko nie
było cierpień – to jest najważniejsze dla naszego prowincjusza”64. Nie miał wątpliwości, że cierpienie znajduje swoje uzasadnienie w wielkich dziełach. Stworzenie
„pomników ludzkiego geniuszu” takich jak Imperium Brytyjskie było możliwe
dzięki przemocy, a dla zwolenników humanitarnych idei była to tylko „zbrodnicza idea”65. Tych wszystkich, którzy patrzą na wielkie wydarzenia przez pryzmat
cierpienia zwykłego człowieka traktował wyniośle jako ludzi reprezentujących
mentalność pospólstwa. „Ich punkt widzenia – pisał – jest najsłuszniejszy dla
tych wszystkich, którzy patrzą na wielkich ludzi z pozycji lokaja”66. Konfrontując
W. Laqueur, Faszyzm, Warszawa 1998, s. 44.
Tamże, s. 29.
Tamże, s. 35.
Tamże, s. 36.
Tamże, s. 56.
Tamże, s. 56.
Tamże, s. 57.
189
Leszek Nowak
cele, do których dążą narody władcze, z humanitarnymi celami reprezentowanymi
przez ludzi znajdujących się pod wpływem aksjologii Oświecenia, pisał szyderczo:
„Szczęście ludzi polega nie na wiecznym dążeniu silnych ras do poszerzenia granic
swego panowania, tylko na «humanizmie» i na «dobrym jedzeniu»”67.
Walka jest nie tylko czymś dobrym, ale także w wielu przypadkach nieuchronnym. Relacje między narodami mają charakter konfliktowy. Zdawał sobie zdaniem
Doncowa z tego sprawę Chmielnicki, który miał powiedzieć: „Niech jedna ściana
uderzy w drugą, jedna upadnie, druga zostanie”. Dla Doncowa jest to wyraz typu
mentalności, z którą sam się identyfikował: „afektywnej, emocyjnej, wolicjonalnej,
nie intelektualistycznej”68. Doncow widział ten problem w sposób jednoznaczny:
„Kto wyobraża sobie narodowości jako odrębne species, które, podobnie jak ma
to miejsce w świecie organicznym, zdane są na wieczną konkurencję między sobą,
ten jasno widzi, że nawet dwie spośród nich nie mogą zmieścić się na tym samym
skrawku ziemi pod słońcem, podobnie jak na jednym polu szachownicy nie mogą
zmieścić się dwie różnokolorowe figury: słabsza (w danej chwili) musi ustąpić,
aby jej miejsce zajęła mocniejsza”69.
Agresja była przez niego postrzegana jako funkcja siły. Organizm obdarzony siłą,
musi ją manifestować na zewnątrz. Siłę należy natomiast wzmacniać i pobudzać.
„Dowodził, że naród przez swe emocje (gwałtowność i agresję) uzewnętrzniał się,
a spadek agresywności świadczył o załamaniu się w narodzie «zapału» do obrony”70.
Agresywność więc należało pobudzać, nawet wzniecając nienawiść: „Kto gasi (…)
nienawiść, ten gasi równocześnie i miłość do sprawy”71. Niekiedy swoje poparcie dla
przemocy wypowiadał z bezprzykładnie brutalną szczerością: „Co znaczy w świecie
jeden albo tysiąc trupów? Do diabła z nietykalnością! Niech żyje siła!”72
Przytoczone wyżej cytaty jednoznacznie naszym zdaniem podsumowują stosunek Doncowa do przemocy. Względy moralne nie mogły w świetle głoszonych
przez niego poglądów być przyczyną potępienia przemocy. Jego nieco tajemnicze
milczenie w sprawie rzezi Polaków na Wołyniu może być zatem tłumaczone jedynie względami taktycznymi.
Porównanie Doncowa do faszyzmu nie jest żadnym nadużyciem interpretacyjnym. Nie można mówić o pełnej identyfikacji, ale Doncow nie tylko wielokrotnie
z uznaniem odnosił się zarówno do włoskiego faszyzmu, jak i narodowego socjalizmu, ale także przyczynił się do popularyzacji tych nurtów na Ukrainie. „Czytelnikom swoim polecał przemówienia Mussoliniego jako lekturę niezbędną do poznania duchowości wojującego Zachodu, odzwierciedlającą doktrynę «nowych ludzi», którzy odnieśli sukces i nacjonalizmowi ukraińskiemu wskazywali kierunek
ewolucji. Faszystowska nieustanna gotowość do walki (…) miała być emanacją
«siły twórczej», dzięki której faszyści stali się panami Rzymu i Włoch. Zachwyt
67
68
69
70
71
72
190
Tamże, s. 59.
Tamże, s. 91.
Tamże, s. 73.
R. Wysocki, W kręgu integralnego…, s. 350.
Uwagi końcowe
Okcydentalizm największego przedstawiciela ukraińskiego nacjonalizmu ma
charakter dosyć szczególny. Doncow, podobnie jak całe grono antyoświeceniowych myślicieli europejskich, odrzucał to wszystko, co do dnia dzisiejszego w dużym stopniu stanowi o tożsamości Zachodu. Oczywiście, nie jest naszą intencją
przedstawienie sprawy w sposób uproszczony. Odrzucenie Oświeceniowej wiary
w dobroczynne skutki rozwoju wiedzy w żadnym razie nie musi prowadzić do
afirmacji przemocy. Argumenty przeciwników Oświecenia, w tym także Doncowa,
korygujące naiwne zaufanie do rozumu, są cennym wkładem do debaty nad dziedzictwem Oświecenia i – szerzej – kondycją Zachodu. Doncow jednak poszedł śladem najbardziej radykalnych przedstawicieli Kontroświecenia, wyciągając wnioski, których nie można zaakceptować. Warto o tym pamiętać, zastanawiając się nad
recepcją jego poglądów we współczesnej Ukrainie.
Słowa kluczowe: Ukraina, nacjonalizm, Oświecenie, Kontroświecenie, Romantyzm, wola, woluntaryzm, wiedza, przemoc
wywoływały u niego faszystowskie hasła «męskości», świadomości «trudności
życia» i gotowości do ich pokonywania, przedstawiające życie jako nieustanną
walkę, a tym samym potwierdzające «twórczą» rolę przemocy”73.
Dmytro Dontsov and the European revolt against the Enlightenment
The topic of this article is political thought of Dmytro Dontsov – a leading ideologue of
Ukrainian nationalism. The author formulated the thesis that the Dontsov’s views are a part
of wide European trend of a revolt against the Enlightenment, in its most radical trend. The
author shows the different sources of inspiration and the consequences of assumptions. It
also shows the relationship between views on such issues as: the reason, will, elite or violence, and thinking about the past and future of Ukraine.
Key words: Ukraine, nationalism, Enlightenment, Counter-Enlightenment, Romanticism, will, voluntarism, knowledge, violence
Dmytro Dontsov et la révolte européenne contre les Lumières
L’article est consacré à la pensée politique de Dmytro Dontsov, idéologue de premier
plan du nationalisme ukrainien Dmytro de Dontsov. L’auteur formule une thèse selon laquelle les idées de Dontsov s’inscrivent dans un large courant européen de révolte contre
la pensée des Lumières, dans sa tendance la plus radicale. L’auteur montre les différentes
sources d’inspiration et les conséquences des hypothèses admises. Il montre également la
relation entre les points de vue sur des questions telles que la raison, la volonté, l’élite ou la
violence et la réflexion sur le passé et l’avenir de l’Ukraine.
Mots-clés: Ukraine, nationalisme, Lumières, contre-Lumières, romantisme, volonté,
volontarisme, savoir, violence
73
Tamże, s. 237–243.
191
Leszek Nowak
Дмытро Донцов на фоне европейского мятежа против Просвещения
Предметом данной статьи является политическая мысль главного идеолога украинского национализма Дмитрия Донцова. Автор сформулировал тезис, что взгляды
Донцова находятся в широком европейском направлении мятежа против мысли Просвещения, в ее наиболее радикальном направлении. Автор представляет различные
источники вдохновения и последствия принятых положений. Показывает также взаимосвязь между мнениями по таким вопросам, как разум, воля, элиты или насилие
и мышление о прошлом и будущем Украины.
Ключевые слова: Украина, национализм, Просвещение, Контрпросвещение, Романтизм, воля, волюнтаризм, знание, насилие
192
Marcin Hylewski
Między patriotyzmem
obywatelskim
i narodowym
„Zostałem państwu dany przez boga, tak jak koniowi dużemu i rodowodowemu,
lecz gnuśnemu z racji wielkości, dany jest giez, by go pobudzał do koniecznych
ćwiczeń. Wydaje mi się, że mnie bóg przydał państwu jako właśnie kogoś takiego,
kto was ćwiczy i przekonuje, i czyni każdemu wyrzuty, kogo całymi dniami wszędzie jest pełno. Niełatwo będzie wam, mężowie, znaleźć kogoś podobnego”.
Sokrates
„Do dziś odruchowo staję na baczność, słysząc hymn państwowy. To oczywiście dziecinne, ale lepiej, że otrzymałem takie wychowanie, niż gdybym miał
zostać jednym z tych lewicowych intelektualistów, którzy są tak «oświeceni», że
nie potrafią zrozumieć najzwyklejszych emocji”.
G. Orwell
Dwa patriotyzmy
Źródłosłów terminu „patriotyzm” zawiera się w łacińskim patria, które znaczy
tyle, co „ojczyzna” czy „ziemia ojców”. Na poziomie intuicyjnym słowo to jest
zrozumiałe dla każdego i oznacza miłość do swojego kraju. Kłopoty pojawiają się
w momencie, gdy po chwili refleksji spróbujemy stworzyć jego zamkniętą, wyczerpującą definicję, która zawierałaby wszystkie konstytuujące to określenie elementy.
Z pewnością pojawią się wątpliwości dotyczące określeń „swój kraj” czy „ojczyzna”, które same w sobie nic nie znaczą, nie są to bowiem nazwy konkretne.
Co więc kryje się pod pojęciem ojczyzny? Kraj, którego jestem obywatelem
(kryterium obiektywne), czy kraj, w stosunku do którego odczuwam szczególnego
rodzaju więź (kryterium subiektywne)? Jeśli posłużymy się kryterium obiektywnym, to sprawa jest jasna; gdy zaś wybierzemy kryterium subiektywne, powstanie
193
Marcin Hylewski
wątpliwość dotycząca treści terminu „ojczyzna”. Skoro decydować ma nie obywatelstwo, a subiektywna identyfikacja, to oznacza to również możliwość miłowania kraju, który aktualnie nie istnieje w sensie prawnym, jak Kalifat Kordobański czy stanowiąca bardziej współczesny przykład Persja. Kryterium identyfikacji
subiektywnej umożliwia również miłowanie kraju, który nigdy dotąd nie istniał,
a którego utworzenie jest celem działania rozmaitych ruchów państwotwórczych;
tutaj przykładem może być Ilam, o którego oderwanie od Sri Lanki walczą separatystycznie nastawieni Tamilowie. Czy można kochać coś, czego nie ma? Wydaje
się to niemożliwe. Jak więc istnieją tamilscy patrioci? Jeśli udzielimy odpowiedzi
na wspomniane pytanie, dowiemy się, jak możliwy jest patriotyzm w drugim ze
wzmiankowanych znaczeń. Tamilscy patrioci istnieją, bo istnieje naród tamilski.
To dlatego w najbardziej powszechnym, słownikowym rozumieniu patriotyzm oznacza „miłość ojczyzny, przywiązanie do swojego narodu”74. Pojęcie narodu ma tutaj
znaczenie pryncypialne. Wyprowadza się z niego bowiem cały szereg faktów kulturowych czy społecznych, takich jak historia, religia, kultura. To właśnie ich treść
przesądza o jedności narodu, pozwala odróżnić go od innej zbiorowości. Subiektywna identyfikacja jest możliwa tylko wówczas, gdy istnieje przedmiot tej identyfikacji. Toteż, wziąwszy pod uwagę labilność topografii politycznej świata i nietrwałość
państwa w sensie prawnym, musi istnieć coś poza nim, z czym można się utożsamiać, czując się patriotą. Tamilscy patrioci istnieją, bo istnieje tamilski etos narodowy. Mamy więc zasadniczo dwa pojęcia ojczyzny i dwa właściwe im rozumienia
patriotyzmu. Pierwszy zwie się patriotyzmem obywatelskim, drugi – narodowym.
Patriotyzm obywatelski, mimo swojej stosunkowo krótkiej historii, jest ideą
niezwykle popularną w literaturze socjologicznej i politologicznej. Jest to swoista
via moderna wśród kierunków myślenia patriotycznego, która w warstwie teoretycznej powstała w XIX wieku. Podejście to właściwe demokratycznemu konstytucjonalizmowi zasadza się na obywatelskiej definicji narodu, która głosi, że
narodem nazwać możemy „ogół obywateli danego państwa”75. Wedle omawianej
teorii patriotą jest ten, kto jest dobrym obywatelem, a więc osobą szanującą prawo
stanowione przez organy państwa ze względu na jego autorytet. Cnotą szczególnie
pożądaną wydaje się tutaj praworządność76.
74
Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa 1969,
s. 543.
75
P. Winczorek, Nauka o państwie, Warszawa 2005, s. 67.
76
Patriotyzm obywatelski najsilniej zakorzeniony jest w społeczeństwie amerykańskim.
Wspomnieć wystarczy oburzenie amerykańskich mediów i społeczeństwa po upublicznieniu przez
Daniela Ellsberga tysięcy stron ściśle tajnych akt Pentagonu, opisujących eskalację działań wojennych
prowadzonych przez USA w Wietnamie i Kambodży. Poparcie dla prezydenta Richarda Nixona
spadło wówczas do kilkunastu procent. Po włamaniu do siedziby demokratów w 1972 roku i opisaniu w „Washington Post” afery Watergate Nixon był zmuszony ustąpić ze stanowiska głowy państwa.
Mimo dających się usprawiedliwić celów strategicznych (wojna w Wietnamie mogła zapobiec ekspansji komunizmu w Indochinach), jakie wyznaczał sobie jego rząd, pogwałcił on najważniejszą
z zasad etosu amerykańskiego – praworządność. Przyczyną rezygnacji Nixona nie był więc moralny
brak słuszności, a bezprawność działań jego administracji.
194
Czym jest naród?
Podobnie jak patriotyzm, naród jest definiowany na wiele sposobów. Może być
„wspólnotą obywateli” bądź pewnym „zbiorowym wyobrażeniem” reprezentującym wspólny etos. Etymologicznie termin ten pochodzi od łacińskiego czasownika
nasci, który oznacza „rodzić się”78.
Andrew Heywood wyszczególnia kilka możliwych sposobów definiowania
narodu. Naród w sensie kulturowym jest „grupą ludzi związanych wspólnym
językiem, religią, historią i tradycjami”79 lub też – jak proponował Leslie White
– „społeczno-kulturalnym systemem”80. Czynniki konstytuujące naród przyjmują tu postać faktów społecznych, czyli „szczególnych przejawów rzeczywistości
społecznej, generowanych przez zbiorowości, przejawiających się w przestrzeni
międzyludzkiej i różnych przeżyć psychicznych, indywidualnych”81. Według Émile’a Durkheima fakty społeczne mają trzy podstawowe cechy. Po pierwsze, stanowią wspólnotowy dorobek danej zbiorowości i są przez nią podzielane. Po drugie,
są zewnętrzne dla każdego członka zbiorowości, gdyż nigdy nie są jego dziełem;
stanowią raczej wytwór wielopokoleniowego rozwoju zbiorowości. Są wreszcie
czynnikiem poddającym członków zbiorowości swoistej presji, gdyż zawsze zakazują pewnych zachowań, inne zaś traktują jako nakazane82. Zwraca uwagę bogactwo semantyczne tej definicji, mimo zamknięcia jej w kilku słowach. Naród jest tu
przede wszystkim grupą ludzi. Są oni ze sobą w jakiś sposób związani. Związki te
zachodzą na kilku płaszczyznach, takich jak język, religia, historia itd. Nie jest to
jednak pełna definicja narodu; jej konstrukcja sprawia bowiem, iż jest za szeroka.
Gdyby spróbować wskazać kilka desygnatów tej definicji, znalazłyby się wśród
nich narody (Polacy, Niemcy itd.), ale również – w sensie antropologicznym, a nie
77
78
79
80
81
82
Między patriotyzmem obywatelskim i narodowym
Zgoła odmienne są teorie klasyczne, które odwołują się również do pojęcia
narodu, ale nie definiują go obywatelsko. Naród jest tu rodzajem wspólnoty bądź
jej zbiorowym wyobrażeniem, zogniskowanym wokół wspólnotowych wartości, możliwych do zrealizowania w państwie, ojczyzna natomiast – jak pisał
Jan Nowak-Jeziorański – stanowi wspólnotę duchową i materialną wielu pokoleń
przeszłych, przyszłych i żyjących obecnie77. Miłowanie ojczyzny musi zatem polegać na podzielaniu tych wartości, subiektywnym poczuciu przynależności do tej
wspólnoty. Kluczowa jest tu akceptacja wspólnego etosu narodowego.
Czy oba stanowiska równie dobrze tłumaczą patriotyzm i mogą stanowić alternatywne modele jego odczytywania? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy zastanowić się nad tym, co to jest ojczyzna i jak termin ten koresponduje z pojęciem
narodu.
T. Torańska, Są. Rozmowy o dobrych uczuciach, Warszawa 2007, s. 23–24.
J. Tischner, Idąc przez puste błonia, Kraków 2007, s. 264.
A. Heywood, Politologia, Warszawa 2008, s. 132.
Cyt. za: J. Chałasiński, Kultura i naród. Studia i szkice, Warszawa 1968, s. 29.
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2007, s. 231–232.
Tamże, s. 232.
195
Marcin Hylewski
prawnym – grupy etniczne (np. Baskowie, Katalończycy, Kaszubi) czy regionalne (np.
mieszkańcy Podlasia). Co więcej, nie ma żadnych przeszkód, aby członków rodów
czy rodzin traktować jako spełniających kryteria powyższej definicji, gdyż są to zwykle zbiorowości ludzkie, których przedstawiciele związani są wspólnymi wartościami,
kulturą. Wydaje się więc, że taka definicja – choć bogata – jest niekompletna.
W znaczeniu politycznym naród „jest grupą ludzi, którzy uznają się za naturalną wspólnotę polityczną”83. Przejawia się to zwykle w pragnieniu osiągnięcia
lub utrzymania państwowości, ale może również przybrać postać obywatelskiej
wrażliwości84. Wydaje się jednak, że obywatelska wrażliwość to pojęcie współczesne, którego w żaden sposób nie można odnieść do narodów istniejących zanim powstały teoretyczne podstawy parlamentaryzmu czy demokracji. Podobną
definicję wyprowadza Alvin Toffler, dla którego naród to „zintegrowana władza
polityczna, która nakłada się na pojedynczą, zintegrowaną strukturę gospodarczą
bądź się z nią stapia”85. W definicjach politycznych pojęcie państwa ma znaczenie koronne. Nie istnieje i nigdy nie istniał bowiem naród, który nie stworzył
bądź nie postulował stworzenia państwa. „Z historii, socjologii, antropologii –
dowodzi Edmund Lewandowski – wynika, że naród jest wspólnotą (etnosem)
pragnącą mieć własną ojczyznę (terytorium) i własne państwo (organizację)”86.
Rozumienie polityczne częściowo licuje z opisaną wyżej doktryną patriotyzmu
obywatelskiego. Definicja ta pomija wszelkie łączące ludzi związki kulturowe,
aksjologiczne i historyczne, które uważa się przeważnie za immanentne konstytucji narodu.
W definicji psychologicznej narodem określa się grupę ludzi „wyróżniających
się wspólną lojalnością lub uczuciem patriotyzmu”87. W przytoczonym brzmieniu
również jest ona za szeroka. Być może byłaby dokładniejsza, gdyby jej człony
połączyć nie za pomocą alternatywy, ale koniunkcji. Niemniej jednak to również
nie uchroni jej przed zarzutem, jakiemu podlega definicja polityczna; pomija ona
wszelkie kulturowe związki łączące ludzi w naród.
Podobną typologię kierunków definiowania narodu można spotkać u Jana Turowskiego, z tą różnicą, że zamiast definicji psychologicznych wymienia on kategorię definicji naturalistycznych. W ich perspektywie naród to „grupa genetyczna,
uwarunkowana biogennie. Jest to twór społeczny uwarunkowany właściwościami
środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa rasowa przez wieki zamieszkiwała i żyła, przekazując swe właściwości psychofizyczne następującym po sobie
generacjom”88. Kluczowe jest tutaj zagadnienie determinującego wpływu środowiska naturalnego oraz wprowadzenie elementu rasowego. Tego typu definicje
są jednak bezużyteczne w analizie współczesnych narodów z co najmniej dwóch
83
84
85
86
87
88
196
A. Heywood, Politologia…, s. 132.
Tamże.
A. Toffler, Trzecia fala, Poznań 2006, s. 109.
E. Lewandowski, Charakter narodowy Polaków i innych, Warszawa 2011, s. 266.
J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 2000, s. 144.
powodów. Po pierwsze, są to narody młode; ich świadomość narodowa rodziła
się w ciągu ostatnich dwóch stuleci, co wyklucza możliwość znacznego oddziaływania czynników geograficznych na genezę wspólnot narodowych. Społeczności
tworzące takie narody niejednokrotnie zamieszkiwały pewne terytorium od setek
lat, jednak dopiero w wyniku pojawienia się określonych bodźców politycznych,
kulturowych czy historycznych ich wspólnotowe myślenie zostało wzbogacone
o czynnik narodowy. Po drugie, wiele współczesnych narodów to narody wieloetniczne (przykładów można szukać w państwach cywilizacji zachodniej, takich jak
Francja czy USA, lub w rejonach pogranicza cywilizacyjnego, np. w krajach Maghrebu czy Afryki Środkowej), co dezawuuje wpływ parametru rasowego. Definicje
naturalistyczne najsilniej konweniują z rozumieniem narodu, jakie wyprowadzić
można z biblijnej Księgi Rodzaju. To na kartach pierwszej ze świętych ksiąg Starego Testamentu Bóg pomieszał mowę całego rodzaju ludzkiego89. Doprowadziło
to do geograficznego rozproszenia potomków Noego i powstania odrębnych narodów w różnych częściach Eurazji i północnej Afryki. Wydaje się, że na określenie
tego typu grup właściwszym jest pojęcie „ludu”, będącego zbiorowością etniczną,
a niekoniecznie kulturową, często pozbawioną silnych więzi grupowych90. Naród,
w przeciwieństwie do ludu, „należy do sfery kultury, a nie «natury»”91. Oczywiście
lud i jego zbiorowe obyczaje stanowić mogą zaczyn narodu, by finalnie ulec transformacji w naród jako zorganizowaną i samoświadomą wspólnotę92. Proces ten
następuje w sposób nieodbiegający zasadniczo od tego, który zmierza do ukształtowania tönniesowskiej „wspólnoty”: „naturalna jedność, jaką jest wspólnota krwi,
rozwija się i ukonkretnia we wspólnocie terytorium, której wyrazem jest współzamieszkiwanie. Ta z kolei przekształca się we wspólnotę ducha, to jest wspólne
działanie w jednym kierunku, jednomyślne”93.
Żaden z wyżej wymienionych typów definicji nie podaje pełnego znaczenia terminu „naród”. Skoro niecelowym jest zabieg budowania definicji narodu w oparciu
o tylko jeden czynnik narodotwórczy, warto zastanowić się nad konstruowaniem
definicji eklektycznych, zespalających różne elementy.
Gdyby połączyć w jednej definicji elementy występujące w trzech przytoczonych rozumieniach, naród stanowiłby: 1) grupę ludzi związanych wspólnym językiem, religią, historią i tradycjami; 2) która to grupa uznaje się za naturalną wspólnotę polityczną i 3) wyróżnia się wspólną lojalnością lub uczuciem patriotyzmu.
Definicja ta, choć obfita w treść, ma kilka słabości. Po pierwsze, nie do końca jasne
wydaje się sformułowanie „naturalna wspólnota polityczna”. Czy termin ten oznacza historyczną świadomość jedności narodowej, jaka wyróżnia członków narodu,
czy może spajające ową zbiorowość państwo? Po drugie, członkowie narodu czę89
Por. Rdz, 10–11.
J. Tischner, Idąc przez puste…, s. 268.
91
Tamże, s. 267.
92
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 233.
93
F. Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych
formach kultury, Warszawa 2008, s. 34.
90
197
Marcin Hylewski
sto nie są wobec siebie lojalni; prawdopodobnie lojalność łączy ze sobą członków
narodu, którzy deklarują patriotyzm. Wreszcie po trzecie, przynależność do danego narodu nie zawsze skorelowana jest z miłowaniem tegoż.
W eklektycznej konwencji utrzymana jest definicja Jana Pawła II, dla którego
naród oznacza „społeczność, która znajduje swoją ojczyznę w określonym miejscu świata i która wyróżnia się wśród innych własną kulturą”94. Co istotne, autor
podkreśla, że „nie można (…) zastąpić narodu państwem, chociaż naród z reguły
pragnie zaistnieć jako państwo”95. Konsekwencją takiego znaczenia będzie dopuszczenie możliwości egzystencji protonarodów, czyli narodów bez państwa96.
Mamy tu więc zarówno czynnik kulturowy, jak i polityczny, brakuje za to związku między członkami narodu. Znajdziemy go w podobnej definicji Leszka Moczulskiego, zgodnie z którą naród składa się z czterech elementów: świadomości
wspólnej tożsamości, ciągłości historycznej, obszaru i przekonania o potrzebie
zorganizowania się w państwo97.
Definicję eklektyczną zaproponował również Ernest Renan w swojej słynnej
mowie wygłoszonej na Sorbonie w 1882 roku. Po drobiazgowej analizie faktów
kulturowych, takich jak rasa, religia, język oraz pojęcia wspólnych interesów
i wspólnoty terytorialnej, konstatuje on, iż żaden z tych czynników nie należy do
znaczenia narodu. Następnie z właściwą sobie swadą wywodzi definicję narodu:
„jest duszą, zasadą duchową. Dwie rzeczy, które, prawdę powiedziawszy, czynią
tylko jedną, stanowią tę duszę, tę zasadę duchową. Jedna jest w przeszłości, druga
w teraźniejszości. Jedną jest wspólne posiadanie bogatej spuścizny wspomnień,
drugą istniejąca w teraźniejszości zgoda, pragnienie życia razem, chęć sławienia
w dalszym ciągu dziedzictwa, które się otrzymało niepodzielnie”98. Renan zauważa, że ludzi w naród spaja wspólnota kultury i historii (przeszłość) oraz będąca jej
produktem chęć życia razem (teraźniejszość). O ile rola kultury w procesie stanowienia więzi narodowej jest pewna, o tyle można zastanowić się, czy członkowie
każdego narodu zawsze pragną wspólnego życia. Wydaje się, że druga część tej definicji ma charakter normatywny, postulatywny względem pojęcia narodu. Renan
tworzy swoisty konstrukt teoretyczny, będący narodem idealnym, czyli takim, który nie tylko jest świadomy łączących go więzi, ale pragnie te więzi – ze względu
na nie same – podtrzymywać. Jest to definicja narodu silnie nasycona elementami
patriotycznymi.
94
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Kraków 2005, s. 74.
Tamże, s. 74–75.
96
Państwo bywa definiowane jako podmiot posiadający monopol stosowania środków przymusu (przede wszystkim chodzi o przymus administracyjny), co uwypukla odrębność pojęć państwo
i naród. Przynależność do państwa jest generalnie konieczna, do narodu zaś – dobrowolna. Nie bez
przyczyny jeden z bohaterów bestsellera E.M. Remarque’a roboczo definiuje państwo w następujący
sposób: „żandarmeria polowa, policja, podatki, to jest wasze państwo” (tenże, Na Zachodzie bez
zmian, Poznań 2010, s. 133).
97
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga..., s. 230.
98
E. Renan, Czym jest naród?, w: Wielkie mowy historii, t. 2: Od Lincolna do Stalina, wyb.
i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006, s. 123.
95
198
Koryfeuszem polskiej myśli narodowej był silnie związany z endecją filozof
Feliks Koneczny. Zbudował on kompatybilną ze swoją teorią cywilizacji definicję
narodu, która również składa się z kilku elementów. Naród to dla Konecznego
„zrzeszenie cywilizacyjne posiadające ojczyznę i język ojczysty”99. Koneczny był
jednym z pierwszych badaczy, którzy zwrócili uwagę na cywilizacyjne zróżnicowanie świata i ważkie konsekwencje, jakie wynikają z tego dla dynamicznie rozwijającej się polityki międzynarodowej. Aby odpowiedzieć, czym jest naród – według Konecznego – trzeba przedtem wiedzieć, czym jest cywilizacja. Cywilizacja
to „metoda ustroju życia zbiorowego”100. Składa się na nią nieomal cała morfologia
kultury właściwa danej zbiorowości, która przynależy do określonej cywilizacji.
Aby dostarczyć narzędzia metodologicznego ułatwiającego poznanie danej cywilizacji, Koneczny wprowadził pojęcie „pięciomianu bytu” (quincunx) jako zestawu
kategorii, przez pryzmat których możemy rozpatrywać poszczególne cywilizacje.
W skład pięciomianu wchodzą następujące właściwości: dobro, prawda, zdrowie,
dobrobyt i piękno101. Każda cywilizacja odznacza się określoną konfiguracją tych
elementów. Na przykład, cywilizacja zachodnia miała być z gruntu wolnorynkowa i demokratyczna, z kolei chińską cechowały gospodarka zarządzana centralnie (z dużą dozą swobody dla prywatnego kapitału, zwłaszcza zagranicznego)
i autorytaryzm w wymiarze polityczno-społecznym. Mając na uwadze pojęcia
cywilizacji i quincunxu, łatwo będzie odczytać znaczenie sformułowania „zrzeszenie cywilizacyjne” zawartego w definicji narodu Konecznego. Naród jest tu
związanym daną organizacją quincunxu ugrupowaniem ludzi. Tym, co pozwala
na wydzielenie narodu z ogółu zbiorowości danej cywilizacji, jest język, a także
ojczyzna (państwo). Definicja ta zawiera wszystkie immanentne pojęciu narodu
elementy, które w różnych układach pojawiały się w przywołanych wcześniej
definicjach. Są w niej zakonotowane zarówno czynniki kulturowe (quincunx,
język), jak i polityczne (ojczyzna, państwo). Nie pomija ona również – niedocenianego w omawianych wcześniej opracowaniach – waloru więzi narodowej
(zrzeszenie).
Prawie identyczną definicją narodu operował Jan Turowski. Naród wedle wspomnianego autora jest „powstałą w toku rozwoju historycznego wspólnotą ludzi,
którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany język za swój język ojczysty,
uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie
swojego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają lub dążą do posiadania
uznawanej za swoją organizacji politycznej (państwa)”102. Definicja Konecznego
jest bardziej pojemna tylko w tym sensie, że odnosi się również do cywilizacji,
wskazując na kulturowe pokrewieństwo narodów wchodzących w skład danej cy99
F. Koneczny, O wielości cywilizacyj, Warszawa–Komorów 2002, s. 354.
Tamże, s. 183.
101
Tamże, s. 161.
102
J. Turowski, Socjologia. Wielkie…, s. 146; J. Habermas, Europejskie państwo narodowe –
o przeszłości i przyszłości suwerenności i obywatelstwa, w: tenże, Uwzględniając Innego. Studia do
teorii politycznej, Warszawa 2009, s. 113.
100
199
Marcin Hylewski
wilizacji. Ma to duży ciężar gatunkowy szczególnie przy dociekaniu pochodzenia
podstawowych idei i wartości narodowych.
Czynniki narodotwórcze a geneza narodu
Jak dotąd pojęcie narodu zostało przedstawione in extenso, nie wykluczając
zeń żadnego elementu, który można uznać za wartościowy przy roztrząsaniu tytułowego zagadnienia patriotyzmu. Jednakowoż nie wszystkie z wymienionych
właściwości muszą zostać przypisane zbiorowości, aby uznać ją za naród. Pora
więc zastanowić się: jak rodzi się naród; co decyduje o powstaniu narodu; jaka
cecha (czy zespół cech) musi pojawić w danym zbiorze ludzi, aby można mówić
o powstaniu narodu.
Na pewno czynnikiem tym nie jest państwo, co wynika z faktu istnienia narodów nieposiadających własnego państwa (np. Żydzi do 1948 roku). Częstokroć to
powstanie państwa prowadzi do konstytucji narodu, ale może być również odwrotnie – to naród doprowadza do powołania państwa103. Trzeba natomiast pamiętać,
że powstanie państwa i narodu nie dokonuje się równocześnie, co wskazuje, iż nie
jest możliwe, aby istniał prosty determinizm na linii państwo–naród czy naród–
państwo. Świadczy to o pośrednim zaledwie wpływie genezy państwa na genezę
narodu i vice versa.
Elementem tym nie jest też kultura, o czym przekonamy się, badając naturę nowopowstałych narodów europejskich w XI wieku (jeśli uznamy, że można mówić
wówczas o kategorii narodu). Polska była państwem niezwykle zróżnicowanym,
jeśli chodzi o tradycję, co stanowiło odbicie rozdrobnienia plemiennego i poliwalentności kulturowej z okresu przedpaństwowego. Nie przeszkadzało to jednak
Polakom w politycznej i wojskowej integracji, przejawiającej się w prowadzeniu
działań wojennych pod egidą piastowskiego orła. W ówczesnej Europie Polska
była „państwem jednolitem; polski książę panował sam jeden nad wszystkiemi
polskimi ludami”104. Integracyjną funkcję pełniły wówczas zasadniczo dwa elementy – władza monarsza i chrześcijaństwo. Jednowładztwo pierwszych Piastów
pogłębiało jedność polityczną i gospodarczą, z kolei chrystianizacja przyczyniła
się do homogenizacji kultury polskiej. Mimo to należy z całą mocą podkreślić, że
polskie społeczeństwo w XI wieku nie stanowiło jedności pod względem podobieństwa kategorii quincunxu. Współczesną egzemplifikacją zróżnicowania kultu103
Bardziej rozbudowaną typologię relacji genetycznych między narodem i państwem zaproponował Roman Szul, który dodatkowo wprowadził do dyskusji czynnik lingwistyczny (język). W tym
ujęciu wedle kryterium kierunku zachodzących oddziaływań można wyszczególnić trzy modele powiązań między rozważanymi zmiennymi: 1) model „język → naród → państwo”; 2) model „naród →
język i państwo”; 3) model „państwo → naród i język”. Zob. R. Szul, Język, naród, państwo. Język
jako zjawisko polityczne, Warszawa 2009). Warto dodać, iż wedle pierwszego modelu język nie jest
bynajmniej jedynym czynnikiem zdolnym w oderwaniu od innych wielokierunkowych oddziaływań ukonstytuować wspólnotę narodową, lecz jego działanie przenika pozostałe oddziaływania,
zwiększając tym samym ich potencjał integracyjny.
104
F. Koneczny, Dzieje Polski za Piastów, Komorów 1997, s. 57.
200
rowego narodów etnicznych mogą być z kolei podziały funkcjonujące w ramach
społeczeństwa ukraińskiego, co opisał Mykoła Riabczuk. Snuje on rozważania dotyczące „dwóch Ukrain”; „nacjonalistycznej” i co do zasady ukraińskojęzycznej
Ukrainy zachodniej oraz „internacjonalistycznej” i rosyjskojęzycznej wschodniej
Ukrainy. Oczywiście, różnice geograficzne i językowe funkcjonują tutaj obok rozlicznych odrębności natury historycznej, politycznej i wyznaniowej105.
Wykluczyć należy również wszelkie teorie uważające wspólną przeszłość historyczną za cechę konstytutywną dla genezy narodu. Potwierdzają to rozważania
José Ortegi y Gasseta, który pisał, że „jeśli dla istnienia narodu konieczne byłoby
to, by pewna grupa ludzi miała wspólną przeszłość, jak mielibyśmy nazwać tę samą
grupę ludzi, kiedy żyła w teraźniejszości, która z dzisiejszego punktu widzenia jest
już przeszłością”106. Stanowisko to jest sprzeczne, gdyż nie udziela odpowiedzi na
zasadnicze pytanie o początkowy moment „wspólnej przeszłości” (w tego typu
trudności wikła się również omawiana już definicja E. Renana). Jak bowiem dokładnie wskazać chwilę, w której rodzi się naród? Czy wystarczy pięćdziesiąt lat
współżycia zbiorowości, czy może upłynąć musi kilka wieków? Stawianie tego
typu pytań nie prowadzi do żadnych konstruktywnych wniosków. Zwolennicy tego
stanowiska pomijają – mający znaczenie – fakt, iż „wspólna przeszłość” nie jest
tożsama z czymś, co można określić „przeszłością wspólnoty”. Pierwsza wskazuje
na istnienie pewnej obiektywnej historii, w ramach której toczyły się dzieje zbiorowości. Druga wychodzi od pojęcia wspólnoty, której możemy przypisać pewną
przeszłość. Wspólnota jest tu czymś ontologicznie pierwotnym, antecedentnym
wobec dalszej historii. Słowem: nie ma „historii wspólnoty” bez wspólnoty. Ortega y Gasset nie bez racji zatem argumentował, że „naród, zanim jeszcze zacznie
posiadać wspólną przeszłość, musi ową wspólnotę stworzyć, a zanim ją stworzy,
musi ją sobie wyśnić, musi jej chcieć, musi ją sobie zaplanować”107. Jak ujmuje to
Józef Chałasiński: „świadomość narodowa nie rodzi się z bezrefleksyjnej przynależności do swojego plemienia w warunkach, w których to macierzyste plemię jest
dla jednostki jedyną możliwością ludzkiej egzystencji. Świadomość narodowa jest
produktem ruchliwości społecznej, przestrzennej i psychologicznej”108. Świadomość przynależności narodowej kształtuje się więc zawsze w zetknięciu z tym, co
inne, czy też – jak sądził Józef Obrębski – w efekcie kontaktu z „Obcym”. Pozwala
on na zasadzie kontrastu lepiej zrozumieć i silniej zinternalizować funkcjonujące
wcześniej w polu nieświadomości normy, obyczaje i wartości narodowe.
W nawiązaniu do jednej z klasycznych definicji narodu można powiedzieć, że
jest on ładem wyobrażonym. Jego funkcjonowanie w wyobraźni wiąże się z koniecznością istnienia subiektywnej identyfikacji z wyłaniającym się stopniowo
105
R. Molski, Treść tożsamości narodowej Ukraińców a stereotypy wewnątrznarodowe,
w: Tożsamości narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycją wynalezioną,
red. P. Załęski, E. Breslavskaia, M. Włodarkiewicz, Warszawa 2012, s. 233.
106
J. Ortega y Gasset, Bunt mas, Warszawa 2008, s. 194.
107
Tamże.
108
J. Chałasiński, Kultura i naród…, s. 33.
201
Marcin Hylewski
etosem danego zbioru ludzi. Konsekwencją tej identyfikacji jest powstanie narodu.
Ale naród – choć już istnieje – jest raczkującym zaledwie tworem społecznym, który w przyszłości rozwinie własną odrębną świadomość historyczną, aksjologiczną, kulturową, obrodzi w spójne płaszczyzny myślenia wspólnotowego, stworzy
swoje mity narodowe i będzie się do nich odwoływał. Podsumowując, warunkiem
sine qua non egzystencji narodu jest powstanie więzi społecznej o zabarwieniu
narodowym, tzn. takiej więzi, która konstytuuje daną wspólnotę narodową, doprowadzając do powstania poczucia odrębności jej członków w stosunku do obywateli
innych państw tudzież członków innych narodów.
Więź taka obiektywizuje się w istnieniu świadomości narodowej, czyli wyobrażonego przez członków wspólnoty etosu narodowego. Wokół niego – początkowo
słabego i z reguły zamkniętego w obszarze polityczno-ekonomicznym – z czasem
powstaje kościec narodu, którego filarami stają się: wspólne wydarzenia historyczne,
wierzenia, wartości, obyczaje, język, kultura. W taki sposób krystalizuje się określona konfiguracja quincunxu. Wszystko to tworzy – wedle herderowskiej nomenklatury – „ducha narodu” (Volksgeist)109, który jest metafizyczną podstawą tożsamości
narodowej lub – jak utrzymuje Marcin Król – „ogólną nazwą zespołu utrwalonych
w świadomości dylematów narodowych, symboli artystycznych, wzorów osobowych i moralnych, wciąż rewidowanych i aktualizowanych w twórczości artystycznej i intelektualnej”110. U jego podstaw leży ideologia narodowa, która składa się
z co najmniej trzech części: elementów ogólnych (wizja przyszłego stanu narodu,
podstawowe cele, jakie w różnych dziedzinach życia powinny zostać zrealizowane), wskazówek określających wydarzenia i miejsca przełomowe dla historii narodu
oraz symboli czci narodowej (takich jak flaga, godło narodowe, sztandary, znaki,
hymn)111. Ideologie narodowe pełnią przede wszystkim dwie funkcje – integracyjną
(cementują społeczeństwo, ogniskując je wokół wspólnych wartości i celów) i wychowawczą (poprzez wyspecjalizowane instytucje państwa prowadzą do internalizacji określonych wartości narodowych, pożądanych zachowań i sposobów myślenia).
Jan Turowski wymienia jeszcze funkcję selektywną, która jego zdaniem powoduje
„podziały członków danego społeczeństwa na grupy zwolenników określonych ideologii”112, jednak wydaje się, że podziały takie są generowane również – a może
w szczególności – przez inne czynniki. W polskiej historiozofii wytworzono wiele
autorskich koncepcji polskiego „ducha narodu”, z których najgłośniejsze były teorie
mesjanistyczne, od Wespazjana Kochowskiego zaczynając, a kończąc na wizji Polski jako „Chrystusa Narodów” Adama Mickiewicza113.
109
J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2006, s. 127.
M. Król, O «duchu narodu», w: tenże, Ład utajony, Kraków 1983, s. 137. Pojęcie „ducha
narodu” wikła się w problematykę sporu o uniwersalia. Część badaczy uznaje go za rzeczywistość
obiektywną (realizm), inni – jak Marcin Król – twierdzą, że jest on tylko zbiorową nazwą konfiguracji faktów społecznych, które istnieją o tyle, o ile pojawiają się w świadomości indywidualnej
(nominalizm).
111
J. Turowski, Socjologia. Wielkie..., s. 155.
112
Tamże.
113
J. Chałasiński, Kultura i naród…, s. 32.
110
202
114
115
116
Widzimy, że chronologicznie najpierw powstaje więź, która finalnie doprowadza do powstania narodu jako rodzaju wspólnoty (bodźcem najczęściej jest zjednoczenie ludów w państwo). Na naród składają się więc dwa czynniki – fizyczny
(czyli realnie istniejący ludzie powiązani więzią narodową) oraz metafizyczny
(„duch narodowy” stanowiący nadbudowę wspomnianej więzi, będący platformą
identyfikacji narodowej członków narodu).
Zatrzymajmy się jeszcze przy więzi narodowej. Jest ona rodzajem więzi społecznej, jeśli przez tę ostatnią będziemy rozumieć „wszystko to, co spaja zbiorowości ludzkie”114. Grosso modo możemy wyróżnić dwa rodzaje więzi – więź
z czymś i więź z kimś. W przypadku narodu więź z kimś oznacza poczucie solidarności z ludźmi go tworzącymi, więź z czymś jest zaś zorientowana na identyfikację
z etosem narodowym, czyli kompleksem dyspozycji właściwych przedstawicielom danego narodu. Poddając pod rozwagę ową dyferencjację typów więzi, rodzi
się pytanie dotyczące wpływu każdego z nich na genezę narodu. Czy do powstania narodu doprowadza ich współdziałanie, czy może wystarczy działanie jednej
z omawianych zmiennych? Nie udzielając jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie,
należy jedynie stwierdzić, że wpływ identyfikacji z członkami narodu wydaje się
odgrywać pośledniejszą rolę niźli wpływ utożsamiania się z etosem narodowym.
Młode narody w okresie późnośredniowiecznego i nowożytnego rozdrobnienia nie
były pozbawione świadomości narodowej mimo znikomej integracji społecznej
(która jest domeną funkcjonowania silnej więzi z kimś). Trzeba odnotować, że
wspólnotowość czy też więź grupowa jest elementem, który według Benedykta
Zientary najczęściej powtarza się w definicjach narodu115.
W okresie międzywojennym (a niekiedy również na obrzeżach współczesnego
dyskursu naukowego i publicystycznego) pewną popularność zyskała kategoria
„charakteru narodowego”. Warto się nad nią na moment pochylić. Charakter narodowy bywa definiowany różnorodnie. Przytoczmy kilka definicji: zbiór typowych
dla członków narodu cech psychicznych; system postaw, wartości i przekonań podzielanych przez społeczeństwo lub jego większość; podstawowa struktura osobowości wspólna prawie wszystkim osobom należącym do pewnej kultury; mentalność wyrażana w faktach kulturowych, takich jak nauka, sztuka, filozofia116. Jak
widać, wiele definicji nieco przypomina te dotyczące ducha narodowego. Termin
„charakter” oznacza jednak z reguły pewną „warunkową, względnie trwałą konfigurację cech właściwych jednostce”, co sugeruje jakoby charakter opisywał raczej
predyspozycje indywidualnych podmiotów, a nie zbiorowości. Nadto, pojęcie charakteru odnosi się do cech osobowości lub pewnych predyspozycji psychicznych,
podczas gdy pojęcie „ducha narodowego” jest związane genetycznie z zewnętrzną wobec jednostki aksjologią. Jeżeli za cechę narodową uznamy religijność, to
nie uchwycimy różnicy między przeciętnym Polakiem i Irańczykiem, którzy być
może są równie religijni. Co innego, jeżeli zwrócimy uwagę na konkretne systeB. Szacka, Wprowadzenie do socjologii…, s. 192.
Za: L. Moczulski, Geopolityka. Potęga…, s. 230.
E. Lewandowski, Charakter narodowy…, s. 17–18.
203
Marcin Hylewski
my wartości, z którymi utożsamiają się członkowie wspomnianych nacji. I tak,
Polak najpewniej będzie chrześcijaninem-katolikiem, typowy Irańczyk zaś muzułmaninem-szyitą, co wiąże się z różnymi wyobrażeniami dotyczącymi Boga
i kultu religijnego oraz odmiennym sposobem postrzegania roli religii w życiu
społecznym. Jerzy Topolski słusznie stwierdza, że naród polski nie ma ani jednej
cechy, która występowałaby w jego populacji wyraźnie częściej niż u członków
innych narodów117. Cechy indywidualne, temperament oraz charakter stanowią
zagadnienia z pogranicza XX-wiecznej psychologistycznej antropologii, biologii, genetyki czy etologii i z tego tytułu jedynie swobodnie są powiązane z zagadnieniem narodowości.
Na koniec – gwoli precyzji – powiedzmy o różnicy między świadomością narodową a etosem narodowym i duchem narodu. Pierwsze z pojęć oznacza podmiotową dyspozycję członków narodu przejawiającą się w predylekcjach do utożsamiania się z etosem narodowym. Dwa kolejne treściowo pozostają w stosunku synonimicznym i należy przez nie rozumieć byt obiektywny (który obejmuje syntezę
dziejów danego narodu, konfigurację jego quincunx, a także zawiera właściwe mu
nastawienia aksjologiczne i zestaw charakterystycznych dla jego członków postaw
praktycznych) będący przedmiotem, w kierunku którego zwraca się świadomość
narodowa118. Upraszczając, można rzec, że dystynkcja między świadomością i etosem narodowym jest analogiczna do różnicy dzielącej podmiot i przedmiot pewnej
relacji poznawczej.
„Stawanie się” narodu i mit ziemi obiecanej
Wytworzenie ducha narodowego nie jest ostatnim szczeblem ewolucji narodu.
Jego istota w pełni urzeczywistnia się w państwie narodowym. Zanim wskażemy
kilka rudymentarnych cech państwa tego typu, zastanówmy się, czym jest państwo
jako takie. Arystoteles mawiał, że „państwo należy do tworów natury (…), człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie”119. Wedle powszechnych definicji jest ono trwałym związkiem ludzi stale zamieszkujących określone terytorium,
podlegających władzy zwierzchniej120. Termin ten „przedmiotowo odnosi się do
władzy państwowej suwerennej wewnątrz i na zewnątrz, przestrzennie do wyraźnie odgraniczonego obszaru (…) i społecznie do ogółu obywateli”121. W zależności od przyjętej teorii genezy państwa wywodzi się szereg podstawowych funkcji,
117
Tamże, s. 20.
Trzeba odnotować, iż pojęcie ducha narodu sugeruje istnienie etosu narodowego jako swoistej
odrębności ontologicznej, która – przynajmniej na poziomie teorii – może funkcjonować pomimo
braku jej nosicieli bądź podmiotów świadomościowo ją ujmujących. Z tego względu kategoria ta jest
obciążona pewnym balastem metafizycznym, przez co w naukach społecznych jest dziś raczej rzadko
stosowana i stopniowo zastępowana przez pojęcie etosu narodowego.
119
Arystoteles, Polityka, Warszawa 2006, s. 27.
120
Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2007,
s. 16.
121
J. Habermas, Europejskie państwo…, s. 115.
118
204
122
123
124
125
126
jakie ma ono spełniać wobec obywateli. Często wymienia się funkcję wewnętrzną,
gospodarczo-organizatorską, socjalną, kulturalno-wychowawczą i zewnętrzną122.
Nie sposób nie zauważyć, że współcześnie „państwo może obejmować ludzi na
określonym terytorium przynależnych do danego narodu. W państwie mogą również żyć członkowie wielu narodów i może być ono wspólnotą wielonarodową na
określonym terytorium”123.
Czym więc różni się państwo narodowe w stosunku do państwa sensu largo?
Po pierwsze, najliczniejszą grupą narodową i zarazem grupą mającą największy
wpływ polityczny na losy takiego państwa są przedstawiciele określonego narodu,
z którym dzieje tegoż są nierozerwalnie związane. W praktyce oznacza to, że lwia
część ludności identyfikuje się z etosem narodowym, odczuwa przynależność do
narodu. Po drugie, państwo to panuje niepodzielnie nad ziemiami, które historycznie i politycznie uważa za swoje. Każdy naród ma swoją mitologię obejmującą
bogatą symbolikę z zakresu jego dziejów. Jej elementem zawsze jest określone
terytorium stanowiące kolebkę dziejów danego narodu bądź obejmujące ziemię
państwa, na terenie którego zrodził się dany naród lub miejsca szczególnie znaczące dla jego tożsamości. „Ziemia – bowiem – jest częścią Ojczyzny i jako taka jest
w swej naturze dobrem wspólnym”124. Źródłem takiego podejścia jest Księga Wyjścia, w której Izraelici pod przewodnictwem Mojżesza podążają do obiecanej im
ziemi Kanaan. Terytoria te stają się dla narodu osią świata (axis mundi), wokół której „rozciąga się «świat» (= nasz świat), a w konsekwencji oś lokuje się «pośrodku», w «pępku świata», stanowi środek świata”125. I tak kolebką narodu polskiego
są ziemie wielkopolskie (zasiedlane w wieku X przez Polan), szczególne znaczenie
w naszej historii miały również ziemie małopolskie i mazowieckie, a także terytoria należące obecnie do zachodniej Ukrainy (szczególnie obecne obwody lwowski
i wołyński). Mniejszy stopień integracji z Polską jest cechą tzw. Ziem Odzyskanych – szczególnie Pomorza Zachodniego i Środkowego, Ziemi Lubuskiej oraz
Mazur. Trzecią cechą państwa narodowego jest pełne korzystanie z prawa do samostanowienia przez naród zamieszkujący to państwo. Zostało to potwierdzone
przez Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (dalej: MPPOiP),
który w artykule 1. stanowi, że „wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają swój status polityczny i swobodnie
zapewniają swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny”126. W rzeczywistości
jednak umowa ta – choć ratyfikowana i podpisana przez niemal wszystkie państwa
globu – stała się martwym prawem, co wynika m.in. ze słabości mechanizmów egzekwowania wydawanych rozstrzygnięć w sprawach jednostkowych, a także obstrukcyjnych procedur prawnych właściwych – będącemu podstawowym ciałem
MPPOiP – Komitetowi. Dodatkowo nie posługuje się on – podobnie zresztą jak
E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2006, s. 130–139.
Tamże, s. 59.
J. Tischner, Polska jest ojczyzną. W kręgu filozofii pracy, Paris 1985, s. 111.
M. Eliade, Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej, Warszawa 2008, s. 36.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz.U. 1977 nr 38, poz. 167.
205
Marcin Hylewski
Karta Narodów Zjednoczonych – definicją narodu, co implikuje trudności z interpretacją twierdzenia o samostanowieniu narodu.
Państwo narodowe jest zatem państwem: 1) zasiedlonym w większości przez
członków danego narodu, którzy mają 2) decydujący wpływ na jego losy, obejmującym 3) terytoria historycznie z tym państwem związane, 4) autonomicznie
kształtującym swoją politykę wewnętrzną i zewnętrzną.
Patriotyzm, nacjonalizm, szowinizm
Rozważania rozpoczęły się od przywołania definicji patriotyzmu jako miłości
ojczyzny i przywiązania do narodu. Teraz przyjrzymy się dyferencjom, jakie dzielą pojęcia: patriotyzm, nacjonalizm i szowinizm. Okres największej popularności
słowa nacjonalizm (jak też naród) miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku127.
Rozbudowane objaśnienie terminu „nacjonalizm” podaje Jacek Bartyzel: „to pogląd, postawa i dążenie bazujące na uznaniu narodu za szczególny, podstawowy
i zobowiązujący mniejsze grupy oraz poszczególne jednostki do lojalności rodzaj
więzi społecznej; przybierający w swoich dojrzałych i samoświadomych formach
postać doktryny (…). Doktryna ta stawia sobie za cel wzbudzenie (…) świadomości i solidarności narodowej oraz nakazuje traktowanie narodu jako głównego
punktu odniesienia polityki (…), co zazwyczaj oznacza opowiadanie się za istnieniem tzw. państwa narodowego”128.
Andrew Heywood wyróżnia cztery rodzaje nacjonalizmów, w zależności od
przyczyny ich powstania. Są to kolejno nacjonalizmy: liberalny, ekspansywny, konserwatywny i kolonialny. Pierwszy z nich stanowi ucieleśnienie wartości rewolucji
francuskiej. Zakłada, że ludzkość jest naturalnie podzielona i stanowi zbiór narodów tożsamościowo odrębnych. Najbardziej charakterystyczną cechą tego typu nacjonalizmu jest fakt, że „łączy on ideę narodu z przekonaniem o suwerenności ludu,
oryginalnie zaczerpniętym od Rousseau”129. Jako że ma on charakter „powszechnej
zasady”, uznaje prawo do samostanowienia wszystkich narodów, zalecając podporządkowanie „idei narodu (…) wartościom i nakazom uniwersalnym”130. Wydaje
się jednak, że uniwersalizm jest w jakimś stopniu pojęciem związanym z zachodnim kręgiem cywilizacyjnym. Drugi z wspomnianych nacjonalizmów odnosi się
do doktryn, które za najważniejszy podmiot polityczny uznają naród, jednocześnie
głosząc konieczność debellacji terytoriów będących we władaniu obcych państw.
W ideologię nacjonalizmu ekspansywnego doskonale wpisywała się niemiecka
koncepcja przestrzeni życiowej (lebensraum)131, uzasadniająca aneksję sąsiednich
wobec III Rzeszy terytoriów. Podobną doktrynę podboju wdrożył w życie ZSRR,
127
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga…, s. 240.
J. Bartyzel, Pojęcie, geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu, w: Różne oblicza
nacjonalizmów. Polityka, religia, etos, red. B. Grott, Kraków 2010, s. 21.
129
130
M. Król, Konserwatyzm i nacjonalizm, w: tenże, Ład utajony…, s. 90.
131
S. Otok, Geografia polityczna. Geopolityka, ekopolityka, globalistyka, Warszawa 2007,
s. 10.
128
206
zgodnie z zasadą „obrony ojczyzny na cudzej ziemi”. Wszyscy członkowie narodu
winni służyć swojej nacji, która jest bytem ontologicznie pierwotnym w stosunku
do poszczególnych jednostek. Oznacza to poświęcenie i podporządkowanie celów
obywateli celom państwa i narodu132. Nacjonalizm ekspansywny bywa także nazywany agresywnym133. Z kolei nacjonalizm konserwatywny „w mniejszym stopniu interesuje się podstawowym nacjonalizmem uniwersalnego samostanowienia,
a bardziej obietnicą społecznej spójności i ładu publicznego ucieleśniającego się
w poczuciu narodowego patriotyzmu”134. Jest to nacjonalizm, który najsilniej koresponduje z pojęciem patriotyzmu. Nacjonalizm kolonialny wyrósł na gruncie
radykalnych ruchów antykolonialnych stawiających sobie za cel oderwanie określonych terytoriów od metropolii. Egzemplifikację może stanowić tutaj Indyjski
Kongres Narodowy z czasów Mahatmy Gandhiego. Nacjonalizm ten bywa nazywany „nacjonalizmem narodów uciskanych i zagrożonych”135.
Syntetyzując istotne składniki zaprezentowanych definicji – wyjąwszy nieadekwatne rozumienie liberalne – można powiedzieć, że nacjonalizm to pogląd przybierający niekiedy postać doktryny, postulujący utworzenie państwa narodowego
oraz pobudzanie świadomości narodowej obywateli bądź członków narodu, dążący
do zbudowania silnej więzi społecznej o charakterze narodowym. Zwykle stanowi
reakcję obronną wspólnoty narodowej ciemiężonej przez reżim obcego państwa,
który obarcza się winą za utratę państwowości i suwerenności. Jest to konserwatywne rozumienie nacjonalizmu i w zasadzie trudno jednoznacznie oddzielić je od
pojęcia patriotyzmu136. Cechę dystynktywną stanowić może fakt, że nacjonalizm
odznacza się z reguły dążeniem do uniwersalizacji postaw miłości i oddania ojczyźnie, a więc ma poczucie misji. Patriotyzm jest z kolei indywidualny, nie dąży
do generalizacji wartości, którym hołduje, a przynajmniej nie za wszelką cenę.
Zaobserwował to George Orwell, nazywając nacjonalizmem „nawyk utożsamiania
się z konkretnym narodem albo inną zbiorowością, umiejscawianie tej zbiorowości
poza dobrem i złem, i niedostrzeganie żadnych obowiązków poza służeniem jej
interesom”, patriotyzmem zaś – „przywiązanie do określonego miejsca i sposobu
życia, o którym sądzimy, że jest najlepszy na świecie, ale nie mamy zamiaru narzucać go innym”137. Patriotyzm jest więc „właściwą miłością swego kraju”138 i nie
rości sobie pretensji do oceniania innych krajów i narodów. Dodatkowo patriotyzm
zawsze ma zabarwienie konserwatywne, co sprawia, że oprócz ojczyzny i narodu
kieruje się również innymi wartościami, na przykład tradycją. Nacjonalizm zaś
132
Pierwszym myślicielem, który sformułował tezę stwierdzającą pierwotność narodu wobec
jednostki, był Platon, uważany przez niektórych badaczy za prekursora totalitaryzmu państwowego.
133
S. Otok, Geografia polityczna…, s. 66.
134
135
S. Otok, Geografia polityczna…, s. 66.
136
Zarówno nacjonalizm, jak i patriotyzm dają o sobie znać najczęściej w sytuacjach zagrażających
politycznej i kulturowej egzystencji narodu.
137
G. Orwell, O przywiązaniu do ojczyzny, w: tenże, Jak mi się podoba. Eseje, felietony, listy,
Warszawa 2002, s. 222.
138
207
Marcin Hylewski
zwykł absolutyzować ideę narodu, przyjmując ją za jedyny adekwatny punkt odniesienia i cel wszelkiego działania. Ponadto nacjonalizm niejednokrotnie zawiera
element biologiczny, rasowy. Marcin Król wyjaśniał tą różnicę, analizując program
polityczny endecji, którą uważał za przykład stronnictwa nacjonalistycznego. Według wspomnianego autora „dla konserwatystów nie do wyobrażenia było pojęcie
etniczności i wszystkie wynikające stąd konsekwencje, takie jak ideał państwa jednonarodowego, przesunięcie granic Polski i antysemityzm jako oręż polityki”139.
Przejdźmy teraz do zarysowania znaczenia szowinizmu, które może rzucić nieco
światła na interpretacje pojęcia nacjonalizmu agresywnego i pozwoli odpowiedzieć
na pytanie: czy tego typu nacjonalizm nie jest niczym więcej niż szowinizmem?
Szowinizm to pogląd lub postawa stanowiący „wyolbrzymione, bezkrytyczne i niezreflektowane uczucie przywiązania i podziwu dla własnego kraju, grupy etnicznej
lub społecznej i/albo przywódcy oraz wyolbrzymiania ich zalet, a pomniejszania
lub negowania ich wad, idące zazwyczaj w parze z równie przesadnym i nieuzasadnionym deprecjonowaniem innych krajów, narodowości i osób”140. Dwie rzeczy
wydają się dzielić nacjonalizm od tak zdefiniowanego szowinizmu. Po pierwsze, szowinizm jako postawa odnajduje przedmiot swojej adoracji w różnych
obiektach, nie musi to być naród lub państwo141. Po drugie, nacjonalizm (czasem
również agresywny) z reguły nie deprecjonuje innych krajów i narodów, nawet
jeżeli upatruje w nich naturalnych wrogów. Trzecią różnicę mogłoby stanowić
– choć w przywołanej definicji pominięto ten czynnik – pragmatyczne podejście do kwestii narodowej, jakie zwykle wiąże się z szowinizmem. Szowinizm
częstokroć hołubi swój naród nie w sposób bezinteresowny, ze względu na niego
samego, ale przez materialne i niematerialne korzyści, jakie z tego wynikają.
Szowinizm i nacjonalizm często traktowane są jako synonimy, szczególnie gdy
przez nacjonalizm rozumie się jedynie jego agresywną wersję. I w tym przypadku jednak w mocy utrzymane zostają powyższe argumenty przemawiające za
znaczeniową separacją tych pojęć.
Jest rzeczą znamienną, że w zdecydowanej większości prac naukowych oraz
komentarzy politycznych autorzy zajmujący się omawianą problematyką, pisząc
o nacjonalizmie, mają na myśli jego „bojową” wersję. Jacek Bartyzel słusznie zauważył, że termin ten uległ swoistej „hostylizacji”142. Należy mimo to mieć na
uwadze fakt, że nacjonalizm tego typu był wielokrotnie w historii instrumentem
walki o niepodległość, stąd też w okresach konsolidacji miał wartość pozytywną143, stając się „katalizatorem wyswobodzenia”144.
139
M. Król, Konserwatyzm i nacjonalizm…, s. 91.
J. Bartyzel, Pojęcie, geneza…, s. 23.
141
Słowo „szowinizm” pochodzi od nazwiska bohatera francuskiej komedii (Chauvin)
odgrywającego rolę żołnierza okazującego bezkrytyczną cześć Napoleonowi III.
142
J. Bartyzel, Pojęcie, geneza…, s. 23.
143
J. Ortega y Gasset, Bunt mas…, s. 204.
144
S. Kisielewski, Abecadło Kisiela. Testament Kisiela. Ze Stefanem Kisielewskim rozmawia
Piotr Gabryel, Warszawa 2011, s. 224.
140
208
Przeprowadzona analiza terminów kluczowych dla zrozumienia istoty patriotyzmu pozwala udzielić negatywnej odpowiedzi na pytanie postawione na początku
rozważań: czy patriotyzmy – obywatelski i narodowy – równie dobrze tłumaczą
istotę pojęcia i mogą być traktowane jako równoprawne modele wyjaśniające?
Przejdźmy zatem do krótkiej krytyki idei patriotyzmu obywatelskiego, która – jak
się wydaje – nie oddaje istoty rzeczy.
Przede wszystkim błędem jest definiowanie narodu jako ogółu obywateli, a to
z kilku powodów. Po pierwsze, pojęcie „obywatel” jest tytułem prawnym, a prawo
pozytywne jest ze swej natury zmienne. Artykuł 46. obowiązującej ustawy o obywatelstwie polskim stanowi, że „Obywatel polski, który zrzeka się obywatelstwa
polskiego, traci obywatelstwo polskie po uzyskaniu zgody Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego”. Czy to oznacza, że
zrzeczenie się obywatelstwa pociąga za sobą utratę przynależności narodowej?
Jak w takim razie traktować drugie i trzecie pokolenie Polaków, którzy przyszli
na świat w ciągu stu dwudziestu trzech lat, podczas których Polska pozostawała
pod zaborami? Bardzo często były to osoby wychowywane w polskiej tradycji
narodowej, gorliwie wyczekujące zrywów narodowowyzwoleńczych, jednak nieposiadające polskiego obywatelstwa. Czy więc służąc ojczyźnie, która w sensie
prawnym nie istniała, należeli do narodu zaborców ze względu na obywatelstwo,
jakim się legitymowali? Czy wreszcie 1 listopada 1993 roku, kiedy zaczął obowiązywać traktat z Maastricht ustanawiający „obywatelstwo Unii Europejskiej”,
narodził się nowy naród? Obywatelska definicja narodu sprawia, że narodowość
jest czymś labilnym. Dlatego Józef Tischner, na przykładzie „polskości”, słusznie zwraca uwagę na możliwość wyboru przynależności narodowej: „polskość jest
propozycją etyczną i dlatego można się do niej nie przyznać, a – przyznawszy
się – można od niej odejść, można ją zdradzić. Między człowiekiem a polskością
istnieje wolność”145. Obywatelstwo nie jest natomiast przedmiotem wyboru. Można się wprawdzie go zrzec lub je uzyskać, ale tylko po spełnieniu odpowiednich
warunków i uzyskaniu wymaganych zezwoleń.
Przyjęcie obywatelskiej definicji patriotyzmu sprawia, że nie da się odróżnić
członka narodu od obywatela, narodu od zbioru obywateli. Ujmując rzecz bardziej
intuicyjnie: narodowość jest kategorią kulturową, obywatelstwo zaś – polityczno-prawną. Arystoteles określa obywatela jako tego, który ma „prawo udziału w sądach i rządzie”146. Obywatel nie musi być jednak członkiem narodu. Patriotyzm
obywatelski zakłada zatem miłowanie państwa i narodu jako swoistych bytów
prawnych, co oznacza, że nie jest możliwy w sytuacjach, w których państwo (czy
jego obywatele) nie istnieją prawnie. W konsekwencji nie można zostać patriotą
swojego kraju, gdy utraci on niepodległość. O tym jak silnie ugruntowany jest
współcześnie obywatelski typ definicji narodu, można przekonać się na podsta145
146
Jeden patriotyzm
J. Tischner, Polska jest ojczyzną…, s. 109.
Arystoteles, Polityka, s. 77.
209
Marcin Hylewski
wie analizy XX-wiecznego pojęcia „apatryda”. Jest to termin prawny oznaczający
osobę nieposiadającą żadnego obywatelstwa, choć etymologicznie oznacza raczej
osobę pozbawioną ojczyzny. Wiele osób będących do roku 1989 obywatelami PRL
utożsamiało się z inną ojczyzną niż Polska Ludowa. Sprowadzanie słowa „ojczyzna” do synonimu państwa wydaje się niepotrzebną symplifikacją. Ponadto nie
ulega wątpliwości, że idea obywatelstwa jako rodzaju więzi prawnej łączącej jednostkę z państwem pojawiła się kilka wieków później niż wiele narodów.
Podsumowując, naród w sensie obywatelskim jest przede wszystkim zbiorem
obywateli, podczas gdy w znaczeniu narodowym jest mniej lub bardziej zintegrowaną wspólnotą. Różnica ta jest podobna do tej, jaką nakreślił Ferdinand Tönnies
w stosunku do pojęć „wspólnota” i „stowarzyszenie”, pisząc, że wspólnota jest
czymś naturalnym, tradycyjnym, skierowanym również na przeszłość, stowarzyszenie jest zaś bytem sztucznym, innowacyjnym i nastawionym wyłącznie na przyszłość. Życie wspólnotowe jest trwałe, a w stowarzyszeniu pozostaje się przejściowo147. I – co najważniejsze – „członkowie wspólnoty pozostają związani mimo
rozłąki, członkowie stowarzyszenia pozostają rozdzieleni mimo powiązań”148.
Na koniec zostanie postawiona teza – być może najbardziej kontrowersyjna:
patriotyzm jest uczuciem moralnym. Przekonanie to ma źródło w filozofii starożytnych Greków, którzy szukali „tożsamości pomiędzy dobrym człowiekiem i dobrym obywatelem”149. Zdawał sobie z tego sprawę Sokrates, a Henry David Thoreau wiele wieków później pisał o „cnocie patriotyzmu”150. Sokrates świadom był
faktu, że tylko „dobre prawa” ustanawiane w Atenach przez jego przodków umożliwiły mu prowadzenie dysput filozoficznych i swobodne dociekanie prawdy. Jego
szacunek do przodków i instytucji, które stworzyli, nie oznaczał jednak – jak u Platona – okazywania tępego posłuchu państwu. Sokrates to postać, która doprowadza
do zderzenia mającego źródło w moralności etosu patriotycznego z pozbawioną
etyki „racją stanu” i totalnością państwa. Był przekonany o konieczności dbania
o swój kraj, co jednak nie stanowiło dlań obowiązku obywatelskiego, a powinność
natury moralnej. Stąd też prawdę przedkładał nad ład społeczny; postępował zgodnie z prawem ziemskim wtedy tylko, gdy było ono zgodne z prawem naturalnym,
dostępnym nam bezpośrednio w poznaniu czysto rozumowym. Dlatego filozofia
Sokratesa – choć wywrotowa – nigdy nie była działaniem na szkodę społeczności ateńskiej, co pośrednio sugerowano w wytoczonym mu procesie. A contrario:
była rodzajem misji publicznej. W podobnym tonie wypowiedział się na ten temat
Giovanni Reale: „jego nauczanie bynajmniej nie było apolityczne. Horyzont sokratejski pozostawał horyzontem greckiej polis, a nawet horyzontem państwa ateńskiego: całe swoje nauczanie Sokrates pojął i traktował jako służbę Atenom”151.
147
F. Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie…, s. 22–23.
Tamże, s. 67.
149
T. Rowiński, O wyższości własnej chwały nad prawdą, albo rządzą nami bękarty Dantego,
„Fronda” 2011, nr 61, s. 210.
150
H.D. Thoreau, Obywatelskie nieposłuszeństwo, Poznań 2006, s. 30.
151
G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 1: Od początków do Sokratesa, Lublin 2005, s. 347.
148
210
152
153
154
155
156
157
158
159
160
Jacek Salij twierdzi, że dojrzały patriotyzm wymaga w zasadzie dwóch cech, których potrzeba ujawnia się najsilniej w sytuacjach zagrożenia i klęsk. Są to wierność i ofiarność152. Pierwszej z nich dowiódł Sokrates, uczestnicząc w wyprawach
wojennych swojego kraju pod Potideą, Amfipolis i Delion153. Posiadanie drugiej
udowodnił, wypijając cykutę zgodnie ze skazującym go orzeczeniem sądowym.
I choć w obydwu przypadkach stawiał na szali zdarzeń własne życie, świadom był,
że jest to jedyna droga, która nie pozbawi go godności. Dlatego w ostatniej chwili
mógł mówić ze spokojem, że nietrudno uniknąć śmierci, „dużo trudniej uniknąć
nikczemności”154. Wątek patriotyzmu rozpatrywanego w kategoriach moralnych
powrócił w XIX wieku wraz z pojęciem narodu jako „substancji etycznej”155, co
dobrze oddaje Norwidowska charakterystyka ojczyzny przez pojęcie „moralnego
zjednoczenia”156.
Czy patriotyzm jest czymś naturalnym? Sokrates z pewnością w ten sposób
go rozumiał, antycypując tym samym interpretację terminu „ojczyzna”, jaką posługiwał się św. Tomasz. Akwinata uważał, że „jedna i ta sama cnota pietas, porządkuje nasz stosunek zarówno do rodziców, jak i do Ojczyzny”157. Oznacza to,
że szacunek dla ojczyzny jest uogólnionym uczuciem, jakim winniśmy obdarzać
naszych krewnych i przodków. Ojczyzna to bowiem rozszerzona wspólnota rodzinna, w której „los jednej rodziny wiąże się z losami drugiej, a los rodzin jest
losem narodu”158. Nie sposób ukryć, że postawa taka wyrasta z konserwatyzmu
jako prądu społecznego, którego naczelną wartością jest tradycja. Czym jest tradycja? Tradycja jest tym, co w zmiennym historycznie narodzie pozostaje względnie trwałe mimo upływu czasu i zmieniających się generacji. Stanowi ona metafizyczny pomost między przeszłością, przyszłością i nieuchwytnym „teraz”. Jest też
„mądrością poprzednich pokoleń”, budulcem grupowej tożsamości i ucieczką od
frustracji związanych z tym, co aktualne159. Jest więzią zapewniającą nieprzerwaną
transmisję tożsamości narodowej, narodowego ducha. Dla Edmunda Burke’a tradycja oznacza esencję narodu, czyli związek pokoleń umarłych, żywych i tych,
które dopiero się narodzą160.
Marcin Król, postulując zaniechanie „tradycyjnego patriotyzmu” na rzecz „patriotyzmu przyszłości”, pisał kiedyś, że nie rozumie ludzi, którzy mówią o tym, że
są dumni z faktu bycia Polakami, skoro są nimi przez przypadek. Jeżeli strapi nas
jednak podobna wątpliwość, narazimy się na pytanie dotyczące analogicznych relacji w stosunkach rodzinnych: czy duma i szacunek okazywane rodzinie i przodkom są czymś irracjonalnym i zbędnym tylko dlatego, że – z naszej perspektyJ. Salij OP, Patriotyzm dzisiaj, Poznań 2005, s. 17.
G. Reale, Historia filozofii…, s. 303.
Platon, Obrona Sokratesa, Kraków 2007, s. 79.
J. Tischner, Polska jest ojczyzną…, s. 107.
Tenże, Etyka solidarności oraz Homo sovieticus, Kraków 1992, s. 148.
J. Salij OP, Patriotyzm dzisiaj…, s. 16.
J. Tischner, Etyka solidarności…, s. 88.
P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2007, s. 74–75.
J. Salij OP, Patriotyzm dzisiaj…, s. 16.
211
Marcin Hylewski
wy – fakt pochodzenia akurat z tej, a nie innej rodziny to przypadek161? Wygląda
na to, że ów „patriotyzm przyszłości” unicestwia nie tylko miłość ojczyzny, ale
i międzygeneracyjny szacunek, jaki dotąd określał relacje rodzinne. Nie znaczy
to w żadnym razie jakoby patriotyzm nie interesował się przyszłością. Ks. Józef
Tischner sugeruje, że „«lud», «naród» i «ojczyzna» (…) wyrażają jakąś wspólnotową nadzieję”162. Orientacja pro futuro nie może jednak wykluczać roli pamięci
i tradycji, bo wówczas jakakolwiek forma miłości ojczyzny przestaje istnieć. Patriotyzm oznacza przecież przede wszystkim szacunek dla przodków, dla tego, co
ojcowskie, oraz konieczność rozumienia „historycznego dramatu” narodu, który
umożliwia pełne w nim uczestnictwo163.
Koniec zimnej wojny, integracja międzynarodowa, globalizacja i uniformizacja
kultury oraz inne procesy prowadzące do dekompozycji narodów w tradycyjnym
tego słowa znaczeniu wydają się wystarczającym pretekstem do postawienia pytania o przyszłość patriotyzmu. Słowem: skoro problematyczny staje się fakt istnienia narodów, problematyzacja istnienia i sensowności postawy patriotycznej jest
już tylko tego logiczną konsekwencją. Definiowanie narodu przez czynnik obywatelski – jako próba ocalenia jego pojęcia – wydaje się przedsięwzięciem z góry
skazanym na niepowodzenie, a nadto trywializuje dyskurs publiczny. Z powyższych rozważań wyłania się za to inspirujący, a jakże rzadko podejmowany problem „umierania narodów”. Przyczyn pomijania tej problematyki należy szukać
przede wszystkim w licznych uwikłaniach społeczno-politycznych i bagażu emocjonalnym związanym z fundamentalnymi pojęciami narodu i ojczyzny. Wyzwala
to niebezzasadne obawy przed posądzeniem o brak obiektywizmu lub zaangażowanie polityczne autorów podejmujących owe zagadnienia. Ich przezwyciężenie
powinno jednak otworzyć nową interdyscyplinarną perspektywę badawczą w obszarze nauk społecznych, interesującą zarówno dla członków stosunkowo ekskluzywnego środowiska filozofów oraz socjologów narodu, jak też dla przedstawicieli
szeroko rozumianych nauk politycznych.
Słowa kluczowe: kultura, naród, państwo narodowe, patriotyzm
Between civic and national patriotism
The article examines two ways of defining patriotism which can be found in the literature – national and civic patriotism. Their relevance and adequacy in relation to the object of
definition are analyzed as well. The reason of the analysis is – derived in systematic order
– presentation of possible interpretations of the notion of the nation, taking into account the
cultural, political, psychological, naturalistic perspectives and synthetic definitions. Also,
an attempt is made to resolve which of the factors responsible for emergence of nation are
constitutive and obligatory, and which have only indirect influence on the genesis of the
nation. After the semantic differentiation of meanings of the terms: nationalism, patriotism,
161
162
163
212
T. Terlikowski, Summa przeciw lewakom, Lublin 2009, s. 255–256.
Tamże, s. 265.
Key words: culture, nation, nation state, patriotism
Entre patriotisme citoyen et national
Dans l’article sont confrontées deux manières de définir le patriotisme qui sont présentes dans la littérature (courant national et civique), en analysant leur pertinence et leur
adéquation par rapport à l’objet de la définition. Dans le cadre de l’analyse sont présentées,
dans l’ordre systématique, les approches possibles de la nation, en tenant compte en particulier de la perspective culturelle, politique, psychologique, naturaliste et des définitions
synthétiques. Est ensuite entreprise une tentative de systématisation, quels facteurs créant
la nation ont un caractère constitutif et indispensable et puis lesquels n’exercent qu’une
influence indirecte sur la genèse de la nation. Une fois effectuée la différenciation sémantique de la signification des termes de nationalisme, patriotisme et chauvinisme, est ensuite
soumis à une critique l’idée du patriotisme civique. Le texte culmine avec une esquisse de
la problématique de la « mort des nations », telle qu’elle résulte de la réflexion.
Mots-clés: culture, nation, État-nation, patriotisme
Между гражданским и национальным патриотизмами
В статье сталкиваются два направления патриотизма, которые встречаются в литературе (национальное и гражданское), анализируя их актуальность и адекватность по
отношению к предмету определения. Предисловием к анализу является выведенная
в систематическом порядке презентация возможных подходов к вопросу нации, принимая во внимание, в частности культурную, политическую, психологическую, натуралистическую перспективы и синтетические определения. Потом делается попытка
решить, которые из нациеобразующих факторов имеют конструктивный и обязательный характер, а которые только косвенно влияют на генезис нации. После проведения семантических дифференциаций смыслов терминов национализм, патриотизм
и шовинизм, критике подвергается идея гражданского патриотизма. Заключением
вляется очертание высекающегося из обсуждений вопроса о «смерти наций».
and chauvinism, the idea of civic patriotism was criticized. The conclusion includes an
outline of the “death of nations” issue which emerges from conducted deliberations.
Ключевые слова: культура, нация, национальное государство, патриотизм
213
Z perspektywy
Wschodu
Рахат Д.
Стамова,
Бермет Н.
Чынкожоева
Глобализация
и информационное
общество
Между процессом глобализации и информационным обществом существует прямая связь, заключающаяся в том, что процесс глобализации был
бы в принципе невозможен без развитой материальной базы, которая в свою
очередь возникла вследствие интенсивного развития науки и техники. Широкомасштабный синтез науки и техники, произошедший в XX веке, привел
к возникновению и впечатляющему росту наукоемких производств и технологий, в том числе информационных. В настоящее время, положение вещей
таково, что именно наукоемкие, и не в последнюю очередь информационные,
технологии являются основой как современного, так и перспективного производства. Они же являются материальной предпосылкой и основой процесса глобализации. Данная связь очевидна. Более того, со временем, вне всяких
сомнений, роль информационных технологий и сетей, как и всей информационной инфраструктуры, в целом, в жизни мирового сообщества или, как
сейчас принято говорить, мегаобщества будет только возрастать. Соответственно, будет возрастать давление информационных систем, инфраструктуры и собственно информации на культуру во всех ее проявлениях.
В условиях информационного общества интенсивно формируется глобальное информационное пространство, которое, выходя за пределы конкретных
государств, тем или иным образом начинают влиять на различные сферы жизнедеятельности общества. При этом наиболее влиятельные, экономически могущественные государства получают через национальную и мировую информационную инфраструктуру дополнительные рычаги влияния. Одной из важнейших областей деятельности государства была и остается культура, особенно та
ее часть, которая может быть легко представлена в виде информационного
ряда. А это достаточно большой сегмент любой культуры, к которому, в настоя-
217
Рахат Д. Стамова, Бермет Н. Чынкожоева
щее время, относится любого рода информация – аудио и визуальная информация или та, которая может быть представлена в такой форме и транслироваться
в дальнейшем по различным информационным сетям.
Очевидно, что с изменениями в различных национальных культурах, часто
носящими радикальный характер, происходят и существенные, глубинные,
кардинальные изменения и психологии, менталитете людей, испытывающих
значительное внешнее культурное влияние, давление, исходящее от стран
и групп государств, претендующих на мировое культурное доминирование.
В условиях информационного общества, так называемая, массовая культура, ставшая господствующей практически во всех индустриально развитых
странах еще в прошлом веке, становится доминирующей во всем остальном
мире, в том числе, конечно, и в Кыргызстане. Данная тенденция приобрела глобальный характер именно благодаря информационным технологиям,
техническим средствам и сетям, всемирной информационной «паутине». Нет
необходимости говорить, что Кыргызстан уже более десятилетия находится в пределах этой мировой информационной «паутины». Она, обеспечивая
доступ к колоссальным мировым информационным ресурсам, оказывает все
более возрастающее влияние на кыргызскую (и, разумеется, не только кыргызскую) национальную культуру, активно вытесняя из нее исконные и традиционные элементы и подменяя их инородными, «пришлыми» – по форме
и сути своей массовыми.
В «Международном энциклопедическом словаре» глобализация определяется как «процесс универсализации, становления единых для всей планеты
Земля структур, связей и отношений в различных сферах жизни общества»1;
глобализация есть «объективная реальность, заявляющая о себе замкнутостью глобального пространства единого мирового хозяйства, всесторонней
экологизацией отношений, глобальными коммуникациями и т.д.»2.
В wikipedia указывается, что глобализация «представляет собой процесс
втягивания мирового хозяйства (…) национальных хозяйств, связанных друг
с другом системой международного разделения труда, экономических и политических отношений, в мировой рынок и тесное переплетение их экономик
на основе транснационализации и регионализации. На этой базе происходит
формирование единой мировой сетевой рыночной экономики (…) разрушение национального суверенитета государств (...). Процесс глобализации есть
следствие эволюции государственно оформленных рыночных систем»3.
В данном определении, как легко заметить, внимание акцентируется на
экономической составляющей процесса глобализации. Однако если взять
во внимание чрезвычайную и первостепенную важность производственной
деятельности в жизни человека, то станет ясным, почему в большинстве
1
Международный энциклопедический словарь, Москва 2006, 1100 с.
Там же.
3
http://ru.wikipedia.org/wiki/%C3%EB%EE%E1%E0%EB%E8%E7%E0%F6%E8%FF#.D0.9A.
D1.83.D0.BB.D1.8C.D1.82.D1.83.D1.80.D0.B0, доступ: 12.2014 г.
2
218
4
5
Глобализация и информационное общество
ныне существующих определений глобализации акцент делается именно на
экономике. Не говоря уже о том, что именно благодаря беспрецедентной по
своей активности и результативности хозяйственной деятельности человека
стал возможен сам процесс глобализации. Однако в цитируемой нами статье
из wikipedia уделяется внимание и культурным последствиям глобализации.
«Для культурной глобализации, – указывается в статье, – характерно сближение деловой и потребительской культуры между разными странами мира
и рост международного общения. С одной стороны, это приводит к популяризации отдельных видов национальной культуры по всему миру. С другой
стороны, популярные международные культурные явления могут вытеснять
национальные или превращать их в интернациональные. Многие это расценивают как утрату национальных культурных ценностей и борются за возрождение национальной культуры (…). Огромную роль в культурной глобализации играет повсеместное распространение Интернета (…). Глобализация
нередко отождествляется с американизацией, что связано с усилившимся во
второй половине XX века влиянием США в мире»4.
Сближение деловой и потребительской культуры означает на деле их слияние в одну – массовую – культуру, которая через систему международного
общения, в которой различные информационные сети играют одну из основных ролей, способствует процессу универсализации мировой культуры. При
этом отдельные виды национальной культуры получают распространение по
всему миру, вытесняя другие виды национальных культур и превращая наиболее популярные виды в интернациональные. Таким образом, неизбежно
происходит утрата национальных культурных ценностей под напором более
успешных, напористых и агрессивных культур, среди которых наибольшим
влиянием в настоящее время обладает американская массовая культура. Она
изначально формировалась как синтетическая культура, включая в себя культуры различных этнических групп.
Приведем еще несколько определений глобализации, в которых подчеркивается значение информационной составляющей глобализационного процесса. В «Геоэкономическом словаре-справочнике» В.А. Дергачева глобализация
определяется как «объективный процесс в современных международных отношениях, высший этап интернационализации, основанный на развитии информационных технологий. Историки рассматривают этот процесс как один
из этапов развития капитализма. Экономисты ведут отсчет от транснационализации финансовых рынков. Политологи делают упор на распространение
демократических институтов. Культурологи связывают проявление глобализации с вестернизацией культуры, включая американскую экспансию. Имеются информационно-технологические и экологические подходы к объяснению процессов глобализации. Различается политическая и экономическая
глобализация»5.
Там же.
В. Дергачев, Геоэкономический словарь-справочник, Одесса 2004, c. 36.
219
В данном определении следует обратить внимание на то, что глобализация является высшим этапом интернационализации, основывающемся на
развитии информационных технологий, которые позволяют осуществлять,
в частности, культурную экспансию. Позже мы изложим свой взгляд на
культурную экспансию, ее причины и последствия, а сейчас укажем на то,
что этот факт или практика не является изобретением современной эпохи,
а практически возникла с момента взаимодействия различных родов и племен, протоэтносов и первых этнических групп. С этого времени, культурная
и лингвистическая, т.е. языковая, экспансия сопровождает всю последующую историю человечества. Одним из ярчайших проявлений лингвистической и культурной экспансии является история Римской империи, которая,
захватив большую часть Западной Европы, сумела в течение нескольких
веков внедрить там собственный язык и культуру. В результате современный латинизированный мир, включающий в себя итальянскую, испанскую,
французскую, португальскую, латиноамериканскую и культуру других латинизированных народов, насчитывает более миллиарда человек. Что же
касается настоящего времени, то благодаря мощным техническим средствам и информационным сетям и технологиям культурная и лингвистическая экспансия приняла беспрецедентные масштабы. К данной проблеме мы
вернемся несколько позже.
В этом же «Геоэкономическом словаре-справочнике» В.А. Дергачева дается определение, так называемой, неолиберальной глобализации,
на деле представляющей собой одну из ее разновидностей, которая есть
не что иное, как «интернационализация экономической, политической
и культурной жизни человечества, сопровождаемая игнорированием многих цивилизационных императивов. Это учение западных фундаменталистов о всесильном рынке и мировой справедливости. Вера в неолиберализм оказалась опасной иллюзией, представляющей угрозу для национальной безопасности»6. Суть ее в том, что культурная экспансия – или,
как она названа в приведенном нами определении, «интернационализация
экономической, политической и культурной жизни человечества» – практически всегда происходила таким образом, что игнорировались «многие
цивилизационные императивы»7.
Приведем еще одно определение глобализации, взятое нами из книги
П. Джойса «101 ключевая идея политика», в которой указывается: «Термином
„глобализация” обозначается процесс интеграции государств, поднимающий
целый ряд вопросов, в том числе культурного и политического характера
(в особенности вопрос распространения либерально-демократических политических ценностей). Глобализация развивается, в частности, благодаря появлению новых коммуникационных технологий, к каковым относятся Интернет
и спутниковое телевидение, сделавших весьма затруднительным для властей
6
7
220
Там же, c. 38.
Там же.
8
контроль за распространением идей, а кроме того, упростивших организацию протестных действий на международном уровне (например, со стороны
всемирного антикапиталистического движения)»8.
Указание П. Джойса на то, что появление «новых коммуникационных
технологий, к каковым относятся Интернет и спутниковое телевидение»,
весьма затрудняет «для властей контроль за распространением идей, а кроме
того, упростивших организацию протестных действий на международном
уровне», хотя и соответствует истине, но не представляет ее в полном виде.
Дело в том, что появление указаных технологий не только весьма затрудняет «для властей контроль за распространением идей», но и, как показывает
практика, помогают властям и государству, а вернее, ряду государств, борющихся за мировое господство либо активно противодействующих такому
господству, не только осуществлять контроль за потоками информации, но
и, создавая новые потоки, направлять их в необходимом для государства
русле, создавая нужное общественное мнение и манипулируя им. Причем
как в собственной стране, так и в других странах, на которых направлено
влияние. Суть в том, что в условиях информационного общества интенсивно
формируется глобальное информационное пространство, которое, выходя за
пределы конкретных государств, тем или иным образом начинает влиять на
различные сферы жизнедеятельности общества. Таким образом, наиболее
влиятельные, экономически могущественные государства получают через
национальную и мировую информационную инфраструктуру дополнительные рычаги влияния. При этом одной из важнейших областей деятельности
государства была и остается культура, особенно та ее часть, которая может
быть легко представлена в виде информационного ряда. А это достаточно
большой сегмент любой культуры, к которому в настоящее время относится
любого рода информация – аудио и визуальная информация или та, которая
может быть представлена в такой форме и транслироваться в дальнейшем
по различным информационным сетям. Следует подчеркнуть, что такого
рода информация имеет не только собственно информационную, идеологическую и определенную, но и коммерческую ценность. Т.е. кампании
и государство, распространяющие ту или иную информацию в глобальной
информационной сети, осуществляют свои не только идеологические, политические, общекультурные, но и коммерческие цели, что – конечно – является мощнейшим стимулом для установления господства в мировой информационной «паутине». Однако в основе такого стремления лежит нечто
более по своей сути основательное и серьезное, чем коммерческий и экономический интерес, хотя следует признать, что экономический интерес – это
весьма существенный аргумент и стимул в пользу установления собственного доминирования в мировых информационных сетях. Но, повторимся,
в основе такого стремления лежит нечто большее, чем простой коммерческий интерес, выгода.
П. Джойс, 101 ключевая идея политика, Москва 2002, c. 54.
221
Суть в том, что в глобальном информационном пространстве действуют
те же естественно-психологические законы, что и во всех сферах общественного и государственного бытия. Поясним, что мы имеем в виду конкретно
в данном случае.
В конце XIX века в Западной Европе сложилось в целом новая политическая дисциплина – геополитика, которая, основываясь на анализе реальных политических действий, а также природе человека и государства, предприняла
небезуспешную, по нашему мнению, попытку объяснить экспансионистскую
политику государства. Мы утверждали ранее, что в сфере культуры государство придерживается экспансионистской по своей сути политики, что является, по нашему мнению, следствием природы государства, которая в свою
очередь базируется на природе человека.
При более пристальном взгляде можно определить, что некоторые фундаментальные положения геополитики основываются на учении Ф. Ницше,
которое он определил как «воля к власти». «Жизнь, – писал немецкий философ, – можно было бы определить как длительную форму процессов уравновешения силы, в течение которых силы борющихся, в свою очередь, растут
в неодинаковой степени. Поскольку и в повиновении заключено противодействие, оно отнюдь не равносильно отказу от собственной власти. Точно так же
в приказывании заключено признание, что абсолютная власть противника не
побеждена. „Повиновение” и „приказывание” – формы борьбы»9.
Борьба, по мнению мыслителя, лежит в основе всего живого, а не только человеческого бытия. Действительная жизнь, в соответствии с учением
Ф. Ницше, всегда предстает в виде «жизненного потока», который есть не
что иное, как непрерывное становление, являющееся основополагающей,
естественной, присущей от природы, возникновения чертой всего сущего.
Становление, по Ф. Ницше, само по себе требует постоянных усилий, и, следовательно, все, что обладает способностью и желанием жить, должно с необходимостью обладать внутренним стремлением и энергией, иначе оно, постоянно прикладывая усилия, не сможет подняться, выстоять и выжить. Эти
усилия, на деле представляющие собой рывок из некой потенции в реальное,
наличное бытие, трактовались Ф. Ницше как естественное, неразрывное,
внутреннее единство «сохранения и возрастания» жизни. Все, что наделено
жизнью, сообразно своему естеству, стремиться сохранить себя, что, однако,
возможно в условиях реальной жизни только при условии постоянного сопротивления внешним силами и неустанного возрастания. Ф. Ницше писал
в данной связи: «Воля к власти может проявиться только тогда, когда встречает противодействие; она, следовательно, ищет того, что может оказать ей
сопротивление, – это первоначальная тенденция протоплазмы, обнаруживающаяся в тот момент, когда она вытягивает свои псевдоподии и нащупывает
ими все вокруг себя. Присвоение и усвоение являются прежде всего результатами стремления покорять, формировать, приблизить к своему типу, преоб9
222
Ф. Ницше, Воля к власти: опыт переоценки всех ценностей, Москва 1994, c. 300.
разовывать, пока наконец преодоленное не перейдет совсем в сферу власти
нападающего и не увеличит собой последней»10.
Очевидно, что экспансию всего живого можно трактовать как стремление
этого живого, выражаясь словами Ф. Ницше, «покорять, формировать, приблизить к своему типу», уподоблять себе, ассимилировать либо устранять то,
что несет в себе угрозу, опасность, не поддается уподоблению.
Основатели геополитической науки прежде, чем вывести ряд своих основополагающих положений, отождествили государство с живым организмом, что дало им возможность переложить положения ницшеанского учения
о «воле к власти». Так, немецкий этнолог, географ и социолог, один из основателей антропогеографии и геополитики Ф. Ратцель писал в своем труде
«Политическая география» следующее: «Государство складывается как организм, привязанный к определенной части поверхности земли, а его характеристики развиваются из характеристик народами почвы. Наиболее важными
характеристиками являются размеры, местоположение и границы»11.
Будучи живым организмом, государство, по Ф. Ратцелю, стремится не
только закрепиться на обитаемом пространстве и удержать за собой необитаемые в качестве «поля под паром», но и расширить свои территории, если
для этого оно располагает соответствующими средствами и возможностями,
ибо государство, подобно живому организму, рождается, растет и умирает.
При таком понимании государства его пространственный рост, расширение
и сжатие являются естественными явлениями, процессами, которые связаны
с его внутренними жизненными циклами. Ф. Ратцель в своем труде «О законах пространственного роста Государств», написанном им еще в 1901 году,
вывел семь так называемых законов экспансии. Приведем часть из них и дадим соответствующие комментарии.
Итак, первый закон гласит: «Протяженность государств увеличивается по мере развития их культуры»12. Ф. Ратцель не уточняет, что именно
следует понимать под культурой, что дает нам основание считать, что под
ней можно иметь в виду решительно все, что имеет отношение к культуре,
в том числе производственные возможности и мощь государства. Поэтому
естественно, что по мере развития культуры государства испытывают пространственный рост, но только при условии, что их росту не препятствуют
другие государства.
Второй закон гласит: «Пространственный рост государства сопровождается другими проявлениями его развития: в сферах идеологии, производства, коммерческой деятельности, мощного „притягательного излучения”,
прозелитизма»13. Второй закон, отчасти, по смыслу повторяет первый, ука10
Цит. по: А. Дугин, Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Москва
1997, c. 304–305.
12
Там же, c. 36.
13
Там же.
11
223
зывая на то, что рост производства, коммерческой деятельности и т.д. ведет
к пространственному росту, но отличается от первого тем, что указывает также на один из важных механизмов, средств, обеспечивающих пространственный рост. Данным средством является прозелитизм, т.е. стремление обратить
других людей в свою веру, а также деятельность, направленная на достижение
этой цели. Очевидно, что в данном контексте слово «прозелитизм» следует
понимать несколько шире, чем принято, а именно как обращение в собственную культуру и язык. В пользу данного утверждения говорит третий закон,
который гласит: «Государство расширяется, поглощая и абсорбируя политические единицы меньшей значимости»14. Слово «абсорбировать», взятое
Ф. Ратцелем из химии, подразумевает поглощение, полную культурную ассимиляцию тех народов, которые попали в пределы расширившегося государства. Выражение же «политические единицы меньшей значимости» означает на
деле государства либо народы, не располагающие необходимой силой и возможностями для оказания эффективного сопротивления внешней экспансии.
Шестой закон гласит: «изначальный импульс экспансии приходит извне,
поскольку государство провоцируется на расширение государством (или
территорией) с явно низшей цивилизацией»15. Другими словами, цивилизационное или, что то же самое, культурное отставание государства (или территории), которое в данном контексте следует трактовать как военное, техническое и технологическое отставание, уже само по себе является и поводом,
и причиной для экспансии со стороны более могущественного государства.
И, наконец, седьмой закон гласит: «Общая тенденция к ассимиляции или
абсорбции более слабых наций подталкивает к еще большему увеличению
территорий в движении, которое подпитывает само себя»16. Данную мысль
или закон вполне можно трактовать таким образом, что «общая тенденция
к ассимиляции или абсорбции более слабых наций» будет сохраняться до тех
пор, пока существует такой феномен, как государство. Поскольку с момента
возникновения первых государств они были либо неравносильными, либо
равновесие сил государств, если оно имело место, так или иначе нарушалось,
и тогда более слабые нации подталкивали сильные нации «к еще большему
увеличению территорий».
Ф. Ратцель, выводя свои законы безусловно учитывал реальную политическую, военную и культурную практику государств, и поэтому предложенные им законы не противоречат действительности, в том числе современной.
Однако реальность всегда вносит свои коррективы в любые общественные
законы. В современном мире практически нет свободных территорий, все они
более или менее распределены между государствами, и мировое сообщество
старается, чтобы территориальные вопросы решались в пределах международного права, мирными средствами. Не следует к тому же снимать со счетов,
14
15
16
224
Там же.
Там же, c. 36.
Там же, c. 37.
17
что территориальная стабильность в современном мире поддерживается сложившимся еще во времена холодной войны глобальным балансом военных
ядерных сил, удерживающим мировых военных и экономических лидеров
от глобального передела мира. Можно предположить с большой степенью
достоверности, что в случае если России не удалось бы выйти из глубокого
системного кризиса, в который она попала после распада СССР, то мировой
баланс сил был бы нарушен и ее территория, богатая всевозможными природными ресурсами, была бы, как многие другие территории на Земле, перераспределена между современными центрами силы. Поэтому, очевидно, что
законы Ф. Ратцеля не потеряли своей актуальности. С другой стороны, поскольку глобальный баланс сил с момента своего возникновения так и не был
нарушен, то противостояние естественным образом переместилось в сферу идеологии и культуры, поскольку прозелитизм, т.е. обращение, по сути,
в собственную идеологию, культуру, обеспечивало серьезные преимущества
в глобальном противостоянии государств, не говоря уже об экономических
и политических выгодах. Последние гарантировались в случае насаждения
своих ценностей и институтов на чужих территориях. В данной связи будет
уместным привести мысль А.И. Костина о том, что «процесс глобализации
многозначен: во-первых, он означает процесс слияния национальных экономик в единую, общемировую систему; во-вторых (по Фридману), новую систему, которая заменяет собой систему периода „холодной войны”; в-третьих,
процесс становления единого, взаимозависимого мира; в-четвертых, стремление перевести планету на западную систему ценностей»17.
Еще во времена холодной войны идеология, культура и связанная с ними
система ценностей фактически стали полем ожесточенного сражения между
ведущими державами. Идеологическое, политическое и экономическое поражение Советского Союза в холодной войне, его распад не только не устранили идеологической и культурной экспансии Запада, но только усилили
ее, главным образом, за счет информационных систем и технологий. Устранение серьезного идеологического противника, наряду с информационными
технологиями, открыло для Запада широчайшие, почти беспрепятственные
возможности для насаждения собственной культуры, а с ней – своих ценностей и институтов по всему миру, а также подрыва традиционных ценностей
и институтов.
Уже к середине XX века на Западе становится доминирующей, так называемая, массовая культура, которая в настоящее время, благодаря информационным системам и средствам, стремительно становится популярной
во всем мире, в том числе в Кыргызстане, активно вытесняя национальные
и традиционные формы культуры. Со сменой культур происходит кардинальное изменение в идеологии и системе ценностей, в психологии, массовом сознании народов, которые втянуты в процесс глобализации. Остановимся на
А.И. Костин, Экополитология и глобалистика: Учебное пособие, Москва 2005, c. 95–
96.
225
причине успеха массовой культуры над этническими, национальными традиционными культурами, имея в виду, что глобальные информационные технологии и инфраструктура в значительной мере обеспечивают «торжество»
массовой культуры в масштабах всей планеты. В настоящее время положение
вещей таково, что массовая культура – это культура информационного общества, хотя возникла она еще в индустриальную эпоху.
В wikipedia дается следующее ее определение: «Массовая культура или
поп-культура, масскультура, культура большинства – культура быта, развлечений и информации, преобладающая в современном обществе. Она включает
в себя такие явления, как средства массовой информации (включая телевидение и радио), спорт, кинематограф, музыка (включая поп-музыку), массовая
литература, изобразительное искусство и т.д. Содержание массовой культуры
обусловлено ежедневными событиями, стремлениями и потребностями, составляющими жизнь большинства населения»18.
Объективные предпосылки возникновения массовой культуры заложены
в структурном характере любого социума. Испанский философ Х. Ортега-и-Гассет, как известно, предложил подход к структуризации общества по
признаку творческой потенции, силе, возможностям. В результате возникло
представление о «творческой элите», всегда составляющей меньшую часть
общества, определенным образом противопоставленной другой части общества, так называемой «массе», которая количественно всегда является основной частью населения. Соответственно, при такой структуризации общества
существует культура элиты, получившей название «элитарной культуры»,
и культура «массы», т.е. «массовая культура». К тому времени, когда Х. Ортега-и-Гассет предложил данный подход, уже произошло разделение культуры,
обусловленное образованием новых, количественно массивных социальных
слоев, получивших доступ к полноценному образованию, но не обладавших
необходимой творческой потенцией и развитым эстетическим вкусом и по
этой причине не вовлеченных в элиту.
Массовая культура, представляя собой естественный этап и продукт развития человечества, возникла еще в доинформационную индустриальную
эпоху, существенно превосходя в техническом отношении все существовавшие до нее культуры. Технические средства играют в ней настолько важную
роль, что массовую культуру можно определить как культуру, основывающуюся на индустрии, технике, масштабном и интенсивном использовании всевозможных технических средств, которые обеспечивают ей чрезвычайный
динамизм. Собственно говоря, динамизм является одной из определяющих
черт массовой культуры, обеспечивающий ее коммерческий успех, превосходство и в конечном счете победу над остальными, предшествующими разновидностями и формами культуры. Неслучайно поэтому, что в одном из
18
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D
0%B0%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0,
доступ: 12.2014 г.
226
19
20
поздних советских Философских словарей массовая культура определяется
как понятие «охватывающее многообразные и разнородные явления культуры 20 века, получившие распространение в связи с научно-технической революцией, постоянным обновлением коммуникационных и репродуктивных
систем (массовая пресса и книгоиздание, аудио- и видеозапись, радио и телевидение, ксерография, телекс и телефакс, спутниковая связь, компьютерная
технология), глобальным характером информационного обмена»19.
Как легко заметить, приведенное определение акцентирует внимание не
просто на технических средствах, а на коммуникационных и информационных системах. Очевидно, что информационная фаза развития не только не
отрицает индустрию как таковую, но, напротив, с помощью принципиально
новых технических средств и технологий, получивших наименование информационных, доводит развитие индустрии до высшей ее ступени. Новая
индустрия вытесняет людей из производственного процесса и заменяет их
мощной электронной базой, компьютерами и робототехникой. Производительность общественного труда на информационной фазе развития ощутимо выше, чем в собственно индустриальную эпоху. Соответственно, намного
выше и динамизм массовой культуры, поскольку последняя, является производной, прямым следствием производственной деятельности человека. Высокая производительность труда определенным образом гарантирует успех,
продвижение и внедрение массовой культуры в массы.
Что же касается эстетической и ценностной стороны массовой культуры,
то «ценностно-смысловой диапазон массовой культуры весьма широк – от
примитивного китча (…) до сложных, содержательно насыщенных форм
(…). Для эстетики массовой культуры характерно постоянное балансирование между вульгарным и изощренным, тривиальным и оригинальным, агрессивным и сентиментальным»20. Очевидно, что весьма широкий «ценностно-смысловой диапазон массовой культуры» – от примитивных образцов,
способных удовлетворить неразвитый, непритязательный вкус, до «сложных, содержательно насыщенных форм» для тех, кто обладает изощренным
вкусом, – является тем сущностным свойством массовой культуры, которая
обеспечивает ей высокую конкурентоспособность и другими формами и разновидностями и победное шествие по всей планете. Помимо широкого диапазона массовой культуры, высокой технической оснащенности, обеспечивающий легкий доступ к ней огромной массы людей, ее эффективность в плане
втягивания в сферу ее влияния обеспечивается ее общей коммерческой направленностью, ориентированностью на получение максимальной прибыли,
которая возможна при массовом потреблении культуры. «В условиях зрелой
рыночной экономики артефакты массовой культуры функционируют, с одной стороны, как потребительский товар, с другой – в качестве культурных
ценностей. Актуализируя и определяя социально-психологические ожидания
Философский энциклопедический словарь, Москва 1989, c. 345.
227
массовой аудитории, массовая культура отвечает ее потребностям в досуге, развлечении, игре, общении, эмоциональной компенсации или разрядке и др.»21.
С учетом всего вышесказанного массовая культура напоминает спрута, который обладает поразительной всеядностью и легко адаптируется к любым
условиям. С другой стороны, она обладает высокой ассимилятивной или, говоря словами Ф. Ратцеля, абсорбирующей способностью благодаря мощному
информационному прессингу, оперативности, способности мгновенно приноравливаться под внешние обстоятельств с целью извлечения максимальной
прибыли. Нацеленность на получение максимальной прибыли, безусловно,
наносит определенный, часто существенный ущерб эстетической составляющей массовой культуры. Однако следует иметь в виду, что прибыль является
наиболее объективным критерием востребованности, популярности, распространенности тех или иных образцов культуры.
Массовая культура, как верно подмечено в одном современных философских словарей, – это «термин, используемый в современной культурологии
для обозначения специфической разновидности духовного производства,
ориентированного на „среднего” потребителя и предполагающего возможность широкого тиражирования оригинального продукта»22. «Средний» человек, т.е. наделенный относительно средними качествами, способностями
и вкусом, является, как показывает опыт, наиболее распространенным типом
у всех народов и во все времена. Разумеется, понятие «средний» не обозначает нечто неподвижное, застывшее, данное раз и навсегда. «Среднее», как
и все в этом мире, подвержено изменениям. И «средний» современный человек во многом и существенно отличается от «среднего» человека, к примеру,
эпохи средневековья. Не говоря уже о том, что «средние» люди в различных
странах с различными культурами часто отличаются друг от друга серьезным
образом, даже если они существуют в одно и то же время. Однако, несмотря
на все это, во-первых, «средний» человек в силу, очевидно, природной закономерности преобладает над другими типами людей, как уже было сказано, у любого народа и во все времена. И, во-вторых, массовая культура,
представленная в мире главным образом образцами современной американской культуры, именно в эпоху глобализации и информационного общества
впервые в истории человечества получила возможность проникать если не
в любую, то во всяком случае в подавляющее большинство современных традиционных национальных культур. В данной связи следует указать на то, что
такое проникновение не означает мгновенного преобразования культуры, испытывающей внешнее воздействие. Тем более что, как показывает практика,
многие национальные культуры оказывают активное сопротивление такому
воздействию, процессу американизации. Однако, как показывает та же практика, с коммерческой массовой американской культурой можно достаточно
эффективно бороться, как это не парадоксально, при условии перевода собс21
22
228
Там же.
Новейший философский словарь, сост. А.А. Грицанов, Минск 1998, c. 405.
23
твенной культуры на коммерческую основу, поскольку производство фильмов, рекламы, различных музыкальных продуктов, написание и выпуск книг
и т.д. требует определенных затрат, финансовых вливаний. И таким образом
возникает замкнутый «порочный» круг, суть которого состоит в том, что для
того чтобы достаточно успешно бороться с внешней коммерческой массовой
культурой, необходимо придать собственной культуре массовый характер.
В данном случае с точки зрения установления истины не имеет принципиального значения, чья конкретно массовая культура возьмет верх в противоборстве культур, а важно только установление того, в любом случае это будет
массовая культура со всеми характерными для нее чертами и атрибутами.
В пользу данного утверждения говорит также то обстоятельство, что массовая культура «стремится утолить естественную человеческую тоску по идеалу при помощи набора устойчивых мировоззренческих клише, формирующих неявный кодекс миропонимания и модели поведения. Массовая культура оперирует, как правило, базисными архетипическими представлениями
и чувствами (желание любви, страх передневедомым, стремление к успеху,
надежда на чудо и т.п.), создавая на их основе продукцию, рассчитанную на
немедленную эмоциональную реакцию потребителя»23.
Человечество всегда жило таким образом, что стремилось обеспечить себя
всем необходимым для относительно комфортной жизни. Поэтому тотальная коммерциализация искусства в информационную эпоху явление, которое
не противоречит человеческой природе и вполне закономерное, несмотря
даже на то, что массовую культуру часто изобличают в эстетической беспомощности и даже в вульгарности. Информационное общество не отличается
отиндустриального в плане его нацеленности на получение прибыли и сверхприбыли. Однако, во-первых, норма и размеры прибыли в информационном
обществе ощутимо выше, чем в индустриальном. Во-вторых, вследствие высвобождения большой массы людей из производственной сферы в информационном обществе эта масса естественным образом перемещается в сферу,
где осуществляется «производство» и использование информации. В результате в обществе существенно возрастает как информационное, так и культурное давление, поскольку достаточно большая часть культуры основывается
на информационных потоках либо является определенной разновидностью
информации.
До сих пор, рассуждая о массовой культуре, мы подразумевали главным
образом науку, образование и всю совокупность существующих в настоящее
время искусств. Само собой разумеется, культура далеко не ограничивается
наукой, образованием и всеми видами и формами искусства – кинематографом, музыкой, литературой, изобразительным искусством и др. Она намного
шире и разнообразней. Однако наука, образование, кинематограф, музыка,
литература и т.д., с одной стороны, наиболее связанные с информацией сферы человеческого бытия и деятельности, а с другой – они в условиях массовоТам же, c. 405.
229
го общества и культуры оказывают наиболее сильное влияние на идеологию
и массовое сознание, на изменение архетипа. К тому же в силу уже сложившейся традиции, когда говорят о массовой культуре, то в первую очередь подразумевают все виды и формы искусства.
Имея в виду то обстоятельство, что глобализация представляет «процесс
универсализации, становления единых для всей планеты Земля структур, связей и отношений в различных сферах жизни общества»24, можно утверждать
с высокой степенью достоверности, что многие современные национальные
культуры обречены, и уже в обозримой исторической перспективе они исчезнут. В первую очередь идет о культуре малочисленных народов.
Фактически любой культуре, а вернее, народу, являющемуся носителем
этой культуры, свойственно желание и стремление к сохранению, распространению и утверждению собственной культуры. Мы уже указывали выше,
ссылаясь на учение Ф. Ницше о «воле к власти», на глубинные причины
этого. Человек, реальные народы, сохраняя, распространяя и утверждая
свою культуру, обеспечивают, таким образом, сохранение себя в качестве
духовной, культурной и разумной данности, что практически равноценно
его сохранению и как физической данности. Культура является не только
результатом деятельного бытия человека, она выражает его как духовную,
разумную данность. Человек реализует себя через культуру, он воплощается в ней. Человек не только творящий, но и творимый, особенно в тех случаях и периодах жизни, когда его сознание начинает только формироваться.
Культура является своего рода оболочкой, в пределах которой не только живет и воплощается дух, суть человека, но и она образуется в этой оболочке.
Из этого следует, что преобразование этой оболочки – независимо от того,
произошло оно в результате внутреннего давления или под внешним влиянием, – с необходимостью ведет преобразованию самого человека. Из этого
следует также, что исчезновение культурной оболочки равноценно исчезновению того типа человека, который был взращен в ее пределах, т.е. равноценно его духовной смерти. Поэтому человек, с одной стороны, противится уничтожению собственной культуры, а с другой – стремится, как было
сказано, к распространению и утверждению собственной культуры на иной
культурной почве, что неизбежно приводит к «войне» культур, которые, как
и народы, находятся в состоянии взаимной конкуренции. Все это простые
и достаточно очевидные истины. Но высказывание, воспроизведение этих
истин необходимо было нам в связи с тем, что в условиях информационного общества, в котором массовая культура, технически и информационно
наиболее насыщенная, превращается в безусловно господствующую в масштабах всей планеты, вытесняя и подминая под себя все остальные культуры. Причем, по сути, бескомпромиссно и с постоянным усилением напора
и мощи, которые возрастают по мере роста общего объема информации,
а она возрастает в геометрической прогрессии, что ставит под сомнение
24
230
Международный энциклопедический словарь, Москва 2006, c. 163.
Ключевые слова: информационное общество, глобализация, массовая
культура, национальная культура, государство
Globalizacja a społeczeństwo informacyjne
Artykuł poświęcony jest wpływowi procesu globalizacji na społeczeństwo informacyjne. Przedstawiona została charakterystyka pewnych aspektów interakcji elementów
społeczeństwa informacyjnego i trendów globalnych. Przeanalizowano także rolę trendów
globalnych w procesie tworzenia nowych elementów przestrzeni kulturowej.
Słowa kluczowe: społeczeństwo informacyjne, globalizacja, kultura masowa, kultura
narodowa, państwo
существование огромных пластов общечеловеческой культуры, представленной множеством национальных традиционных культур.
И последнее, на что следует обратить внимание в связи с процессом глобализации и его информационной составляющей, – это своего рода сжатие
и уплотнение пространства общественного бытия, которое благодаря информационным системам и технологиям становится все более однородным. Очевидно, что однородность пространства общественного бытия не означает его
безликости и бессодержательности. С другой стороны, облик и содержание
этого пространства в значительной мере определяется культурой государств
и народов, наиболее преуспевших именно при создании глобального информационного пространства.
Globalization and the information society
The article discusses the impact of globalization on the Information Society. It presents
the characteristics of certain aspects of the elements’ interaction between the information
society and global trends. Also the role of global trends in the process of creating new elements of cultural space was analyzed.
Key words: information society, globalization, popular culture, national culture, state
Mondialisation et société de l’information
Dans l’article est déterminée la nature de l’influence de la mondialisation sur la société
de l’information. Sont caractérisés les différents aspects de l’interaction entre les éléments
de la société de l’information et les tendances globales. Est examiné le rôle des tendances
mondiales dans la formation de nouveaux éléments de l’espace culturel.
Mots-clés: société de l’information, mondialisation, culture de masse, culture nationale, État
231
Болот С.
Джаманкулов
Стратегия социально-экономического
прогресса Кыргызской
Республики
За период независимости Кыргызской Республики было разработано много стратегий и программ развития страны. В последнем варианте мы имеем
Стратегию устойчивого развития Кыргызстана на период 2013–2017 годы.
У большинства этих программ есть две характерные черты, которые обрекают их на неэффективность. Во-первых, программы, как правило, создаются
самими чиновниками. Во-вторых, срок этих программ ограничен предполагаемым сроком функционирования высших руководителей страны. Не случайно срок и последней Стратегии также определен сроком окончания работы нынешнего Президента Кыргызстана.
Но срок работы чиновников недолог. За более чем 20 лет независимости в Кыргызской Республике сменилось 3 президента и около двух десятков
премьер-министров и правительств. Чиновникам нужно показать результаты
работы в короткие сроки периода, поэтому они заинтересованы в быстрых
и показательных результатах. Кропотливая работа по налаживанию системы,
оттачиванию деталей не есть приоритетом. Чиновников не интересует малый бизнес, фермерские хозяйства, отрасли, неспособные привлечь крупных
инвесторов. Они выпадают из круга их интересов: много издержек, а результаты, за которые можно отчитаться, близки к нулю. Один большой завод или
освоение крупного месторождения по объемам производства и по налоговым поступлениям могут заменить сотни, а то и тысячи мелких производств.
Крупные объекты и серьезные инвесторы – мечта чиновников. Все остальное
не больше, чем декларация. В долгосрочной перспективе общество проигрывает от таких программ, а экономический рост и структурные преобразования в обществе остаются на втором плане.
232
Стратегия социально-экономического прогресса Кыргызской…
Между тем стратегия развития страны не может быть точно определена
исходя из периода ближайших 5–10 лет. Это в лучшем случае период решения тактических задач. Задач типа создания отдельных производств, реализации нескольких инфраструктурных объектов – строительства гидроэлектростанции или освоения крупного месторождения. Само понятие «устойчивое развитие» предполагает длительный период. Оно появилось в результате исследования опыта 13 стран, которые в течение длительного, более чем
25-летнего периода, демонстрировали высокие (более 7 процентов в год)
темпы роста ВВП. Кыргызстан также нуждается в создании стратегии развития, исходя из периода жизни одного-двух поколений, то есть, как минимум,
20-ти, а то и 50-летнего периода. В историческом плане это совсем небольшой период. Даже при очень высоком темпе роста, в 7–10% годовых, нашей
стране понадобятся десятилетия, чтобы совершить скачок от низких к относительно высоким доходам в расчете на душу населения. Такой подход требует терпения и долгосрочного планирования. Фактор времени очень важен
при разработке стратегии. Очевидно, что, если смотреть на любую проблему
исходя из периода 5-ти или 25-ти лет, тогда пути ее решения, последствия
и оценка этих последствий будут представляться разными.
Экологические изменения, например, исходя из 5-ти летнего периода рассмотрения, не могут быть взяты в расчет. А, исходя из 50-ти летнего периода,
они могут оказать существенное значение на принимаемые решения. К примеру, если задать вопрос, а какими будут ледники через 50 лет? Смогут ли
они обеспечить наполнение котловин гидроэлектростанций, на которые мы
делаем сегодня основной упор в электроснабжении? Эти риски не могут не
рассматриваться исходя из долговременной перспективы.
С точки зрения перспективы жизни нескольких поколений самым ценным
природным капиталом, которым пока еще обладает Кыргызстан, являются
чистая вода и чистый воздух – экологически приемлемые для работы и жизни условия. Сам термин устойчивое развитие возник при попытке найти оптимальное соотношение между экономическим ростом и сохранением окружающей среды. Основной принцип устойчивого развития – «удовлетворить
потребности нынешнего поколения без угрозы потребностям последующих
поколений». С таких позиций, все, что вредит экологии хотя бы в минимальной степени и не может быть восполнено, должно быть отложено до появления безвредных технологий. Никакой экономический прогресс не может
быть оправдан при нанесении невосполнимых потерь экологическому климату страны. Ключевой вопрос при принятии стратегических решений – как
они скажутся на экологии.
Природный капитал не возобновляем. Например, вода на сегодняшний
день уже является дефицитным ресурсом в таких регионах, как Ближний
Восток, Северная Африка и Южная Азия. ООН прогнозирует, что в 2025 году,
1,8 млрд. человек будут жить в странах или регионах, где водных ресурсов будет недостаточно. Следует отметить особую роль водных ресурсов и в энер-
233
Болот С. Джаманкулов
234
гетической безопасности Центральной Азии. На сегодняшний день 27,3% от
общей потребляемой электроэнергии в Таджикистане и более 90% в Кыргызстане вырабатываются на гидроэлектростанциях. Эти факты демонстрируют,
насколько серьезно экономика стран зависит от наличия и режима использования водных ресурсов. Поэтому любые изменения, влияющие на водные
ресурсы Центральной Азии, имеют очень высокий эффект воздействия на
различные социально-экономические аспекты развития нашей страны.
Зеленая экономика, о которой много говорится, имеет реальные шансы
для воплощения в Кыргызстане. Стратегии «зеленой экономики» и «зеленой
страны» могут стать брендом развития нашей страны. Политика зеленой экономики и соответствующие меры могут обеспечить большие возможности
экономического развития. Инвестиции в общественные работы по восстановлению природного капитала, устойчивого землепользования, улучшения
использования водных ресурсов, экологического сельского хозяйства, современного ведения лесного хозяйства, использования возобновляемых и нетрадиционных источников энергии могут дать новые возможности создания
рабочих мест и новых рынков.
Очень важно задаваться вопросом, какой ценой достигаются темпы роста?
Какими будут экологические последствия роста, какова его «экологическая
цена»? Исследования по оценке экологически скорректированных макроэкономических показателей в различных странах показали результаты, демонстрирующие существенное расхождение между традиционно рассчитываемым объемом ВВП и его расчетом с учетом экологического фактора. Максимальное расхождение между традиционно рассчитанным и «зеленым ВВП»
показывает Китай, фактически сведя к нулю темпы собственного развития.
«Зеленый» ВВП позволяет четко представить себе реальные достижения развития экономики страны. В этой связи весьма актуальной становится задача
проведения сильной и эффективной национальной экологической политики,
ориентации на прогресс на основе экологически чистых технологий. Китайский принцип «сначала стать грязным, а потом думать об экологии» для нашей
маленькой страны не подойдет. Последствия будут необратимы.
При разработке стратегии развития, прежде всего, важно точно сформулировать вопрос «чего мы хотим?». Какие цели мы реально можем и должны
ставить перед собой? Задача правительства, как правило, сводиться к обеспечению максимальных темпов экономического развития. Общепринято определять темпы роста через показатели роста валового внутреннего продукта
(ВВП). Это очень хороший статистический показатель, который в сжатом
виде сводит динамику и уровень развития стран к единому числовому выражению. Но ВВП и темпы его роста – это лишь показатель, хотя и очень
важный. Его нельзя превращать в самоцель. ВВП лишь средство достижения
важных для общества целей. Причем темпы роста могут отражать абсолютно
разные стратегии развития, разное соотношение отраслей народного хозяйства; скрывать за собой разную динамику социальной структуры общества.
Экономический рост не является самоцелью. Он представляет собой лишь
средство достижения нескольких очень важных для общества целей. Рост –
это, прежде всего, путь освобождения большинства населения от бедности.
Реальная цель демократического государства – повышение благосостояния
и улучшение условий жизни народа, и, как следствие, снижения уровня бедности. На устойчивом росте в программах многих стран упор был сделан не
потому, что он является конечной целью, а поскольку он необходим для решения жизненно важных проблем – снижения бедности, повышения занятости,
улучшения уровня образования и здоровья населения. С этой точки зрения,
сглаживание в неравенстве доходов, создание относительно равных возможностей доступа к социальным благам, координация роста доходов различных
граждан в зависимости от их вклада в рост эффективности производства, является основной целью экономической политики государства.
Предполагается, что экономический рост автоматически ведет к решению
проблем связанных с повышением уровня жизни населения и решения проблем бедности. Логическая цепочка выглядит следующим образом: наращивание производства стимулирует повышение занятости и доходов населения,
а значит – прирост прибыли и налогов, что, в конечном счете, предоставляет
государству ресурсы для помощи самым бедным слоям населения. Так ли
это?
На самом деле во многих развивающихся странах очень часто складывается такая ситуация, что экономический рост оборачивается благом только
для очень узкой группы людей. По мере того, как страна развивается, почти
все богатства продолжают уходить небольшой группе элиты, в то время, как
уровень жизни большей части населения снижается. Судя по темпам экономического роста, развитие может быть успешным, однако оно не всегда конвертируется в создание новых рабочих мест, выравнивание благосостояния
населения и снижение уровня бедности. В некоторых случаях, эти показатели
могут оставаться неизменными, либо демонстрировать лишь незначительное
улучшение. Экономический рост автоматически не детерминируют социальные преобразования. В связи с этим, важно отслеживать, как рост влияет на
жизнь обычных граждан и в особенности той части граждан, которые относятся к бедным.
Можно сказать, что рост ВВП и благосостояние народа – взаимосвязанные
понятия. Но высокий уровень ВВП не служит гарантией улучшения условий
жизни для всего населения страны. Между значением ВВП на душу населения и показателями благосостояния и бедности нет прямой связи. С этой точки зрения, усредненный показатель ВВП на душу населения – ненадежный
показатель развития и благосостояния страны, поскольку он включает в себя
и доходы наиболее состоятельной части населения. По некоторым оценкам
международных организаций, в основу которых положены показатели уровня
безработицы плюс годовые темпы инфляции, к числу наиболее бедных стран
мира относят Туркмению (75 процентов) и Белоруссию (61 процент). Хотя по
235
236
данным 2012 года по уровню ВВП на душу населения 10583 и 15579 долларов США, соответственно, они выглядят вполне благополучно и относятся
к числу государств со средним уровнем дохода на душу населения. Можно
иметь высокие темпы роста экономики и хорошие показатели ВВП на душу
населения, но при этом оставаться страной, где основная часть населения живет в условиях бедности.
Экономический рост сам по себе не приносит значительной пользы бедным. То есть, нет автоматического перераспределения созданного богатства
в пользу бедных. Основной вопрос не только в том, как добиться роста ВВП,
но и что является его основным источником и кому достанутся его плоды –
меньшинству или большинству. Именно характер экономического роста (источники, участники, институциональные рамки, приоритетность секторов),
а не его темпы определяют положение наиболее бедных слоев общества.
В свою очередь экономическая структура, а не темпы экономического роста
определяют характер распределения национального дохода.
Стратегия экономического развития требует не только ускорения темпов
роста, но и заботы об улучшении материального положения большинства населения страны. Основной целью экономического развития должнo стать создание условий для ускоренного роста наиболее бедных слоев населения. Такой подход несовместим со стратегией, ориентированной исключительно на
максимизацию темпов роста ВВП, независимо от результатов распределения
дохода. Стратегия максимальных темпов роста исходит из понимания развития страны за счет крупных производств, которые могут быть созданы в настоящее время в основном только иностранным капиталом. Но для крупного
иностранного капиталa Кыргызская Республика не интересна, за исключением, может быть, горнорудной промышленности и гидроэнергетики. Важно
осознать, что коренные изменения в национальной экономике и социальной
сфере гораздо важнее притока внешних ресурсов.
Развитие малого и среднего бизнеса, фермерских хозяйств, может в меньшей степени повлиять на показатели ВВП, но в значительной степени снизить уровень бедности и повысить общественную поддержку реформ. Как
показывает опыт других стран, расширение мелкого фермерства достаточно
быстро снижает уровень бедности, увеличивая доходы занятых в сельском
хозяйстве.
С другой стороны, развитие капиталоемких горнодобывающих отраслей
может привести к росту без увеличения числа рабочих мест и окажет незначительное влияние на сокращение бедности. Как правило, прибавочный
продукт месторождений, привлекающих внимание крупных иностранных
компаний, присваивается иностранным капиталом и местной предпринимательской элитой. С этих позиций, гораздо важнее темпов роста ВВП, объемов
привлеченного иностранного капитала показатель того, что уже сегодня более 40 процентов ВВП нашей страны создается на малых и средних предприятиях.
Для обеспечения устойчивого развития страны очень важно обеспечить
инклюзивный, т.е. всеобъемлющий рост экономики. Инклюзивный рост
предполагает, что экономический прогресс затрагивает все слои общества,
все регионы страны. Такой рост вовлекает в процесс развития все слои населения, представителей всех этнических, религиозных или региональных
групп, не оставляя ни одной социальной группы в изоляции. Такой подход
является ключевым в стратегии развития, поскольку без поддержки населения, нельзя обеспечить выполнение стратегических задач развития страны.
Стихийные выступления населения против разработки некоторых месторождений полезных ископаемых – это по сути интуитивное понимание населением того обстоятельства, что они не получают ощутимой выгоды от освоения
месторождений, экономический рост не приносить ощутимого эффекта.
Сопротивление местного населения разработке месторождений, как это
происходит на Кумторе, Джеруйе, запуску нефтеперерабатывающего завода Джунда в Кара-Балте связано именно с вопросами исключения местного
населения из процесса принятия решений по данным крупным объектам. Со
времени подписания договора по Кумтору прошло уже двадцать лет. Проект,
который должен был вытянуть страну из нищеты, стал источником социального напряжения в обществе. Необходимо, чтобы местные жители явственно
ощущали преимущества освоения природных ресурсов данной территории.
Необходимо гарантированное распределение между всеми гражданами (и особенно беднейшими) части доходов, получаемых за счет использования национальных ресурсов. Богатая нефтью Аляска, например, выплачивает дивиденды
от доходов за счет природных ресурсов всем гражданам этого штата.
Одна из основных целей государственной политики в период реформ – социальная стабильность. Она обеспечивается массовой поддержкой реформ.
Выгоды от быстрого развития распространяются широко, но неравномерно.
Экономический прогресс страны не может провоцировать несправедливый
раздел собственности, когда существует горстка очень богатых семей и кланов,
а основная масса населения находиться на грани бедности. Такая взрывоопасная ситуации может в любой момент дестабилизировать общество. Задача правительства состоит в том, чтобы не допустить крайнего неравенства в доходах,
контролируя это неравенство в пределах нижней и верхней границ. В противном случае поступательное движение экономики может оказаться под угрозой
из-за вызывающей разногласия политики, протестов и даже насильственного
конфликта.
Неизбежно ли усиление неравенства в ходе экономического роста? Естественно, что на первых стадиях роста наблюдается тенденция к увеличению
разрыва в доходах. По мере экономического роста, его поддержание обычно
приводит к созданию значительного количества рабочих мест, что повышает
потребность в трудовых ресурсах. В результате зарплаты возрастают, а выгоды от экономического подъема распространяются на более широкие слои
общества. Растет неравенство, но и сокращается бедность. В странах, где нет
237
238
значительного экономического роста, расширение разрыва между богатыми
и неимущими влечет за собой увеличение бедности. Но в быстро развивающихся экономиках возможным и вполне нормальным является снижение
бедности даже при усилении неравенства.
Однако только экономического роста для снижения бедности бывает недостаточно. В обществе существуют группы людей, которые по тем или иным
причинам лишены доступа к нормальной работе и общественным услугам.
Даже в странах с довольно высоким уровнем жизни существуют такие группы людей. Здесь проблема может быть решена только за счет перераспределения доходов. Естественно, что программу перераспределения выполнять
гораздо легче, если экономика растет. Тогда доходы от роста могут перераспределяться без ущерба для стандарта жизни более обеспеченных слоев населения. Перераспределение богатств через систему налогообложения является важным элементом социально-политического единения и, следовательно,
устойчивости процесса экономического роста. Следует, однако, сделать одну
оговорку. Если перераспределение доведено до крайности, это может ослаблять стимулы, сдерживать инвестиции и желание рисковать.
Справедливость и равенство возможностей являются существенным элементом стратегий устойчивого роста. Если стратегия роста способствует
внедрению принципов справедливости и равенства во всех регионах и социальных классах, то такая стратегия будет пользоваться поддержкой широких
слоев общества. Стратегии роста не могут увенчаться успехом без соблюдения принципа равенства возможностей, который дает каждому справедливый шанс воспользоваться плодами роста. Понятно, что равные возможности
не гарантируют равных результатов. Но постоянный отказ в возможностях
каким-то социальным группам по причине их этнической принадлежности,
религиозных взглядов, каст или половой принадлежности подрывают социальный порядок и провоцируют социальные волнения. В конечном счете, это
может поставить под угрозу стратегию экономического роста.
Приоритетным в стратегии развития является удовлетворение потребностей бедного населения еще и потому, что бедность – деструктивная сила по
отношению к экономическому прогрессу. Устойчивым может быть только
инклюзивный рост. Можно сказать, что рост, который более всего направлен
в пользу бедных, всегда носит устойчивый характер. Он предполагает меньшее сопротивление и больше поддержки со стороны населения и регионов
в целом. Отстранение некоторой части населения – по признакам пола, возраста или этноса – от получения благ ведет к утере поддержке реформ со стороны этой части населения. Когда преимущества экономического роста распределяются неравномерно, растет социальная напряженность в обществе.
Среди слоев населения, оказавшихся в невыгодном положении, особенно
среди молодежи, может расти недовольство, которое затем переходит в возмущение. Стратегия устойчивого развития страны должна вовлекать в процесс развития все социальные слои населения и все регионы страны.
Для успешной борьбы с бедностью нужно точно знать места ее сосредоточения, масштабы и основные характеристики. В основном бедность сосредоточена в сельской местности, отдаленных сельскохозяйственных регионах,
на окраинах крупных городов. Соответственно, для смягчения бедности необходима политика, направленная на комплексное развитие деревни, сельского хозяйства и сельскохозяйственных регионов. Исход успешной реализации
стратегии устойчивого развития и борьбы с бедностью будет решаться в аграрном секторе и в сельской местности. По данным Всемирного банка рост
сельского хозяйства сокращает бедность быстрее, чем рост промышленного
производства или сектора услуг.
Сельское хозяйство и развитие села должно стать приоритетом номер
один в развитии экономики нашей страны. Более 30 процентов среднегодовой численности занятого населения КР трудится в сельском хозяйстве, более
двух третей населения проживает в сельской местности. Чтобы обеспечить
этим людям занятость в городских хозяйствах, понадобится несколько десятилетий даже, если предположить динамичные темпы развития экономики.
Индия, например, все еще на 70% остается аграрной страной. В Китае, который на протяжении 30 лет демонстрирует темпы роста в 9–10% в год, 55%
жителей по-прежнему проживают в деревнях. Развитие сельских регионов,
вместе с тем, является гарантией сохранения ядра коренной нации, сохранения языка и культуры нации.
Предлагаются разные меры по повышению эффективности сельского хозяйства. Суть их сводится к тому, что необходимо обеспечить доступ фермерских хозяйств к земле, воде, финансам и технике. Стоит отметить, что
правительство, в силу своей природы, делает упор на укрупнение сельских
хозяйств. Действительно, сельское хозяйство страны остается по своей природе практически натуральным. В отрасли работает около 300 тыс. фермерских хозяйств со средним наделом земли в 2 гектара. Программа в качестве
альтернативы предлагает создание кооперативов, с предоставлением правительственной поддержки, необходимой для выхода на определенный уровень
дохода. Крупные хозяйства могут самостоятельно получать доступ к кредитам и господдержке, в то время, как формат кооперативов дает такую возможность и мелким фермерам. Конечно, крупные хозяйства имеют, несомненно,
преимущества там, где можно использовать технику. Но выводить мелкие
хозяйства за рамки государственной политики не следует. Государственная
политика должна быть направлена и на поддержку и мелких хозяйств.
По мере развития более продуктивного и более капиталоемкого сельского
хозяйства неизбежно будет происходить укрупнение хозяйств. В ходе этого
процесса существует реальная опасность того, что мелкие фермеры потеряют
и сегодняшние свои небольшие наделы. В настоящее время существуют определенные институциональные преграды по продаже и передачи в залог земли
сельскохозяйственного и несельскохозяйственного назначения, которые сдерживают эти процессы. Но, по всей видимости, процесс укрупнения хозяйств
239
и вытеснения мелких фермеров неизбежен. «Безоглядные попытки превратить
натуральное хозяйство в товарные фермы чаще всего заканчивалось переходом крестьянской земли в руки ростовщиков и крупных землевладельцев»1,
писал Микаэль Тодаро. Самая главная задача стратегического развития – не
допустить того, чтобы развитие сельского хозяйства привело к дальнейшему
росту бедности и лишению многих крестьянских семей к доступу к земле.
Развитие сельского хозяйства, тем более с учетом перспектив наращивания современных способов его ведения, не способно поглотить весь прирост
новой рабочей силы в сельской местности. Не способно оно и замедлить прирост городского населения, поскольку уже в настоящее время развитие городов в большой степени обусловлено естественным ростом населения, а не
миграцией. Но инвестиции в сельские районы замедлили бы отток мигрантов в города, что привело бы к более упорядоченному процессу урбанизации.
Принято считать, что крупномасштабная миграция в города является неотъемлемой частью развития, через которую должны пройти все экономики,
если они хотят добиться быстрого роста. Другие специалисты считают, что
проблемы городов могут быть решены «на деревенских полях», и что экономический рост может осуществляться за счет сельских территорий и производств, связанных с переработкой сельскохозяйственной продукции.
Современные услуги связи и государственные вложения в инфраструктуру сельских регионов должны изменить устоявшиеся представления. Экономический рост не должен вести к усугублению существующих и появлению
новых проблем. В столице Кыргызстана, как и во многих других развивающихся странах, наблюдаются такие последствия роста как чрезмерная, по
сравнению с существующей инфраструктурой, урбанизация, низкий, или
фактически отсутствующий уровень коммунальных услуг в новостройках,
пробки на дорогах, загрязнение, а также социальные волнения, связанные
с неравным доступом к социальному обеспечению.
Ни одна страна не достигла развития экономики, занимаясь только сельским хозяйством. В странах, которые в последние 25 и более лет имели семь
и выше процентов роста, в основе развития находилось промышленное производство и услуги. Но промышленное производство необязательно должно
означать городское промышленное производство. Сельские территории Кыргызстана имеют существенный потенциал для развития промышленности.
В Кыргызстане перерабатывают лишь около 15–20% произведенной сельхозпродукции. Значительная часть урожая теряется при хранении. Оборудованных по соответствующим требованиям хранилищ в республике недостаточно.
По плодоовощной группе продуктов переработке подвержено только около
3 тыс. тонн выращенных фруктов и овощей, что составляет менее половины
процента от общего объема производства. Доля переработанного мяса в общем производстве несколько выше, но также недостаточна. По данным официальной статистики, на сегодняшний день переработке подвержено только
1
240
М. Тодаро, Экономическое развитие, 1977, с. 285.
около 5% произведенного в стране мяса. В молочном секторе перерабатывается около 7% произведенного молока.
Стратегии разрабатывают правительства, они обеспечивает среду для функционирования экономики, но, в конечном счете, частный сектор вкладывает
средства и развивает экономику страны. Если не создать условия для частного бизнеса нельзя решить проблемы развития отдаленных от центра областей.
Вложения в сельские регионы в настоящее время невыгодны для бизнеса. Фирмы принимают решение о месте своего базирования в зависимости от наличия
инфраструктуры, общественных услуг и других элементов государственной
политики. Бизнес не придет туда, где, как например, в СЭЗ «Лейлек» в Баткенской области, нет воды, коммуникаций, электричества. Разумная региональная политика государства должна быть направлена на инвестирование в менее
развитые районы, чтобы сделать их более конкурентоспособными и, соответственно, более привлекательными для частных инвесторов. С целью развития
сельских регионов важно создать стимулы для инвестиций в сельские регионы
по сравнению с городскими. Точно так же, как выгоднее и дешевле должно
быть жить в сельских регионах, по сравнению с городами.
Во многих случаях сельское население все еще недостаточно охвачено
коммунальными услугами, что побуждает крестьян искать лучшего образования или медобслуживания в городах. Необходимы серьезные меры по развитию сельских регионов. Меры, которые способствовали бы выравниванию
условий проживания, получения среднего образования, медицинского обеспечения в сельской и городской местности. Нужны региональные программы
развития, особенно в районах с высоким уровнем бедности. Необходимо сделать паспорт каждой деревни или каждого региона с наиболее острыми проблемами. И на этой основе определить очередность решения задач – в первую
очередь наиболее острых и затрагивающих наибольшее количество людей.
Ни одной стране не удавалось сохранять быстрый рост без поддержания высоких темпов государственных инвестиций в инфраструктуру, образование и здравоохранение. Такие вложения поощряют частные инвестиции. Они создают условия для функционирования бизнеса, который получает выгоды от нормальных
дорог и надежного электроснабжения. Правительства способны влиять на эти
факторы, принимая решения о том, куда вкладывать средства и где создавать инфраструктуру, делая, таким образом, более равномерным распределение возможностей на территории страны. Необходимо перенаправить инвестиции в пользу
сельских регионов и, в особенности, южных приграничных территорий.
С точки зрения укрепления государственного суверенитета и национального развития очень важно удержать людей на юге страны, особенно на приграничных территориях. Возможно, в этих целях следует создать льготные условия для проживания в этих регионах, например, повысив зарплату бюджетным
работникам, уменьшив стоимость коммунальных услуг, освободив от уплаты
земельных налогов, предусмотрев льготы по здравоохранению и образованию.
Хотя, такие меры могут привлечь так же жителей соседних государств. По всей
241
видимости, необходимо придать особый статус этим регионам, с определенными условиями миграции граждан из соседних государств.
В каждом регионе есть свои точки роста, которые могут быть привлекательны для бизнеса и могут инициировать оживление деловой жизни, образование определенных кластеров по производству какой-либо продукции или
услуг. Практически во всех регионах республики возможно предоставление
рекреационных услуг, тем более в рамках концепции «Зеленой республики».
Кроме этого, как часто предлагают в Иссык-Кульском регионе, можно создать
кластер пищевой промышленности, переработки фруктов; в Таласской области – кластер животноводства и переработки фасоли; в Нарынской области – экологически чистой мясной продукции, в южных областях – кластер
по переработке фруктов и ранних овощей, развитию современного лесного
хозяйства, кластер электроэнергетики. Единственноe, чего следует избегать,
это, опять же, концентрации кластеров в Чуйской области и г. Бишкеке. Все
бизнесмены ратуют за создание кластеров поближе к г. Бишкек, или на худой
конец в Чуйской области, «чтобы не пришлось возить автобусами рабочую
силу». Но это ведет к усугублению уже существующих проблем.
Развитие сельских территорий требует комплекса сложных мер, как на общегосударственном уровне, уровне регионов, так и на уровне отдельных сел.
Необходимы меры по созданию оптимального механизма распределения налогов между территориями и центром, по формированию разумного бюджета сельских территорий, расширения полномочий местного самоуправления,
вовлечению граждан в решение вопросов развития территорий, децентрализации механизма принятия решений. Местное управление особенно восприимчиво к реальным потребностям жителей данной территории.
Стратегия государства определяет его долговременные цели развития
и механизмы их реализации в области укрепления государственного суверенитета, наиболее эффективного использования национальных ресурсов
и повышения благосостояния народа. Стратегия социально-экономического
развития должна исходить из четкого понимания того, что происходит в обществе, какие проблемы представляются наиболее приоритетными в исторической перспективе и на этой основе формирование представления о том,
что нужно делать в первую очередь уже сегодня, каким образом и какими методами. Критерием правильности стратегии развития является соответствие
долгосрочным существенным национальным интересам. Насколько точно
социально-экономическая стратегия соответствует национальным интересам, настолько она будет эффективна. «Если стратегия государства приводит
его народы к укреплению, развитию и процветанию, то её можно считать национальной, в противном случае — антинациональной»2.
Ключевые слова: стратегии и программы развития, стратегия инклюзивного
экономического роста, стратегия устойчивого развития, «зеленая экономика», национальные интересы, точки роста
2
242
Е.Н. Ведута, Стратегия и экономическая политика государства, Мocквa 2002, с. 12.
Słowa kluczowe: strategie i programy rozwoju, strategia rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, strategia zrównoważonego rozwoju, „zielona gospodarka”, interesy
narodowe, punkty wzrostu
Strategy of socio-economic development in the Kyrgyz Republic
The article analyzes basic strategies and development programs implemented in the
independent Kyrgyzstan. Attention is focused on the analysis of inclusive growth strategy.
The paper presents basic priorities and identifies points of development in different regions
of Kyrgyzstan which may be attractive to investors and can stimulate the activation of
economic life as well as the creation of specific clusters for the production or provision of
services. The article shows that to ensure the country’s sustainable development it is very
important to create favourable conditions for inclusive economic growth in every respect,
which suggests that economic progress includes all social classes and all regions of the
country.
Keywords: development strategies and programs, inclusive growth strategy, sustainable development strategy, “the green economy”, national interests, points of growth
Stratégie du progrès socio-économique
de la République Kirghize
L’article analyse les principales stratégies et les principaux programmes de développement du pays, élaborés dans les années de l’indépendance du Kirghizistan. L’attention
est concentrée sur l’analyse de la Stratégie pour la croissance économique inclusive. Sont
formulées les priorités de base, fixés et indiqués les centres d’attraction économique dans
les différentes régions du Kirghizistan, qui peuvent être intéressants pour les investisseurs
et qui peuvent stimuler l’activation du monde des affaires, ainsi que la formation de clusters
concrets pour la production de certains produits ou la prestation de services. Il est montré
que pour assurer le développement durable du pays il est très important d’assurer une approche inclusive, c’est-à-dire globale de la croissance, qui veut dire que le progrès économique affecte tous les niveaux de la société et toutes les régions du pays.
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego w Republice Kirgiskiej
W artykule poddano analizie podstawowe strategie i programy rozwoju realizowane
w niepodległym Kirgistanie. Uwaga skoncentrowana jest na analizie strategii rozwoju
sprzyjającego włączeniu społecznemu. Przedstawiono podstawowe priorytety, określone
i wskazane zostały punkty rozwoju w różnych regionach Kirgistanu, które mogą być atrakcyjne dla inwestorów oraz mogą stymulować aktywizację życia gospodarczego, a także
stworzenie określonych klastrów dla produkcji lub świadczenia usług. Udowodnione zostało, że dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju państwa bardzo ważne jest zapewnienie inkluzywnego, to jest wszechstronnego wzrostu gospodarczego, co sugeruje, że postęp
gospodarczy obejmuje wszystkie warstwy społeczne i wszystkie regiony kraju.
Mots-clés: stratégies et programmes de développement, stratégie de la croissance économique inclusive, stratégie du développement durable, « économie verte », intérêts nationaux, centres d’attraction économique
243
Анна
Лаврыненко
Критический
рационализм как
основа рассмотрения
тенденций
ретрадиционализации
в Украине
В современном политическом процессе многие государства претерпевают
политические, экономические и социо-культурные видоизменения. Быстротечность времени определяет их трансформацию и заставляет соответствовать международным стандартам межгосударственного и межкультурного
взаимодействия. Глобализационные и интеграционные процессы размывают
четкие границы между государствами и побуждают их к интеракции. Однако, предложенное Карлом Поппером разделение на «открытые» и «закрытые» общества, не теряет своей актуальности, поскольку дает инструменты
анализировать предпосылки различных вариантов выбираемого обществом
развития: в традициях взаимоотношений между людьми; в социально-психологическом аспекте, а также в тех принятых обществом решениях, которые
относятся к теоретическим.
Стоит отметить, что в современном мире развитие социальной и политической системы во многих странах зашло в тупик. Поэтому такие понятия,
как «открытое» и «закрытое» общества остаются более, чем актуальными
и дают возможность осмыслить характер общества, показать возможность
постепенной эволюции общественных институтов, которые формируются на
основе саморегуляции и совместимости с высокими социальными идеалами.
Характер злободневных проблем, которые решал в своих работах К. Поппер,
определяет актуальность современных исследований.
244
Критический рационализм как основа рассмотрения…
Фундаментальной базой исследования служат работы П. Бернайса, Э. Бойля, В. Садовского, И. Кона, в которых теория открытого общества оценивается в качестве идеологического явления. Поскольку отношение к К. Попперу
было двойственно, то представлены как сторонники его концепции: В. Лекторский, Дж. Броновский, Д. Кэмпбелл, Н. Решер, так и критики: В. Степин,
И. Костина, С. Мартынович.
Автор ставит перед собой цель проанализировать характерные черты современной политической системы Украины и выявить причины тенденций ретрадиционализации сквозь призму концепции «открытого общества» К. Поппера.
К. Поппер рассматривает проблемы социально-исторического развития
в рамках методологии критического рационализма. Он строит свою историческую концепцию путём отрицания распространённых представлений.
Изначально, К. Поппер отрицает мысль о направленности и закономерности
исторического процесса. «В человеческих делах нельзя исключать никакой
мыслимый вариант развития, поскольку он может нарушить закономерности и тенденцию человеческого прогресса – это является одним из принципов непредвзятого подхода к сфере политики»1. Нигилистическое отношение
к идее о том, что история представляет собой арену деятельности масс, народов, социальных групп, связано у К. Поппера с отрицанием закономерностей
развития. Он предлагает образец «атомистического» подхода к социальным
явлениям, тем самым подменяя общественные связи деятельностью индивидов. Он отрицает, что общество следует анализировать в терминах реальных
социальных групп.
Таким образом, К. Поппер выдвигает интересы индивида на передний
план, что соответствует демократическим традициям развития государства.
Индивид становится наивысшей ценностью, его деятельность в рамках государства рассматривается, как ключевая, формирующая общественное мнение
и влияющая на государственное устройство и политическую систему в целом. «Атомистический» подход лег в основу развития демократических ценностей и оказал значительное влияние на демократические традиции.
Однако работы К. Поппера не лишены противоречий. Появившееся напряжение в обществе при переходе от племенного быта к государственному (от
закрытого общества к открытому), он связывает с «трениями между классами,
которые впервые возникли при крахе закрытого общества». Пагубность всяких
попыток «улучшить жизнь современников» является характерной особенностью его исторической концепции2. Отсюда появляются «величайшие неприятности», являющиеся побочным продуктом социального движения, начавшегося несколько веков назад. «Разрушительные силы, которые вызвала к жизни
1
В.Н. Садовский, Эволюционная эпистемология Карла Поппера на рубеже XX–XXI
столетий, «Вопросы философии» 2006, № 17, c. 43–51.
2
В.К. Финн, Эволюционная эпистемология Карла Поппера и эпистемология синтеза
познавательных процедур, «Вопросы философии» 2009, № 21, c. 364–424.
245
Анна Лаврыненко
революция, всё ещё можно обуздать»3. Наиболее пагубным элементом марксизма, по мнению К. Поппера, представляется предсказание насильственной
революции. Но и здесь он не совсем последователен, поскольку признает, что
«борьба за открытое общество была бы невозможна без общественного движения, спровоцировавшего великую французскую революцию»4.
Следовательно, закрытое общество по К. Попперу является базисом. Ведь
каждое государство на начальных этапах своего формирования проходит эту
стадию. В некоторых случаях она закрепляется и успешно функционирует
долгие годы. Однако любые трансформации становятся результатом неудовлетворенности обществом своего существования. В критические моменты
оно сплачивается и осуществляет революцию с целью перехода к открытому
обществу. Таким образом, каждое государство и общество в определенный
момент имеет устоявшиеся традиции закрытого общества. И вопрос отречения от этих традиций возникает только при острой необходимости. Следовательно, можно было бы предположить, что все государства развиваются
по одному сценарию. Однако ментальные особенности и разные временные
рамки их развития не позволяют сделать такой вывод.
К. Поппер поддерживает мнение о том, что в истории возможно все, зависимо от интерпретации. Исследователь предлагает «представить исторические проблемы со своей точки зрения», тем самым отказаться от «бесплодной
идеи» научной объективности5. Именно этой цели толкование истории и служит. «С точки зрения борьбы за открытое общество, за свободу, власть разума, равенство, справедливость и за предотвращение международных преступлений необходимо интерпретировать историю политической власти»6.
Имея опыт жизни в предвоенной Европе, в своих работах («Открытое общество и его враги», «Нищета историцизма») К. Поппер был одержим вопросом: «Почему демократии иной раз склоняются к тоталитаризму закрытых
обществ?». Он мечтал о таком обществе, которое бы позволяло беспрепятственно утверждать различные пробные предложения, за которыми бы следовала критика и реальная возможность изменений. По его мнению, открытые
общества, являются более предпочтительными, так как способствуют свободному критическому обмену идей. Это делает их более гибкими, чем закрытые
общества, а значит и более способными к тому, чтобы творчески решать все
те насущные проблемы, которые с неизбежностью перед ними встанут. «Не
каждое общество является открытым обществом, и не каждое открытое общество открыто в достаточной мере»7. Чтобы исследовать причины и дать
3
Ю.В. Чайковский, Об эволюционных взглядах К. Поппера, «Вопросы философии» 1995,
№ 11, c. 50–54.
4
И.Б. Костина, Критический рационализм К. Поппера в социально-философском познании, «Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Философия.
Социология. Право» 2010, № 13, c. 221–228.
5
К. Поппер, Нищета историцизма, «Вопросы философии» 1992, № 10, c. 30–31.
6
Тот же, Логика и рост научного знания, Мocква 1983, 605 с.
7
К. Поппер, Відкрите суспільство та його вороги, Киiв 1994, Т. 1–2, 495 с.
246
объективную оценку сложившейся современной ситуации необходимо более
детально проанализировать каждый из предложенных им типов обществ.
К. Поппер строил свою модель закрытого общества на основе племени.
В его понимании, закрытое общество характеризуется иррациональным, некритическим отношением к обычаям социальной жизни и поклонением магическим силам. Вся жизнь общества и человека определяется предписаниями
и запретами. По мнению К. Поппера, если бы люди осознавали свою свободу,
как привязанность повелениям и запретам, то это общество можно было бы
уподобить клетке. В таких условиях, люди лишены способности критически
оценивать свою жизнедеятельность и самостоятельно принимать решения.
За них всё решено традицией, диктат которой представляется не навязанным,
а естественным и единственно возможным. Поэтому К. Поппер предлагает называть такое общество закрытым. К ним исследователь относит все общества,
для которых характерна духовная и политическая тирания, например, фашизм
или коммунизм. При этом, К. Поппер отмечает, что хотя инквизиция сделала
христианские общества закрытыми и придавала им тоталитарный, антихристианский характер, но начинались оно как общества открытого типа.
К. Поппер отмечает общие свойства всех закрытых обществ, такие как иррационализм, отсутствие свободы выбора, но не уделяет должного внимания
различиям между ними. В племени общественная жизнь представлялась противоестественной, ненужной, излишней и не отделялась от жизни природы,
а свобода выбора суждений и поведения, как таковая, не существовала. Желание свободного выбора индивида и различия между природой и обществом,
при современном тоталитарном устройстве, вполне осознаны. Коллизии,
совершенно чуждые племенному обществу, создаются из-за невозможности
осуществить осознанную свободу. Таким образом, Попперовская модель закрытого общества приобретает внеисторическое абстрактное содержание.
Если рассматривать процесс становления украинской государственности
в рамках концепции «Открытого общества», то, прежде всего, необходимо
коснуться советского прошлого. Больше половины столетия Украина входила
в состав СССР, который, в соответствии с концепцией К. Поппера, относился к закрытому обществу. А значит, по всей территории распространялись
одни и те же «правила игры», породившие тоталитарные традиции. Жесткая
власть, коллективное мышление, системы контроля и запретов укрепились
в менталитете. После распада СССР первый президент независимой Украины Л. Кравчук провозгласил курс на построение суверенного государства,
однако основные принципы его функционирования были позаимствованы из
советского опыта. Разделение власти на три ветви не соблюдалось, методы
управления оставались советскими, а вся полнота власти сосредотачивалась
в руках президента. Его последователь, Л. Кучма, был весьма непоследователен в своих действиях. С одной стороны наблюдалась узурпация власти
и тотальный контроль над всеми сферами жизни. Парламент и правительство играли второстепенную роль, а общественное мнение и вовсе не учиты-
247
248
валось в процессе принятия политических решений. При этом, формально
провозглашался курс на демократизацию, который предусматривал переход
от закрытого общества к открытому. Однако он не был осуществлен, вследствие того, что демократические ценности насаждались обществу. А поскольку все новое воспринимается негативно, то и новые традиции не прижились
в обществе и были отвергнуты. Для анализа причин этого случая необходимо
разобраться, что К. Поппер понимал под открытым обществом, прототип которого пытались построить в Украине.
Согласно его концепции, в открытом обществе, как рациональном и критическом, господствуют разум и свобода, и различия между законами общества
и природы очевидны. Человек – не клетка единого общественного организма,
он осознаёт свою автономность, необходимость принимать самостоятельные
решения. Предметом свободного обсуждения служат общественные проблемы. С точки зрения системы управления, открытое общество является демократичным, а в экономике оно нуждается в свободном рынке. По мнению
К. Поппера, идеализированное изображение порядков, которые установились
в передовых странах Запада, представляет собой открытое общество.
Исследователь считал открытое общество лучшим из всех возможных,
поскольку оно создаёт предпосылки для прогресса. Но в то же время он не
игнорировал свойственных этому обществу противоречий, отмечая, что в открытом обществе возможна классовая борьба, спровоцированная стремлением его членов к социальной мобильности, тогда как ничего похожего на
классовую борьбу в племенном обществе, по мнению исследователя, обнаружить нельзя. «Глубочайшей революцией, через которую прошло человечество, является переход от закрытого к открытому обществу», отмечает Поппер.
Проблемы противоречий и конфликтов между классами, которые впервые
возникли при крахе закрытого общества, связывались с трудностями перехода от одного типа общества к другому. Революция, которую начали греки,
«всё ещё находится в своей начальной стадии, а именно — в стадии перехода
от закрытого общества к открытому».
К. Поппер представлял свой идеал и политическую программу в качестве открытого общества, которое включает традиционный набор либеральных
принципов: защиту прав и свобод человека, отрицание деспотизма и насилия,
идейный плюрализм, систему политической демократии западного образца,
а также свободу мысли.
В социальном плане, К. Поппер акцентирует внимание на следующих моментах. Во-первых, борьбе с бедностью, предлагая с целью уменьшения безработицы, организовать общественные работы в частном секторе и в периоды
спада расширять их ареал. Во-вторых, бороться с демографическими проблемами, путем введении мер по сокращению численности населения, как в Европе, так и в латиноамериканских и афро-азиатских странах. В-третьих, сосредоточиться на помощи гражданам, страдающим от несправедливости, а также
обучать их граждан ненасильственным способам решения конфликтов.
В украинских реалиях революция, о которой говорил К. Поппер, до сих
пор не произошла. Приход к власти третьего президента В. Ющенко сопровождался, так называемой, «оранжевой революцией». Однако она не имела
ничего общего с той, о которой говорил Поппер, поскольку в большей степени была синтетической.
Стоит заметить, что целью новоизбранного президента было осуществление перехода к открытому обществу, но в государстве для этого не было
создано необходимых условий. В качестве успехов, проводимой им политики, можно отметить распространение плюрализма, свободы слова и защиты
прав человека, а также реального разделения власти. Однако со временем,
эти успехи были искажены и привели к негативным последствиям. Каждый
из политических институтов стремился узурпировать власть, а конфликты,
которые возникали вследствие данного противостояния, замалчивались.
Информация о деятельности органов высшей государственной власти была
избирательной. Посылы, которые направлялись обществу, повествовали исключительно о достижениях, в то время, как о кризисных моментах власть
пыталась умалчивать. В качестве главных причин неудачного перехода можно отметить слабость президента и отсутствие надежной команды.
Новый этап политических трансформаций наступил в Украине вместе с избранием нового президента В. Януковича. Он сразу же заявил о себе
как о сильном президенте с профессиональной командой, которая стремится
к изменениям. В. Янукович поддержал, выбранный своим предшественником, курс на демократизацию. Поскольку большинство европейскиx государств, с которыми сотрудничает Украина, являются демократическими, то
этот факт определял необходимость завершения украинского перехода от закрытого общества к открытому. При этом, В. Янукович успешно возобновил
практику добрососедских отношений и с РФ. Ведь с Россией Украина имела
достаточно тесные экономические связи. А для успешной трансформации
политической системы был необходим надежный тыл, в виде развитой и самодостаточной экономики, которая бы удовлетворяла потребности населения
и, посредством которой, смогла бы восстановить стабильность в социуме.
Такой демократический принцип, как разделение власти, успешно осуществляется, потому что в политических институтах не было ярко выраженного
противостояния, а их работу скорее можно охарактеризовать как командную.
И в то же время институт президента восстановил свой авторитет и стал эффективной и дееспособной частью политической системы. Однако события
последних месяцев правления перечеркнули все достижения четвертого президента. Нерешительность негативным образом повлияла на происходящее
в государстве. Второе пришествие майдана стало решающим в политической
карьере В. Януковича и открыло новую страницу украинской истории. Но
ко всему прочему возникла новая проблема – несогласованность, более того,
непонимание внутри украинского общества. Если раньше присутствовала
разрозненность внутри политических элит, то сейчас мы можем наблюдать ее
249
в широких массах. Тяжело сказать, послужит ли новый майдан и все вытекающие из него последствия (военные действия на Донбассе, волнения по всей
Украине, экономический и политический кризис) новым толчком к завершению перехода к открытому обществу. Это покажет время и действия новых
властей, в первую очередь нового президента Украины П. Порошенко и его
команды.
В завершении следует отметить, что на современном этапе общественного прогресса, по мнению автора, попперовская концепция «открытого общества» нуждается в дальнейшем развитии. Поскольку, кроме крайностей
в виде закрытого и открытого обществ, появляется все больше промежуточных вариантов, которые становятся более предпочтительными. Так, в связи
с современными процессами глобализации и, как следствие утратой идентичности, наравне с либеральными ценностями открытого общества повышается значимость традиций, характерных для закрытых обществ. Наиболее оптимальным вариантом может стать общество, которое сможет синтезировать
характерные черты, присущие открытым и закрытым обществам, отбросив
их крайние проявления. Весьма важно акцентировать внимание на ретрадиционализации общества – устоях и традициях, сложившихся в том или ином
обществе на протяжении многовековой истории. Поскольку именно они влияют на общественный прогресс, его темпы и особенности. Насильственные
изменения, насаждение принципов открытого общества также не будут эффективными, потому что либеральные ценности в чистом виде не смогут прижиться в обществах, которые предыдущие несколько веков жили в условиях
тирании и диктатуры. Если же изменения окажутся жизненно необходимыми
для дальнейшего существования и развития общества, то для этого понадобится время, чтобы новоприобретенные ценности вжились в общественную
жизнь и стали частью традиций. Как показывает практика, крайние варианты
не жизнеспособны и не актуальны, поскольку весь мир живет во взаимодействии, общества стремятся к мирному сосуществованию, гармонии, с целью
не повторения ошибок прошлого.
Таким образом, можно предположить, что именно в этом будет заключать ключ к успеху эффективной политики нового президента. Для дальнейшего развития государства ему придется осознать необходимость развития
и трансформации государства, но в то же время не забывать о традиционных
ценностях, которые укоренились в менталитете украинцев на протяжении веков. Именно в симбиозе традиций как закрытого, так и открытого обществ,
возможно построение государства, которое отвечало бы демократическим
принципам и сохраняло бы собственные традиции в интересах общества,
а также успешно развивалось.
Ключевые слова: политическая система, ретрадиционализация, критический рационализм, открытое общество, закрытое общество, трансформационные процессы
250
Słowa kluczowe: system polityczny, retradycjonalizacja, racjonalizm krytyczny,
społeczeństwo otwarte, społeczeństwo zamknięte, procesy transformacyjne
Critical rationalism as the basis for discussion
on retraditionalization trends in Ukraine
The article is devoted to the problems of transformation of the Ukrainian political system. Based on the methodology of Karl Popper’s critical rationalism, transition to democracy is traced. Concepts of open and closed societies are also presented. An analogy with
the modern processes in Ukraine is outlined. As part of the retrospective analysis, the positive and negative aspects of the presidents of Ukraine are distinguished, and recommendations in order to improve the internal situation in the country are proposed. Difficulties of
the transition process and possible alternatives, as well as the retraditionalization trends,
are underlined.
Key words: political system, retraditionalization, critical rationalism, open society,
closed society, transformation processes
Racjonalizm krytyczny jako podstawa omówienia
tendencji retradycjonalizacji na Ukrainie
Artykuł poświęcony został problemom transformacji systemu politycznego Ukrainy.
Na podstawie metodologii racjonalizmu krytycznego Karla Poppera prześledzone
zostało przejście do demokracji. Przedstawione zostały pojęcia otwartego i zamkniętego
społeczeństwa. Zarysowana została analogia ze współczesnymi procesami na Ukrainie.
W ramach analizy retrospektywnej wyróżnione zostały pozytywne i negatywne aspekty
działalności prezydentów Ukrainy, zaproponowane zostały rekomendacje w celu poprawienia wewnętrznej sytuacji w państwie. Podkreślone zostały trudności procesu transformacji
i możliwe alternatywy, a w szczególności tendencje retradycjonalizacji.
Rationalisme critique comme base pour
l’examen des tendances de la retraditionnalisation en Ukraine
L’article est consacré aux problèmes de la transformation du système politique de
l’Ukraine. Dans le cadre de la méthodologie du rationalisme critique de K. Popper est
retracée la transition vers la démocratie. Sont décrites les notions de sociétés ouvertes et
fermées. Une analogie est faite avec les processus contemporains en Ukraine. Dans le cadre
d’une analyse rétrospective sont énumérés les aspects positifs et négatifs de l’activité des
présidents de l’Ukraine, sont proposées des recommandations ayant pour but d’améliorer
la situation politique interne de l’État. L’accent est mis sur les difficultés du processus de
transition et les alternatives possibles, en particulier les tendances de retraditionnalisation.
Mots-clés: système politique, retraditionnalisation, rationalisme critique, société ouverte, société fermée, processus de transition
251
Varia
Mariusz Trojak,
Marta Tutko
Pozycja uniwersytetów
w obszarze działalności
badawczej i rozwojowej
na tle pozostałych uczelni
w Polsce
Wprowadzenie
Uniwersytety to instytucje służące społeczeństwu. Ich celem jest tworzenie
nowej wiedzy, co przejawia się w działalności badawczej, oraz jej przekazywanie, realizowane poprzez działalność dydaktyczną. Zdaniem Kazimierza Z. Sowy
„badania, nauczanie i służba publiczna stanowią o unikatowym charakterze uniwersytetu, który jest równocześnie szkołą, warsztatem naukowym, a także kuźnią
idei i wartości społecznych oraz najwyższej jakości kadr. Jądrem tego złożonego
systemu zwanego uniwersytetem jest integralne połączenie działalności badawczej
i dydaktycznej”1. Intencją autorów było dokonanie analizy zróżnicowania jednostek prowadzących działalność naukową w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem roli uniwersytetów w badanej grupie podmiotów. Zwrócono uwagę na zasoby związane z prowadzeniem działalności naukowej w Polsce, ze szczególnym
uwzględnieniem zasobów finansowych i ludzkich oraz dystrybucji tych zasobów
do poszczególnych rodzajów podmiotów prowadzących taką działalność. Analiza
ta pozwoliła na zweryfikowanie tezy, iż to uniwersytety odgrywają najważniejszą
rolę w obszarze nauki wśród pozostałych uczelni, mimo tego, że jest ich 19 w grupie 453 szkół wyższych w Polsce w 2013 roku. Uniwersytety prowadzą również
badania naukowe o poziomie znacznie wyższym niż badania prowadzone w pozostałych grupach podmiotów.
1
K.Z. Sowa, Społeczne funkcje szkolnictwa i elitotwórcza rola uniwersytetu. Uwagi socjologa,
w: Społeczna odpowiedzialność uczelni, red. K. Leja, Gdańsk 2008, s. 40.
255
Mariusz Trojak, Marta Tutko
W opracowaniu korzystano z baz danych i raportów Głównego Urzędu Statystycznego oraz raportów Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Zastosowano podstawowe narzędzia statystyki opisowej oraz wnioskowania na podstawie
materiałów źródłowych i wskazanych danych numerycznych.
W pierwszej części opracowania scharakteryzowano podmioty prowadzące
działalność naukową w Polsce oraz zasoby, które dedykowane są do prowadzenia tej działalności. W drugiej części wskazano na zróżnicowanie źródeł przychodów uczelni wyższych oraz na rosnącą rolę przychodów z działalności naukowej
w przychodach uniwersytetów. W trzeciej części przybliżono kryteria i wyniki
oceny działalności naukowej prowadzone przez Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych. Pracę kończy podsumowanie, w którym zawarto najważniejsze wnioski
płynące z przeprowadzonej analizy.
Podmioty prowadzące działalność badawczą i rozwojową w Polsce
Działalność badawcza i rozwojowa (B+R) to „systematycznie prowadzone prace
twórcze, podjęte dla zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze
i społeczeństwie, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy”2.
Działalność ta obejmuje trzy rodzaje badań: badania podstawowe, stosowane (łącznie z przemysłowymi) oraz prace rozwojowe. Charakteryzuje się ona dostrzegalnym
elementem nowości i eliminacją niepewności naukowej lub technicznej.
W Polsce działalność badawczą i rozwojową prowadzą następujące rodzaje
podmiotów3:
• podmioty, których podstawowy rodzaj działalności zaklasyfikowany został do
działu „Badania naukowe i prace rozwojowe” Polskiej Klasyfikacji Działalności (w tym państwowe jednostki organizacyjne: instytuty naukowe Polskiej
Akademii Nauk i instytuty badawcze oraz jednostki działające przy pomocy
innych form prawnych: spółki kapitałowe, stowarzyszenia, fundacje i osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą),
• szkoły wyższe – publiczne i niepubliczne, prowadzące działalność B+R,
• podmioty prowadzące działalność naukową i prace rozwojowe obok swojej
podstawowej działalności systematycznie lub incydentalnie.
Prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz świadczenie usług badawczych to jedno z podstawowych zadań uczelni w Polsce, określonych w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym. Szkoły wyższe – zarówno publiczne, jak i niepubliczne – to jednostki stanowiące część systemu nauki polskiej i systemu edukacji narodowej. Wśród publicznych szkół wyższych, utworzonych przez państwo,
wyróżnia się4: uniwersytety5, wyższe szkoły techniczne, wyższe szkoły rolnicze,
2
Nauka i technika w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 14.
Tamże, s. 15.
4
Tamże, s. 16.
5
Wyraz „uniwersytet” może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne
posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dziesięciu dyscyplinach, w tym co najmniej po dwa uprawnienia w każdej z następujących grup dziedzin nauki:
3
256
Tabela 1. Szkoły wyższe w Polsce według typu uczelni
Wyszczególnienie
uniwersytety
wyższe szkoły techniczne
wyższe szkoły rolnicze
wyższe szkoły ekonomiczne
wyższe szkoły pedagogiczne
wyższe szkoły medyczne
wyższe szkoły morskie
akademie wychowania fizycznego
wyższe szkoły artystyczne
wyższe szkoły teologiczne
szkoły resortu obrony narodowej
oraz spraw wewnętrznych
pozostałe szkoły
ogółem
2000/2001 2005/2006 2010/2011
15
18
19
23
22
23
9
9
7
94
95
79
19
16
18
10
9
9
2
2
2
6
6
6
21
22
22
15
13
14
2011/2012 2012/2013
19
19
25
25
7
7
77
76
17
17
9
9
2
2
6
6
23
23
14
15
10
7
7
7
7
86
310
226
445
254
460
254
460
247
453
Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 30.
Pozycja uniwersytetów w obszarze działalności badawczej…
wyższe szkoły ekonomiczne, wyższe szkoły pedagogiczne, wyższe szkoły medyczne, akademie wychowania fizycznego, wyższe szkoły artystyczne, wyższe
szkoły teologiczne, wyższe szkoły morskie i szkoły resortu obrony narodowej
oraz szkoły resortu spraw wewnętrznych, państwowe wyższe szkoły zawodowe.
Informacje o liczbie szkół wyższych w Polsce w latach 2000/2001–2012/2013
przedstawiono w tabeli 1. Wśród 453 szkół wyższych, w roku akademickim
2012/2013, 132 były uczelniami publicznymi, w których kształciło się 72,6%
ogółu studentów6.
Zasoby ludzkie i nakłady finansowe na działalność
badawczą i rozwojową w uniwersytetach
Działalność badawczą i rozwojową szkół wyższych, w tym uniwersytetów,
można scharakteryzować m.in. poprzez analizy przychodów z działalności badawczej, aktywność jednostek naukowych składających wnioski o dofinansowanie
projektów oraz liczbę osób zatrudnionych w działalności badawczej i rozwojowej
(pracowników naukowo-badawczych).
1) humanistycznych, prawnych, ekonomicznych lub teologicznych; 2) matematycznych, fizycznych,
nauk o ziemi lub technicznych; 3) biologicznych, medycznych, chemicznych, farmaceutycznych,
rolniczych lub weterynaryjnych. Zob. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym,
Dz.U. 2005 Nr 164, poz. 1365.
6
Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 30.
257
Nakłady wewnętrzne na badania i prace rozwojowe (GERD7) w 2012 roku
w Polsce wyniosły 14 353 mln złotych8. Udział nakładów wewnętrznych na badania i prace rozwojowe poszczególnych sektorów wynosił9: sektor przedsiębiorstw
– 37,2%, sektor rządowy – 28,0%, sektor szkolnictwa wyższego – 34,4 %, sektor
prywatnych instytucji niekomercyjnych – 0,4%.
Na sektor szkolnictwa wyższego przypadała ponad trzecia część nakładów wewnętrznych na badania i prace rozwojowe – 4 942 mln zł (34,4%). W kwocie tej
nakłady uniwersytetów wynosiły 1 918 mln zł10, co stanowiło ponad 13% w odniesieniu do nakładów w Polsce ogółem.
Uczelnie publiczne w 2012 roku osiągnęły w przychodach z działalności operacyjnej ogółem 76,9% przychodów z działalności dydaktycznej oraz 15,9% przychodów z działalności badawczej11. Pozostałe 7,2% przychodów to przychody
z wydzielonej działalności gospodarczej, przychody ze sprzedaży towarów i materiałów, koszt wytworzenia świadczeń na własne potrzeby oraz pozostałe przychody operacyjne12.
Udział przychodów z działalności badawczej w przychodach ogółem z działalności operacyjnej był zróżnicowany w zależności od typu uczelni. Udział przycho7
Kwotę wydatków przeznaczonych przez rząd na prace B+R na terenie kraju określa się jako
„finansowane przez rząd nakłady krajowe brutto na B+R” (Government-Financed Gross Domestic
Expenditure on Research and Develeopment – GERD finansowany przez rząd). Źródło: Nauka i technika…, s. 16.
8
Intensywność prac B+R, czyli udział nakładów wewnętrznych na badania i prace rozwojowe
w PKB, w 2012 r. wyniosła 0,9%. Źródło: tamże, s. 9.
9
Tamże, s. 9.
10
Tamże, tabl. 20. Nakłady wewnętrzne na działalność B+R w sektorze szkolnictwa wyższego
według podstawowych kategorii nakładów, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl/
gus/5840_800_PLK_HTML.htm, dostęp: 03.2014 r.
11
Przychody ogółem obejmują przychody z działalności operacyjnej oraz przychody finansowe. Przychody z działalności operacyjnej to: a) przychody ogółem z działalności dydaktycznej,
czyli: dotacje z budżetu państwa, środki z budżetów gmin i inne środki publiczne, opłaty za zajęcia
dydaktyczne i pozostałe opłaty; b) przychody ogółem z działalności badawczej, czyli: dotacje na
finansowanie działalności statutowej (w tym na utrzymanie potencjału badawczego i działalność
polegającą na prowadzeniu badań lub prac rozwojowych służących rozwojowi młodych naukowców), środki na realizację projektów finansowanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
oraz Narodowe Centrum Nauki, środki na finansowanie współpracy naukowej z zagranicą, sprzedaż
pozostałych prac i usług badawczych i rozwojowych oraz środki na realizację programów lub
przedsięwzięć określanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz pozostałe przychody
z działalności badawczej; c) przychody ogółem z działalności gospodarczej wyodrębnionej; d) koszt
wytworzenia świadczeń na własne potrzeby jednostki, a więc m.in. na rzecz rzeczowych aktywów
trwałych, inwestycji długoterminowych oraz funduszy wydzielonych; e) przychody ze sprzedaży
towarów i materiałów. Na wielkość tych przychodów składają się należne kwoty za sprzedane towary i materiały niezależnie od tego czy zostały zapłacone; f) pozostałe przychody operacyjne, czyli
przychody nie związane bezpośrednio z działalnością uczelni, a więc w szczególności kwoty uzyskane ze sprzedaży i likwidacji środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, a także inne
składniki wynikające z przedawnienia zobowiązań, uzyskania odszkodowań, darowizn i inne przychody. Źródło: Szkoły wyższe…, s. 13.
12
Tamże, s. 49.
258
Wykres 1. Struktura przychodów z działalności badawczej publicznych szkół wyższych
według źródeł finansowania w 2012 roku
Środki na realizację programów
lub przedsięwzięć określonych
przez ministra
2,0%
Pozostałe
6,7%
Dotacje na finansowanie
działalności statutowej
34,5%
Sprzedaż pozostałych prac
i usług badawczych
i rozwojowych
12,1%
Środki na finansowanie
współpracy naukowej z zagranicą
15,9%
Środki na realizację projektów
finansowanych przez NCN
18,1%
dów z działalności badawczej wyniósł: dla uniwersytetów – 15,3%, dla wyższych
szkół technicznych – 23,6%, dla wyższych szkół rolniczych – 16,5%, dla wyższych
szkół ekonomicznych – 5,6%, dla uczelni pedagogicznych – 3,7%, dla uniwersytetów medycznych – 14,5%13. Udział przychodów z działalności badawczej dla uniwersytetów był w 2012 roku zbliżony do poziomu średniego dla publicznych szkół
wyższych. Ważnym aspektem analizy przychodów uczelni jest opis ich struktury
według źródeł finansowania, co przedstawiono na wykresie 1.
Głównym źródłem finansowania działalności badawczej uczelni publicznych
były dotacje na działalność statutową (34,5%), środki na realizację projektów finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki (NCN – 18,1%) oraz środki na finansowanie współpracy naukowej z zagranicą (15,9%).
Głównym źródłem finansowania działalności badawczej uczelni publicznych
były dotacje na działalność statutową (34,5%), środki na realizację projektów finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki (NCN – 18,1%) oraz środki na finansowanie współpracy naukowej z zagranicą (15,9%).
Środki na realizację projektów
finansowanych przez NCBiR
10,7%
Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 51.
Dotacje na działalność statutową w wyższych szkołach artystycznych stanowiły 82,1% przychodów z działalności badawczej, w wyższych szkołach pedagogicznych – 58,0%, w wyższych szkołach ekonomicznych – 50,8%, w uniwersytetach – 47,9%, w akademiach wychowania fizycznego – 34,7%, wyższych szkołach rolniczych – 30,0%, natomiast w wyższych szkołach technicznych – 23,5%14.
W przypadku uniwersytetów dotacje na działalność statutową w przychodach
z działalności badawczej osiągnęły wyższy poziom niż wartość przeciętna. Udział
13
14
Tamże, s. 53.
Tamże, s. 53.
259
przychodów szkół wyższych z działalności badawczej w przychodach z działalności operacyjnej został przedstawiony w tabeli 2.
Tabela 2. Przychody uczelni z działalności badawczej w przychodach z działalności operacyjnej ogółem w 2012 roku
Wyszczególnienie
Uniwersytety
Pozostałe uczelnie publiczne
Uczelnie niepubliczne
Ogółem
Przychody z działalności
operacyjnej
w tysiącach
w%
złotych
6 052 349,3
29,89
11 296 699,9
55,79
2 899 292,2
14,32
20 248 341,40
100,00
W tym przychody z działalności
badawczej
w tysiącach
w%
złotych
928 286,6
32,41
1 831 539,5
63,95
104 410,6
3,65
2 864 236,70
100,00
Źródło: oprac. własne na podstawie: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 180.
Polskie uniwersytety w 2012 roku osiągnęły niespełna 30% przychodów z działalności operacyjnej całego sektora szkolnictwa wyższego. Wskaźnik ten jest wyższy w przypadku przychodów z działalności badawczej i wynosi ponad 32%. Porównując uniwersytety z pozostałymi uczelniami publicznymi, można zauważyć,
że trzecia część przychodów z działalności badawczej osiągana jest przez uniwersytety.
Uniwersytety należą do jednostek naukowych o najwyższej aktywności według
liczby projektów finansowanych z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR),
Narodowego Centrum Nauki (NCN) oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW). W 2012 roku wśród 23 najbardziej aktywnych jednostek znalazło
się 13 uniwersytetów, co stanowi ponad 56% wszystkich instytucji naukowych15.
Analizując zestawienie podmiotów, którym przyznano finansowanie w konkursach NCN rozstrzygniętych w 2013 roku, uszeregowanych według wysokości
przyznanego finansowania zauważyć można, że cztery pierwsze miejsca zajmują uniwersytety16: Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (kwota finansowania –
115 497 162 zł), Uniwersytet Warszawski (kwota finansowania – 108 016 954 zł),
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (kwota finansowania –
43 969 843 zł), Uniwersytet Wrocławski (kwota finansowania – 33 121 948 zł).
Uniwersytety należą również do jednostek naukowych o najwyższej aktywności
według wysokości przyznanego finansowania.
15
Nauka w Polsce, 2013 r., Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2013,
http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_07/e4aa4ce396cb124bfbec5c4139d0779c.pdf, s. 54–55,
dostęp: 03.2014 r.
16
Zestawienie wszystkich podmiotów, którym przyznano finansowanie w konkursach Narodowego Centrum Nauki rozstrzygniętych w 2013 r., uszeregowanych według wysokości przyznanego
finansowania, Rankingi Narodowego Centrum Nauki, 2013 r., http://www.ncn.gov.pl/sites/default/
files/pliki/statystyki/2013-grantobiorcy-ncn-wg-kwoty.pdf, dostęp: 03.2014 r.
260
Tabela 3. Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczej i rozwojowej w Polsce
w 2012 r.
Sektory
Sektor przedsiębiorstw
Sektor rządowy
Sektor szkolnictwa wyższego
Sektor prywatnych instytucji
Ogółem
Personel B+R
Liczba
podmiotów
aktywnych
badawczo
Liczba
%
2 127
326
217
63
2 733
32 381
26 861
80 130
281
139 653
23,19
19,23
57,38
0,20
100,00
Ogółem
Pracownicy
naukowo-badawczy
Liczba
%
18 882
15 628
68 923
194
103 627
18,22
15,08
66,51
0,19
100,00
Źródło: oprac. własne na podstawie: Nauka i technika w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 85–86.
Łączna liczba pracowników naukowo-badawczych zatrudnionych w sektorze
szkolnictwa wyższego w 2012 r. wynosiła 68 923 osób, co stanowiło 66,5% ogółu
zatrudnionych w instytucjach naukowych. Szczegółowe informacje dotyczące zatrudnienia w szkołach wyższych przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczej i rozwojowej w sektorze
szkolnictwa wyższego w 2012 roku
Sektory
Uniwersytety
Pozostałe uczelnie publiczne
Uczelnie niepubliczne
Ogółem
Liczba podmiotów
aktywnych
badawczo
19
97
101
217
W rozważanym okresie liczba osób zatrudnionych w działalności badawczej
i rozwojowej w Polsce osiągnęła poziom 139,7 tys. osób, z czego 103,6 tys. osób
to pracownicy naukowo-badawczy17. Szczegółowe informacje dotyczące zatrudnienia w poszczególnych sektorach przedstawiono w tabeli 3.
Personel B+R
Pracownicy
Ogółem
naukowo-badawczy
Liczba
%
Liczba
%
31 968 39,90
26 972
39,13
43 700 54,54
37 739
54,76
4 462
5,56
4 212
6,11
80 130 100,00
68 923
100,00
Źródło: Nauka i technika w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, Tabl. 16 (51).
Personel B+R według grup zawodów w sektorze szkolnictwa wyższego, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_800_PLK_HTML.htm, dostęp: 03.2014 r.
Liczba podmiotów aktywnych badawczo w sektorze szkolnictwa wyższego
w 2012 roku wynosiła 217. W grupie tej znajduje się 19 uniwersytetów, a zatrud17
Nauka i technika…, s. 9.
261
nienie znalazło w nich prawie 40% pracowników naukowo-badawczych (26 972
osób) zatrudnionych w sektorze szkolnictwa wyższego.
Podsumowując warto zauważyć, że w 2012 roku pracownicy uniwersytetów
stanowili 26% wszystkich pracowników naukowo-badawczych zatrudnionych
w polskich instytucjach naukowych, udział uniwersytetów w nakładach wewnętrznych na badania i prace rozwojowe przekroczył 13% a placówki te należały do
jednostek naukowych o najwyższej aktywności według liczby projektów finansowanych NCBR, NCN oraz MNiSW.
Kryteria i parametry oceny
przeprowadzonej przez KEJN
Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych (KEJN) jest organem opiniodawczo-doradczym ministra, powoływanym na podstawie ustawy o zasadach finansowania nauki18. Minister powołuje członków Komitetu spośród kandydatów zgłoszonych przez środowisko naukowe i środowiska społeczno-gospodarcze. Podstawowym zadaniem Komitetu jest przeprowadzenie kompleksowej oceny działalności
naukowej lub badawczo-rozwojowej jednostek naukowych w Polsce. Ocena ta
nawiązuje do standardów międzynarodowych.
W wyniku oceny, jednostki naukowe są klasyfikowane do jednej z czterech
kategorii19: A+ – poziom wiodący w skali kraju, A – poziom bardzo dobry, B – poziom akceptowalny z rekomendacją wzmocnienia działalności naukowej, C – poziom niezadowalający.
Kompleksowa ocena działalności naukowej lub badawczo-rozwojowej jednostek naukowych w Polsce przeprowadzana jest na podstawie informacji zawartych
w ankiecie jednostki naukowej, którą jednostka składa wraz z wnioskiem o przyznanie kategorii naukowej. Informacje w ankiecie obejmują okres czterech kolejnych lat kalendarzowych poprzedzających rok złożenia wniosku o przyznanie
kategorii naukowej. Ocena jest dokonywana w następujących grupach nauk: nauki
ścisłe i inżynierskie, nauki o życiu, nauki humanistyczne i społeczne oraz nauki
o sztuce i twórczości artystycznej. Do przeprowadzenia kompleksowej oceny stosuje się kryteria i parametry przedstawione w tabeli 5.
Kompleksowa ocena jest przeprowadzana w grupach wspólnej oceny (GWO),
tworzonych z uwzględnieniem specyfiki każdej z grup nauk oraz wielkości, rodzaju i profilu naukowego jednostek naukowych. Właściwa komisja KEJN proponuje
dla każdej GWO po jednej jednostce referencyjnej (modelowej) dla kategorii naukowych A i B.
18
Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 roku o zasadach finansowania nauki, Dz. U. Nr 96, poz. 615
z późn. zm.
19
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 roku w sprawie
kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym, Dz. U. 2012 nr 0, poz.
877.
262
Kryteria
Potencjał
naukowy
•
•
•
•
•
Osiągnięcia
naukowe
i twórcze
•
•
•
•
•
•
Materialne
efekty
działalności
naukowej
•
•
•
•
•
•
•
•
Pozostałe
efekty
działalności
naukowej
•
•
•
•
•
Parametry
posiadanie uprawnień do nadawania stopni naukowych lub stopni w zakresie sztuki;
rozwój własnej kadry naukowej i udział w rozwoju naukowym osób niebędących
pracownikami jednostki naukowej;
osiągnięcia świadczące o potencjale naukowym jednostki naukowej, w tym funkcje
pełnione przez jej pracowników, członkostwo w zespołach eksperckich oraz wydawanie przez jednostkę naukową czasopisma naukowego;
posiadanie statusu państwowego instytutu badawczego, posiadanie laboratoriów
o kompetencjach potwierdzonych przez uprawnione organizacje oraz wdrożone międzynarodowe systemy jakości;
pozyskane środki finansowe na realizację projektów obejmujących badania naukowe lub
prace rozwojowe w ramach krajowych lub zagranicznych postępowań konkursowych;
publikacje w czasopismach naukowych;
publikacje w recenzowanych materiałach z konferencji międzynarodowych;
monografie naukowe;
patenty, prawa ochronne na wzory użytkowe i znaki towarowe, prawa z rejestracji wzorów przemysłowych lub topografii układu scalonego oraz zgłoszenia wynalazków;
wyłączne prawa do odmiany roślin udzielone przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych lub udzielone za granicą;
wykorzystane autorskie prawa majątkowe do utworu z zakresu architektury i urbanistyki lub sztuk projektowych;
dorobek artystyczny;
wynagrodzenia brutto (osobowe i bezosobowe) wypłacone pracownikom jednostki naukowej z tytułu prowadzenia badań naukowych lub prac rozwojowych;
nakłady finansowe poniesione przez jednostkę naukową ze środków własnych lub ze
środków finansowych przyznanych na realizację projektów obejmujących badania naukowe lub prace rozwojowe, na rozwój infrastruktury badawczej;
realizowane lub współrealizowane projekty obejmujące badania naukowe lub prace
rozwojowe;
opracowane na rzecz podmiotów innych niż oceniana jednostka naukowa, na podstawie umów zawartych przez jednostkę naukową, nowe technologie, materiały, wyroby, metody, procedury, oprogramowanie oraz odmiany roślin;
odpłatne udzielenie licencji i odpłatne przeniesienie praw do know-how;
ekspertyzy i opracowania naukowe lub działania artystyczne przygotowane na zlecenie przedsiębiorców, organizacji gospodarczych oraz instytucji państwowych, samorządowych, zagranicznych lub międzynarodowych;
wdrożenia przez podmioty inne niż oceniana jednostka naukowa wyników badań naukowych lub prac rozwojowych zrealizowanych w jednostce naukowej;
zastosowania wyników badań naukowych lub prac rozwojowych o dużym znaczeniu
społecznym;
efekty wynikające z rozwoju infrastruktury badawczej o znaczeniu ogólnokrajowym
lub międzynarodowym i jej wykorzystania wykraczającego poza daną instytucję,
w tym naukowych baz danych;
organizacja lub współorganizacja konferencji krajowych;
upowszechnianie wiedzy oraz działalność popularnonaukowa;
publikacje lub monografie naukowe mające szczególne znaczenie dla dziedzictwa narodowego, rozwoju kultury lub nauki;
Tabela 5. Kryteria i parametry KEJN do przeprowadzenia kompleksowej oceny jednostek
naukowych
Źródło: oprac. własne na podstawie: Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia
13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym, Dz. U. 2012 Nr 0, poz. 877.
263
Oceniane jednostki naukowe otrzymują odrębną ocenę za każde z kryteriów
kompleksowej oceny, a następnie komisja KEJN ustala ostateczną ocenę jednostki
naukowej20 w danej GWO, przy zastosowaniu metody porównań parami, wykorzystującej ważoną relację przewyższania, według algorytmu szczegółowo opisanego
w rozporządzeniu21.
Wyniki oceny przeprowadzonej przez KEJN
W 2012 roku Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych przeprowadził kompleksową ocenę 963 jednostek naukowych. W grupie tej znalazło się 70 instytutów
naukowych Polskiej Akademii Nauk, 115 instytutów badawczych, 756 podstawowych jednostek uczelni oraz 22 pozostałe jednostki. Szczegóły przedstawiono
w tabeli 6.
Tabela 6. Zestawienie kategorii naukowych według grup nauk i rodzajów jednostek naukowych
A+
Kategoria naukowa
A
B
C
Nauki humanistyczne i społeczne
12
83
188
Instytuty naukowe PAN
Instytuty badawcze
Jednostki podstawowe uczelni
Inne
Nauki o życiu
Instytuty badawcze
Inne
4
8
2
72
1
88
19
12
56
1
2
7
178
1
116
7
23
85
1
8
9
3
2
4
21
18
3
20
1
2
17
Razem
304
14
9
276
5
233
30
39
162
2
20
Ostateczna ocena jednostki naukowej w danej GWO równa ostatecznej ocenie jednostki referencyjnej dla kategorii naukowej A lub wyższa od tej oceny stanowi podstawę do zaliczenia tej
jednostki do kategorii naukowej A. Ostateczna ocena jednostki naukowej w danej GWO niższa od
ostatecznej oceny jednostki referencyjnej dla kategorii naukowej B stanowi podstawę do zaliczenia
tej jednostki do kategorii naukowej C. Ostateczna ocena jednostki naukowej w danej GWO niestanowiąca podstawy do zaliczenia jej do kategorii naukowej A lub C stanowi podstawę do zaliczenia
tej jednostki do kategorii naukowej B. W celu wyłonienia jednostek naukowych kategorii naukowej
A+ właściwa komisja Komitetu przeprowadza dodatkową analizę działalności jednostek naukowych,
których ostateczne oceny w danej GWO stanowią podstawę do ich zaliczenia do kategorii naukowej
A. Propozycja przyznania jednostce naukowej kategorii naukowej A+ wymaga uzasadnienia (kategoria naukowa A+ może zostać przyznana jednostce naukowej, która znajduje się wśród 25% najwyżej
ocenionych jednostek naukowych w danej GWO oraz wyróżnia się jakością prowadzonych badań
naukowych lub prac rozwojowych oraz efektami ich realizacji). Źródło: tamże.
21
Tamże.
264
14
116
164
Instytuty badawcze
Inne
Nauki o sztuce i twórczości artystycznej
Inne
Ogółem we wszystkich grupach nauk
Instytuty badawcze
Inne
5
15
21
77
3
21
20
1
308
42
35
225
6
6
40
115
3
73
73
6
15
8
7
7
541
15
70
451
5
77
1
8
57
11
9
2
2
37
12
2
23
0
29
323
26
67
216
14
103
102
1
963
70
115
756
22
Źródło: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/komunikat-o-wynikach-kompleksowej-oceny-dzialalnosci-naukowej-lub-badawczo-rozwojowej-jednosteknaukowych.html, dostęp: 05.2014 r.
Wśród podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni znajduje się 276 jednostek prowadzących działalność badawczą i rozwojową w naukach humanistycznych i społecznych, 162 jednostki w naukach o życiu, 216 w naukach ścisłych
i inżynierskich oraz 102 w naukach o sztuce i twórczości artystycznej. Informacje
o przyznanych im kategoriach naukowych przedstawiono w tabeli 7.
Tabela 7. Zestawienie kategorii naukowych przyznanych podstawowym jednostkom organizacyjnym uczelni według grup nauk
Grupa nauk
Nauki o życiu
Nauki ścisłe i inżynierskie
Łącznie
%
A+
8
4
9
A
72
56
77
Kategoria naukowa
B
178
85
115
2
20
73
7
102
23
3,04
225
29,76
451
59,66
57
7,54
756
100,00
C
18
17
15
Łącznie
276
162
216
Źródło: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_09/
ab7f08e1f9b625d919d6e30df0d3f922.pdf, dostęp: 05.2014 r.
Z danych przedstawionych w tabeli 7. wynika, że niespełna 60% podstawowych
jednostek organizacyjnych uczelni uzyskało kategorię B. Analizując wszystkie
jednostki naukowe w Polsce, które łącznie uzyskały 56,18% kategorii B, można
stwierdzić, że wskaźnik ten jest nieco wyższy dla jednostek uczelnianych. Z kolei
265
jest on nieco niższy (29,76%) w przypadku kategorii A, którą otrzymało 31,98%
wszystkich instytucji naukowych. Porównując kategorię A+ można zauważyć, że
więcej kategorii A+ przyznano w grupie wszystkich jednostek naukowych (3,84%).
Podsumowując można stwierdzić, że struktura kategorii naukowych uzyskanych
przez podstawowe jednostki organizacyjne uczelni w niewielkim stopniu odbiega
od struktury wszystkich jednostek naukowych w Polsce.
W skład najliczniejszej grupy ocenionych podmiotów – podstawowych jednostek
organizacyjnych uczelni, wchodzi 229 podstawowych jednostek organizacyjnych
uniwersytetów (w tym jednostki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana
Pawła II w Lublinie). Podstawowe jednostki organizacyjne uniwersytetów stanowią
zatem 30,29% wszystkich podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni. Informacje o przyznanych im kategoriach naukowych przedstawiono w tabeli 8.
Tabela 8. Zestawienie kategorii naukowych przyznanych podstawowym jednostkom organizacyjnym uniwersytetów według grup nauk
Grupa nauk
Nauki o życiu
Łącznie
%
A+
5
6
2
0
13
5,68
Kategoria naukowa
A
B
C
42
78
0
20
16
2
22
23
2
4
7
0
88
124
4
38,43
54,15
1,74
Łącznie
125
44
49
11
229
100,00
Źródło: oprac. własne na podstawie: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_09/ab7f08e1f9b625d919d6e30df0d3f922.pdf, dostęp: 05.2014 r.
Podstawowe jednostki organizacyjne uniwersytetów na tle jednostek pozostałych uczelni prezentują się znacznie lepiej. Kategorię A+ otrzymało 5,68% jednostek, kategorię A – 38,43% z nich, kategorię B – 54,15%, a kategorię C – jedynie
1,74% jednostek. W porównaniu struktur kategorii naukowych uzyskanych przez
podstawowe jednostki organizacyjne uniwersytetów oraz podstawowe jednostki
organizacyjne pozostałych uczelni można zauważyć, że te pierwsze w ujęciu procentowym uzyskały prawie dwukrotnie więcej kategorii A+, znacznie więcej kategorii A oraz prawie czterokrotnie mniej kategorii C.
Podsumowanie
Podsumowując warto zauważyć, że w 2012 roku pracownicy uniwersytetów
stanowili prawie 40% pracowników naukowo-badawczych zatrudnionych w sektorze szkolnictwa wyższego. Uniwersytety osiągnęły ponad 32% przychodów
z działalności badawczej całego sektora szkolnictwa wyższego. Ponadto uniwersytety należały do jednostek naukowych o najwyższej aktywności według liczby
projektów finansowanych NCBR, NCN oraz MNiSW.
266
Słowa kluczowe: polskie uniwersytety, działalność badawcza, kategorie naukowe, jednostka badawcza, ocena KEJN
Position of universities in the area of research and development activities in
comparison to other higher education institutions in Poland
The article is an attempt to show the position of universities in the area of research
and development activities compared to other higher education institutions in Poland. It
provides general information on research and development activities in Poland, and human resources and financial outlays spent on research and development in universities.
The article also provides information about the criteria, parameters, and the results of an
assessment carried out by the Committee for Evaluation of Research Units. The authors
analyzed the categories awarded to higher education institutions, with particular emphasis
on universities.
Key words: Polish universities, research activity, scientific categories, research unit,
CERU assessment
La position des universités dans le domaine de l’activité de recherche
et de développement par rapport aux autres établissements d’enseignement
supérieur en Pologne
Le texte est une tentative de montrer la position des universités dans le domaine des
activités de recherche et de développement par rapport aux autres établissements d’enseignement supérieur en Pologne. Sont fournies des informations générales sur les activités
de recherche et développement en Pologne et sur les ressources humaines et les dépenses financières consacrées à la recherche et développement dans les universités. L’article
contient également des informations sur les critères, les paramètres et les résultats d’une
notation effectuée par le Comité d’évaluation des unités scientifiques. Sont analysées les
catégories attribuées aux établissements d’enseignement supérieur, avec un accent particulier sur les universités.
Podstawowe jednostki organizacyjne uniwersytetów stanowią 30,29% wśród
wszystkich podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni, które zostały poddane ocenie Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych. W porównaniu z podstawowymi jednostkami organizacyjnymi pozostałych uczelni prezentują się zdecydowanie lepiej: uzyskały znacznie więcej kategorii naukowych A+ oraz A i zdecydowanie mniej kategorii C. Zatem postawiona teza została pozytywnie zweryfikowana.
Mots-clés: université polonaise, activité de recherche, catégories scientifiques, unité de
recherche, note du Comité d’évaluation des unités scientifiques
Позиция университетов в области исследовательской и связанной
с развитием деятельности по сравнению с другими вузами в Польше
В статье предпринята попытка показать место университетов в области исследовательской деятельности и деятельности связанной с развитием на фоне остальных
267
268
вузов в Польше. Представлены общие информации о исследовательской и связанной
с развитием деятельности в Польше, а также людские ресурсы и финансовые затраты,
предназначены на исследовательскую и связанную с развитием деятельность в вузах. Статья также предоставляет информацию о критериях, параметрах и результатах
оценки, проведенной Комитетом по оценке научных институтов (КЭЙН). Анализу
подверглись категории, признанные вузам, с особым акцентом на университетах.
Ключевые слова: польские университеты, исследовательская и связанная с развитием деятельность, научные категории, исследовательский институт, оценка
КЭЙН
Recenzje, eseje
recenzyjne,
artykuły
recenzyjne
Пётр Залэнски
Бактыкан М.
Торогельдиева,
«Модернизация
политической культуры
в Кыргызской
Республике»
Книга «Модернизация политической культуры в Кыргызской Республике» (Бишкек 2013, 312 c.) является основной научной работoй Бактыкан
М. Торогельдиевой на соискание ученой степени доктора политических
наук. Рецензуемая монография это результат исследований автора веденных
c 1996 года. Этот почти двадцатилетний срок исследований и уровень знаний
Бактыкан М. Торогельдиевой – одна из причин полезности книги не только
кыргызстанским, но и зарубежным читателям. Хочу подчеркнуть, что – как
автор монографий по проблематике политической культуры общества Кыргызстанa [«Kultura polityczna więzi w Azji Centralnej (przypadek Kirgistanu na
tle państw regionu)», Warszawa 2011 и «Social Bonds in the Political Culture in
Kyrgyzstan», Warsaw 2014] – многократно я ссылался на основные публикации по теме диссертационного исследования Б.М. Торогельдиевой.
В процессе исследования – как пишет автор – были применены следующие научные методы: системно-функционального анализа, кейс-стади, поведенческий, количественный, метод контент-анализа эмпирических данных
текущей политики, метод включенного наблюдения. Важное место занимали
историзм и компаративный подход, поскольку без сопоставления настоящего
с прошлым, выяснения факторов и механизмов развития и трансформации
политической системы невозможно понять политическую реальность современного общества. Указанных методов много, что оказывается типичной
271
272
чертой не только кыргызстанской политологии. Но, по-моему, конструируя
собственный, научно интересный подход, сущность которого заключается
в синтезировании, интеграции, используя социсследования общественного
мнения, Б.M. Торогельдиевa является первым в Кыргызстане автором, политологической – a не философской – монографии по политической культуре
общества Кыргызстана.
В первой главе монографии «Формирование политической культуры кыргызстанского общества: историко-политологический анализ» автором анализируется истоки формирования политической культуры современного кыргызстанского общества. В параграфе «Основы формирования политической
культуры кыргызского этноса в досоветский период» Б.M. Торогельдиевa –
на основе исторических и политических фактов – приходит к выводу, что
политическая культура кыргызского этноса формировалась в рамках номадической цивилизации, с комплексом социальных ценностей, ориентированных на род, племя и определенной системой отношения к власти, а также
гибкой структурой конфедерации племен. Кроме патриархальных черт политической культуры, автором выделено присутствие элементов демократии
– выборов правителей по заслугам и способностям, проведения курултаев.
Во втором параграфе «Формирование в Кыргызстане политической культуры советского типа» показано, что политическая культура кыргызстанского
общества в советский период с изменением условий жизни, с появлением новых сфер, способов деятельности и расширением многообразия этнического
состава трансформировалась. По мнению автора ей были характерны следующие черты: высокий уровень доверия государству, коллективизм, массовый
энтузиазм, который нес огромный мобилизационный заряд, но также патернализм, конформизм, землячество, кумовство, патронажно-клиентальность.
В третьем параграфе «Политическая культура Кыргызстана в перестроечный
период» автор обращает внимание на то, что именно в период распада тоталитарной системы СССР сформировались основы политического плюрализма, демократии, возникли локальные, общественные объединения (клубы,
кружки, комитеты, потом политическое движение «Ашар», первая альтернативнa КПСС политическая партия – «Асаба», ДДК). Б.M. Торогельдиевa доказала, что это также период возрождения этнического самосознания кыргызского этноса, кыргызской культуры и кыргызского языка.
Следующая глава «Основные факторы трансформации политической культуры Кыргызстана на современном этапе» содержит три параграфа. В параграфе «Внутренние предпосылки формирования политической культуры Кыргызстана в условиях демократизации общества» автор обращает внимание на
то, что переход к новым государственным институтам в суверенной Кыргызской Республике это также политическая практика, включающая неформализованные традиции политической жизни; исторические и культурные традиции
(например народные курултаи), региональные, родоплеменные и земляческие деления. Б.M. Торогельдиевa приходит к выводу, что неформальные инсSpołeczeństwo i Polityka Nr 1 (42)/2015
Бактыкан М. Торогельдиева, «Модернизация политической…
титуты приобретают новый статус, стали элементом политической культуры,
как общества в целом, так и политической элиты страны. В параграфе «Внешние факторы трансформации политической культуры суверенного Кыргызстана» рассматриваются факт нахождения республики на пересечении интересов многих государств, международных политических институтов и других акторов. Автор обращает внимание на то, что культивирование западных
идеологических и политических норм становилось главным условием предоставления экономической помощи республике, было организовано огромное
количество НПО, a демократия превратилась в выгодный товар и источник
финансовых поступлений. В качестве других важных внешних факторов автором выделены реисламизация и политический ислам. В третьем параграфе
второй главы «Роль политических акторов в трансформации политической
культуры современного Кыргызстана» дана классификация и характеристика
ключевых акторов, играющих определенную роль в политическом процессе
республики. Автор подчеркивает, что большинство партий вообще создавались не под политические цели, а под отдельных, амбициозных политиков
как инструмент прихода к власти. Б.M. Торогельдиевa приходит к выводу,
что важными политическими акторами в Кыргызстане являются семейные
кланы, чьи представители занимают формальные руководящие посты в государстве или других политических институтах, а также региональные элиты,
участвующие во всех властных отношениях.
Глава 3 «Особенности и перспективы развития политической культуры
Кыргызстана в условиях демократизации и глобализации» состоит также
из трех параграфов. В первом параграфе «Общественно-политические ценности кыргызстанского общества в суверенном Кыргызстане» указано, что
после крушения коммунистической идеологии сложилась ситуация, которую специалисты стали называть идеологическим вакуумом. В республике
на государственном уровне, осознавая важность создания новой идеологии
и учитывая актуализацию исторической памяти кыргызского народа, из
эпоса «Манас» были выделены и определены существенные духовные ценности («Семь заветов Манаса»). Автор показала, что в политических ценностях кыргызстанцев в постсоветское время стали преобладать традиционалистские ориентации. Во втором параграфе «Общественно-политическое
поведение граждан Кыргызстана в условиях демократизации общества»
Б.M. Торогельдиевa приводит многочисленные примеры, доказывающие,
что в поведении кыргызстанцев интересы клана, региона, земляка ставились
выше государственных. В ходе трансформации экономических отношений
у электората республики формируется уже прагматическое отношение к выборам, стали выдвигаться конкретные требования (заасфальтировать дорогу,
решить иные коммунальные проблемы). Одним из элементов политического
поведения являются протестные выступления населения (например Аксыйские события 2002 года, выступления против выборов и семейно-кланового
правления Акаевского режима 2005 года, апрельские события 2010 года, ко-
273
274
торые закончились свержением авторитарного режима Бакиевского клана).
Б.M. Торогельдиевa приходит к выводу, что в условиях увеличения маргинальных и люмпенизированных слоев населения выход на митинг становился своеобразной профессией для отдельных слоев населения, а для других
– своеобразным «бизнесом». В параграфе «Тенденции и перспективы развития политической культуры в современном Кыргызстане» автором прежде
всего даны рекомендации (например воспитание гражданского патриотизма,
укрепление межэтнического согласия и толерантности, воспитание культуры
мира и нетерпимости к любым формам насилия и дискриминации).
По моему мнению ядром доминирующего образца политической культуры региона являются неформальные общественные связи, в состав которых
входят также обязанности, вытекающие из правил помощи и взаимности.
B связи с этом надо подчеркнуть, что Б.М. Торогельдиева научно доказала
следующие:
• Трансформация политической культуры современного Кыргызстана происходит под воздействием следующих внутренних факторов: отечественной политической практики, советской (коллективизм, землячество, иждивенчество), традиционной (клановость, регионализм, трайбализм и т.д.)
и религиозной.
• Коррумпированная часть политической элиты способствовала политизации региональных, земляческих и клановых структур в борьбе за ресурсы
республики, что привело к верховенству частных интересов и к падению
доверия к институтам власти.
• Политическая гетерогенность, разнородность характеризуют политических
акторов в республике. Их можно объединить в две группы. Первая – новые формирующие политические акторы (партии, оппозиция, объединения
предпринимателей и бизнесменов, женские, молодежные и общественные
организации, гражданское общество в целом) и вторая – это политические
акторы, носители традиционалистских субкультур, придерживающихся региональных, земляческих и клановых политических ориентаций.
• Региональные личности способствовали в электоральном поведении отдельной части населения республики преобладанию регионализма, клановости, кумовства, землячества, трайбализма, которые подкреплялись
минимальными компенсационными возможностями.
• Массовые политические протесты граждан Кыргызстана: митинги, пикеты, закрытие стратегически важных шоссейных дорог, захват административных зданий против авторитарного, семейно-кланового правления
Акаевых и Бакиевых стали важным фактором политических перемен.
• Политическая культура в современном Кыргызстане характеризуется противоречиями между традиционализмом и модернизмом, светскими и религиозными ориентациями, элитарной и массовой культурой, расхождением между субкультурами городского и сельского населения, столичного
и провинциального электората.
Бактыкан М. Торогельдиева, «Модернизация политической…
В книге «Модернизация политической культуры в Кыргызской Республике» Б.М. Торогельдиевa проанализировала с применением компаративистских и исторических методов социально-исторические основания формирования политической культуры кыргызстанского общества, a также показала
процесс формирования политической культуры советского типа в Кыргызстане; выявила содержание политических требований в перестроечный период, a также обосновала взаимовлияние модернизации политических систем
в постсоветском пространстве на трансформацию политических культур; проанализировала процесс влияния внутренних и внешних факторов на трансформацию политической культуры современного Кыргызстана; выделила
политические ценности кыргызстанского общества в современный период;
рассмотрела общественно-политические ориентации, в т.ч. характеристики
основных политических акторов современного Кыргызстана; охарактеризовала основные формы политического поведения граждан Кыргызстана. В результате автoр определила характер политической культуры в Кыргызстане
в динамичной перспективе.
275
Patrycja Operacz
Steven E. Lobell, Norrin
M. Ripsman, Jeffrey W.
Taliaferro, „Neoclassical
Realism, the State
and Foreign Policy”
Steven E. Lobell, Norrin M. Ripsman, Jeffrey W. Taliaferro w publikacji pt.
„Neoclassical Realism, the State and Foregin Policy” nawiązali do neoklasycznego
realizmu w stosunkach międzynarodowych, skupiając się na interakcji pomiędzy
międzynarodowym systemem a wewnętrzną dynamiką państw1. Autorzy poszczególnych rozdziałów badają kluczową rolę państwa w konstruowaniu polityki zagranicznej i starają się wyjaśnić jak, dlaczego i w jaki sposób poszczególne instytucje państwowe interweniują w oceny międzynarodowych szans i zagrożeń oraz
aktualną dyplomację, sytuację militarną i politykę zagraniczną.
Publikacja składa się z dziesięciu logicznie ułożonych i połączonych ze sobą
rozdziałów, w których po kolei wyjaśniane są pojęcia związane z neoklasycznym
realizmem w subdyscyplinie stosunków międzynarodowych. Rozdziały zilustrowane są przykładami z historii lub aktualnymi wydarzeniami na polu międzynarodowym.
Zdaniem autorów publikacji literatura dotycząca neoklasycznego realizmu jest
słabo rozwinięta. W związku z czym należy odpowiedzieć na następujące pytania:
Jakie podmioty krajowe mają największe znaczenie w budowaniu polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa?; W jakich warunkach i okolicznościach elity
oraz podmioty krajowe będą miały największy wpływ na politykę zagraniczną
państwa?; Jak ich wpływ może się przejawiać? oraz zdefiniować odpowiedzi na
trzy grupy pytań dotyczących:
1
S.E. Lobell, N.M. Ripsman, J.W. Taliaferro, Neoclassical Realism, the State and Foreign
Policy, Cambridge 2009, s. 322.
276
Steven E. Lobell, Norrin M. Ripsman, Jeffrey W. Taliaferro…
• oceny zagrożeń (w jaki sposób kluczowe instytucje, które działają w imieniu
państwa, oceniają szanse i zagrożenia międzynarodowe?; jakie są różne koncepcje państwa w badaniach nad naturą zagrożeń międzynarodowych i jakie są
odpowiednie środki stosowane do rozwiązywania tych sporów?);
• regulacji strategicznej (kto decyduje o tym, jak reagować na międzynarodowe zagrożenia?; w jakim stopniu aktorzy państwowi wpływają na politykę zagraniczną i bezpieczeństwo państwa?; czy podmioty krajowe określają treść
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, czy jedynie ich styl?; które podmioty
krajowe wywierają największy wpływ na politykę bezpieczeństwa?; w jakich
okolicznościach?);
• zasobów, mobilizacji krajowej i realizacji polityki państwa (jak zmobilizować
zasoby niezbędne do realizacji wybranej polityki bezpieczeństwa?; co decyduje, kto jest bardziej skuteczny w rozgrywkach negocjacyjnych między państwem i grupami społecznymi?).
Głównym zadaniem publikacji jest zbadanie roli państwa w modelu neoklasycznego realizmu. Szczególną uwagę poświęcono instytucjom polityczno-militarnym, krajowym podmiotom społecznym, grupom interesu, elitom, społeczeństwu i ich relacji
z władzami, a w szczególności ich wpływowi na politykę zagraniczną kraju. Kolejnym
badanym zagadnieniem jest dążenie państw do potęgi materialnej oraz bezpieczeństwa
na świecie, który cechuje niepewność oraz ograniczone zasoby. Neoklasycy dowodzą,
że anarchia jako brak państwowego lub ogólnoświatowego rządu jest przyczyną konfliktów międzynarodowych. Dlatego zbadano różne uwarunkowania, w których centralne instytucje rządowe hamują lub ułatwią możliwość oceny międzynarodowych
szans i zagrożeń w podejmowaniu decyzji strategicznych oraz wdrażania działań militarnych i dyplomatycznych. W książce podjęto również dyskusję o różnicach między
klasycznym realizmem a neoklasycznym realizmem i neorealizmem oraz podobieństwami pomiędzy neoklasycznym realizmem a faszyzmem.
Steven E. Lobell uważa, że władza wykonawcza realizująca politykę zagraniczną odpowiada za planowanie strategiczne, w tym identyfikację zmian w globalnym
lub regionalnym układzie sił. Jednak – w celu realizacji polityki zagranicznej i bezpieczeństwa – podmioty wykonawcze muszą ukształtować i utrzymać koalicję różnych elit społecznych. Obejmują one przywódców różnych sektorów gospodarki
(takich jak finanse, przemysł ciężki, rolnictwo i produkcja), podmioty państwowe
(takie jak wojsko, służby dyplomatyczne i urzędnicy) oraz krajowe grupy interesu.
Grupy te z kolei mają interes w dążeniu do różnych rodzajów polityki gospodarczej i zagranicznej.
Norrin M. Ripsman uważa, że poszczególne grupy interesu są w stanie usunąć
dyktatora. Podmioty te mogą mieć znaczący wpływ na politykę zagraniczną i krajową, gdy poziom zagrożenia międzynarodowego jest niski, a także gdy przywódcy mają osłabioną pozycję. Na ogół jednak neoklasycystyczny realizm sugeruje,
że znacznie bardziej prawdopodobne jest, aby aktorzy krajowi wpływali na styl
polityki bezpieczeństwa danego państwa niż na interes narodowy, który jest zwykle określony przez czynniki zewnętrzne.
277
Patrycja Operacz
278
Analizując identyfikację zagrożeń i politykę zagraniczną krajów, w tym wielkich mocarstw, nie można skupiać się na jednym czynniku, lecz należy spojrzeć na
problem całościowo z różnych aspektów i różnych grup interesu. Analizy przeprowadzone na kartach książki wykazują, że model rozpoznania zagrożeń rozpoczyna
się od obserwacji, a wykonawcza polityka zagraniczna jest skrzyżowaniem polityki krajowej i międzynarodowej.
Neoklasycy zgadzają się co do tego, że presja anarchii może wpływać na poziom bezpieczeństwa międzynarodowego. Zbytnie pokazywanie swojej siły może
spowodować osłabienie bezpieczeństwa danego państwa, ponieważ pozostałe kraje również będą wówczas dążyły do pokazania swojej siły. Dlatego skuteczne są
walki na zwłokę. Najistotniejsze jest, żeby regionalne strefy wpływów i ich ewentualne konflikty nie przeradzały się w nieporozumienie globalne. Zdaniem autorów zagrożenie może pochodzić nie tylko od innych państw, ale też od instytucji
międzynarodowych czy regionów. Dlatego bezpieczeństwo daje również obecność
w koalicjach międzynarodowych.
Jednobiegunowość przyczynia się do pokoju na świecie, ponieważ USA uczestniczą w rozwiązywaniu problemów na świecie, mediacjach itd. Z drugiej strony,
jednobiegunowość sprawia, że niezauważone i ignorowane są problemy regionalne. Taka sytuacja powoduje, że kraje, których te problemy dotyczą, stają się półautonomiami i rozwiązują swoje problemy niezależnie od polityki międzynarodowej. Szczególna konkurencja występuje pomiędzy głównymi regionalnymi graczami i hegemonią lokalną (np. wzrost znaczenia Chin ma za zadania zakłócenie
równowagi sił w Azji).
Neoklasyczni realiści dokonują szeregu założeń jeśli chodzi o państwo. Ich
zdaniem kraj jest centralnym decydentem, a zaangażowanie władzy wykonawczej
w politykę zagraniczną powoduje bezpieczeństwo całego narodu. Jednak takie elementy, jak spójność polityczna i społeczna, pomoc publiczna dla polityki zagranicznej, jakość kompetencji rządu i administracji, wpływają na to, czy kraj może
wykorzystać siłę narodu. Z tego powodu neoklasyczni realiści odróżniają moc kraju od mocy narodowej. To przywódcy państw decydują o tym, co jest zagrożeniem
i to oni odpowiadają za bezpieczeństwo. Jednak, jak podkreślają autorzy, czasem
występuje przesunięcie na elity społeczne.
W przeciwieństwie do liberalizmu neoklasycyzm łączy struktury wewnętrzne
kraju z polityką zagraniczną. Człowiek nie jest jednostką, ale osobą żyjąca w kolektywie. Realizm zakłada, że indywidualna tożsamość realizowana jest tylko poprzez proces budowania zbiorowego społeczeństwa. By wiedzieć, dlaczego historia, polityka i ekonomia poszczególnych państw wygląda tak, a nie inaczej, należy
zbadać powiązania pomiędzy grupami i strukturami. Osoby mogą przynależeć do
różnych grup, na przykład etnicznej, politycznej, dlatego ważne jest, żeby określić
jasno definicję badanej społeczności. Uwzględniając, że państwo nie jest tożsame
z narodem, istotne jest, jaka grupa społeczna rządzi krajem.
Waltz wskazuje na trzy poziomy, na których dochodzi do konfliktów militarnych: decydentów, krajowy i systemów polityczno-gospodarczych, międzynarodoSpołeczeństwo i Polityka Nr 1 (42)/2015
Steven E. Lobell, Norrin M. Ripsman, Jeffrey W. Taliaferro…
wego systemu. Za punkt wyjścia w nieporozumieniach może być uznana dychotomia pomiędzy interesami krajowymi a międzynarodowymi. Realiści długo utrzymywali, że konflikty wojenne mają swoje podłoże w anarchicznym charakterze
systemu międzynarodowego, a państwa – żeby przetrwać – powinny interweniować militarnie. W publikacji zbadano, czy amerykańscy politycy chętnie angażują
się w konflikty zbrojne ze względu na interes krajowy.
Teoria neorealistyczna zazwyczaj postrzega państwo jako silny podmiot, który
jest w dużej mierze niezależny od nacisków krajowych podczas prowadzenia polityki zagranicznej. Dlatego wszystkie państwa zachowują się w podobny sposób,
niezależnie od ich typu ustroju politycznego i polityki wewnętrznej. Neorealizm
wyklucza podmioty krajowe, takie jak ustawodawcy, opinia publiczna, grupy interesu oraz media, z dyskusji o narodowej polityce bezpieczeństwa, ponieważ uznaje, że na politykę zagraniczną nie mają wpływu podmioty krajowe niezależnie od
rządów.
Publikacja ukazuje podobieństwa pomiędzy realizmem a faszyzmem. W obu
teoriach ludzie spotykają się za sobą jako przedstawiciele grup, podstawową zbiorowością konfliktu jest państwo narodowe, występuje zorientowanie na kraj w podejściu do polityki, świat postrzegany jest w kategoriach ciągłej walki o władzę
i bezpieczeństwo między grupami, a władza to centrum polityki międzynarodowej.
Ponadto realiści i faszyści głoszą, że państwa działają w konkurencyjnym i niebezpiecznym świecie, posiadają naturalną chęć władzy i prawo do kontrolowania innych, a samowystarczalność ekonomiczna jest instrumentem władzy politycznej.
Ekspansja międzynarodowa państwa wymaga zgody elit na realizację niepewnych i ryzykownych działań polityki zagranicznej. Podmiotami wykonawczymi
w polityce zagranicznej są ministrowie i urzędnicy, którzy mają dostęp do międzynarodowych informacji o szansach i zagrożeniach oraz znają ograniczenia i możliwości polityki krajowej. Ich interesy różnią się od tych reprezentowanych przez
społeczeństwo. Neoklasyczni realiści twierdzą, że międzynarodowe nakazy odgrywają dominującą rolę w kształtowaniu krajowych strategii bezpieczeństwa.
Realiści zakładają, że państwa wolą uniknąć kosztownych wojen poprzez porozumienia w oparciu o rozkład sił w międzynarodowym systemie. Wojna występuje
tylko w przypadku, gdy moc silniejszego kraju obniża się. Potęga państwa jest
określana głównie za pomocą mocy materialnej (geografii, zasobów naturalnych,
ludności, handlu i potencjału przemysłowego, technologii itp.) i władzy wojskowej (wydatków, wielkości i jakości wojska, organizacji, przywództwa itp.). Jednak
władza nie może być obliczona wyłącznie na podstawie czynników materialnych.
Inne elementy to: indywidualne przywództwo (charyzmatyczni politycy), jakość
rządów, kompetencje administracji państwowej i reputacja lub postrzeganie rządu
w polityce światowej.
Krytyka istniejącej literatury stosunków międzynarodowych jest dwojaka. Po
pierwsze, podejście teoretyczne, które uwzględnia jedynie system międzynarodowy, nie może wyjaśnić wielu z różnic w rodzajach strategii polityki zagranicznej
i bezpieczeństwa. Po drugie, teoretyczne podejścia, które koncentrują się tylko na
279
Patrycja Operacz
280
aktorach społecznych, bagatelizują potencjalnie autonomiczną wykonawczą rolę
polityki zagranicznej w ustalaniu interesu narodowego i ignorują ograniczenia nałożone na wszystkie państwa w systemie międzynarodowym.
Książka wypełnia lukę w literaturze na temat bezpieczeństwa i polityki zagranicznej, w sposób przejrzysty, czytelny i zrozumiały wyjaśniając pojęcie oraz genezę realizmu i neorealizmu w polityce zagranicznej. Jednocześnie autorzy podkreślają brak jednej konkretnej definicji neoklasycznego realizmu. Dlatego książka
jest połączeniem rozmaitych teorii, mieszanką teoretycznych i empirycznych rozdziałów dotyczących wielkich strategii obecnych i byłych mocarstw w różnych
okresach historycznych.
Neoklasycystyczny realizm ma znacznie szersze pole zagadnień i badań niż
początkowo sądzono. Szkoła ta jest najbardziej przydatna w wyjaśnianiu zachowań polityki zagranicznej, gdzie system międzynarodowy zapewnia jednoznaczną
informację na temat zagrożeń i szans, ale nie ma konkretnych wskazówek, jak
państwa powinny reagować. Ogólnie rzecz biorąc neoklasycystyczny realizm jest
bardzo szeroką kategorią, która jest w stanie odpowiedzieć na najważniejsze pytania dotyczące polityki międzynarodowej.
W książce podjęto próbę udoskonalenia i usystematyzowania neoklasycznego
realizmu. Jednocześnie ukazano nowe możliwości badań oraz opracowano koncepcję państwa w badaniach nad bezpieczeństwem oraz polityką zagraniczną.
Opisane przykłady ukazują, że neoklasyczny realizm zapewnia bogatą wiedzę na
temat czynników wpływających na politykę zagraniczną i udziela odpowiedzi na
międzynarodowe wyzwania.
Wciąż otwarte pozostają jednak odpowiedzi na pytania: jak USA dostosują
się do zmian w międzynarodowym środowisku?; jakie działania podejmą Chiny
wobec wschodzących mocarstw?; jaka będzie przyszłość Unii Europejskiej i jakie
kraje wykorzystają ją do swoich własnych aspiracji i rywalizacji przeciw wpływom USA?; czy zostanie zakwestionowana hegemonia USA w zakresie możliwości militarnych i gospodarczych?; jakie będą alternatywne normy pokojowego
rozwiązywania konfliktów i międzynarodowych reżimów?; czy zmiany władzy
pomiędzy wiodącymi państwami doprowadzą do wojny nawet wśród krajów demokratycznych?
Autorzy
Jarosław Ćwiek-Karpowicz, dr; nauki o polityce, socjologia; adiunkt w Instytucie
Nauk Politycznych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu
Warszawskiego, kierownik Biura Badań i Analiz w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych.
Bermet N. Čynkožoeva; filozofia; pracownik naukowy Instytutu Filozofii i Badań
Polityczno-Prawnych Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej.
Aleksandra Daniluk; nauki o polityce; doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Anna Maria Dyner; nauki o polityce, kulturoznawstwo; analityk w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych.
Bolot S. Džamankulov, dr; nauki ekonomiczne; kierownik oddziału w Instytucie Gospodarki Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej.
Marcin Hylewski; socjologia; absolwent Instytutu Socjologii oraz Kolegium Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Marek Ilnicki, dr hab.; nauki wojskowe; nauczyciel akademicki na Wydziale Nauk
Politycznych Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
Beata Kapinos; nauki o polityce; absolwentka Instytutu Europeistyki Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Anna Lavrynenko; nauki o polityce; doktorantka Donieckiego Uniwersytetu Narodowego w Winnicy.
Myhajlo Mozol; nauki o polityce; doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Leszek Nowak, dr; nauki o polityce; adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Patrycja Operacz; ekonomia, wschodoznawstwo; doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Katarzyna Psujek; nauki o polityce, nauki o politykach publicznych; absolwentka
Instytutu Nauk Politycznych i Instytutu Polityki Społecznej Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Rahat D. Stamova, dr hab.; filozofia; wiodący pracownik naukowy Instytutu Filozofii
i Badań Polityczno-Prawnych Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej.
Bogdan Szlachta, prof. dr hab.; nauki o polityce, nauki prawne; profesor w Akademii
Ignatianum w Krakowie.
Agnieszka Świątek; socjologia; doktorantka w Katedrze Socjologii Wsi i Miasta Uniwersytetu Łódzkiego.
281
Autorzy
Mariusz Trojak, dr; nauki o zarządzaniu; adiunkt w Instytucie Ekonomii, Finansów
i Zarządzania Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Marta Tutko, dr; nauki o zarządzaniu; adiunkt w Instytucie Ekonomii, Finansów i Zarządzania Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Piotr Załęski, dr hab.; nauki o polityce, etnologia; adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
282
Authors
Jarosław Ćwiek-Karpowicz, PhD; political science, sociology; assistant professor at
the Institute of Political Science, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw; head of Research Office at the Polish Institute of International
Affairs (PISM).
Bermet N. Čynkožoeva; philosophy; researcher at the Institute of Philosophy and Political-Legal Researches at the National Academy of Science of Kyrgyz Republic.
Aleksandra Daniluk; political science; PhD candidate at the Faculty of Journalism
and Political Science, University of Warsaw.
Anna Maria Dyner; political science, cultural studies; analyst at the Polish Institute of
International Affairs (PISM).
Bolot S. Džamankulov, PhD; economy; head of department in the Institute of Economics, National Academy of Sciences of Kyrgyz Republic.
Marcin Hylewski; sociology; graduate of the Institute of Sociology and the College of
Inter-faculty Studies in the Humanities at the University of Silesia in Katowice.
Marek Ilnicki, PhD, HD; defence studies; lecturer at the Faculty of Political Sciences
of the Pultusk Academy of Humanities named after Aleksander Gieysztor.
Beata Kapinos; political science; graduate of the Institute of European Studies, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Anna Lavrynenko; political science; PhD candidate at the Donetsk National University in Vinnitsa.
Myhajlo Mozol; political science; PhD candidate at the Faculty of Journalism and
Political Science, University of Warsaw.
Leszek Nowak, PhD; political science; assistant professor at the Institute of Political
Science, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Patrycja Operacz; economy, eastern studies; PhD candidate at the Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Katarzyna Psujek; political science, public policies science; graduate of the Institute
of Political Science and the Instute of Social Policy, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Rahat D. Stamova; PhD, HD; philosophy, leading researcher at the Institute of Philosophy and Political-Legal Researches at the National Academy of Science of Kyrgyz Republic.
Bogdan Szlachta, PhD, HD, professor; political science, law; professor at Jesuit University Ignatianum in Kraków.
Agnieszka Świątek; sociology; PhD candidate at the Department of Rural and Urban
Sociology, University of Łódź.
283
Authors
Mariusz Trojak, PhD; management; professor at the Institute of Economy, Finance
and Managament, Faculty of Management and Social Communication, Jagiellonian
University.
Marta Tutko, PhD; management; professor at the Institute of Economy, Finance and
Managament, Faculty of Management and Social Communication, Jagiellonian
University.
Piotr Załęski, PhD, HD; political science, ethnology; assistant professor at the Institute of Political Science, Faculty of Journalism and Political Science, University of
Warsaw.
284
Auteurs
Jarosław Ćwiek-Karpowicz, docteur; sciences politiques, sociologie; maître de conférences à l’Institut de sciences politiques de la Faculté de journalisme et de sciences
politiques de l’Université de Varsovie, chef du Bureau de recherches et d’analyses
de l’Institut polonais des affaires internationales.
Bermet N. Čynkožoeva; philosophie; chercheur à l’Institut de philosophie et d’études
politico-juridiques de l’Académie nationale des sciences de la République Kirghize.
Aleksandra Daniluk; sciences politiques; doctorante à la Faculté de journalisme et de
sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Anna Maria Dyner; sciences politiques, études culturelles; analyste à l’Institut polonais des affaires internationales.
Bolot S. Džamankulov, docteur; sciences économiques; chef de département à l’Institut de l’économie nationale de l’Académie des sciences de la République kirghize.
Marcin Hylewski; sociologie; diplômé de l’Institut de sociologie et du Collège d’études interfacultaires individuelles humanistes de l’Université de Silésie à Katowice.
Marek Ilnicki, docteur HDR; sciences militaires; enseignant à la Faculté de sciences
politiques de l’Académie des sciences humaines Aleksander Gieysztor de Pułtusk.
Beata Kapinos; sciences politiques; diplômée de l’Institut d’études européenes de la
Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Anna Lavrynenko; sciences politiques; doctorante de l’Université nationale de Donetsk avec siège à Vinnytsia.
Myhajlo Mozol; sciences politiques; doctorant à la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Leszek Nowak, docteur; sciences politiques; maître de conférences à l’Institut de
sciences politiques de la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Patrycja Operacz; économie, études orientales; doctorante à la Faculté de journalisme
et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Katarzyna Psujek; sciences politiques, sciences des politiques publiques; diplômée
de l’Institut de sciences politiques et de l’Institut de politique sociale de la Faculté
de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Rahat D. Stamova, docteur HDR; philosophie; chercheur de pointe à l’Institut de
philosophie et d’études politico-juridiques de l’Académie nationale des sciences
de la République Kirghize.
Bogdan Szlachta, professeur des universités; sciences politiques, sciences juridiques;
professeur à l’Académie Ignatianum de Cracovie.
Agnieszka Świątek; sociologie; doctorante au Département de sociologie rurale et
urbaine de l’Université de Łódź.
285
Auteurs
Mariusz Trojak, docteur; sciences de la gestion; maître de conférences à l’Institut
d’économie, de finances et de gestion de la Faculté de gestion et de communication
sociale de l’Université Jagellonne de Cracovie.
Marta Tutko, docteur; sciences de la gestion; maître de conférences à l’Institut d’économie, de finances et de gestion de la Faculté de gestion et de communication sociale de l’Université Jagellonne de Cracovie.
Piotr Załęski, docteur HDR; sciences politiques, ethnologie; maître de conférences
à l’Institut de sciences politiques de la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
286
Авторы
Алэксандра Данилук; наука о политике; аспирантка на Факультете журналистики и политических наук Варшавского университета.
Болот С. Джаманкулов, кандидат наyк; экономическиe науки; заведующий отделом Института экономики Национальной Академии Наук Кыргызской Республики.
Анна Маря Дынэр; наука о политике, культуроведение; аналитик в Польском
институте международных дел.
Пётр Залэнски, доктор наук; наука о политике, этнология; доцент в Институте
политических наук Факультета журналистики и политических наук Варшавского университета.
Марэк Ильницки, доктор наук; военная наука; преподаватель на Факультете политических наук Гуманитарной академии им. А. Гейштора в Пултуске.
Бэата Капинос; наука о политике; абитуриентка Института европеистики Факультета журналистики и политических наук Варшавского университета.
Анна Лаврыненко; наука о политике; аспирантка Донецкого национального
университета в Виннице.
Мыхайло Мозоль; наука о политике; аспирант на Факультете журналистики
и политических наук Варшавского университета.
Лэшэк Новак, кандидат наук; наука о политике; доцент в Институте политических наук Факультета журналистики и политических наук Варшавского университета.
Патрыця Опэрач; экономика, востоковедение; аспирантка на Факультете журналистики и политических наук Варшавского университета.
Катажына Псуек; наука о политике, наука о публичной политике; абитуриентка
Института политических наук и Института социальной политики Факультета
журналистики и политических наук Варшавского университета.
Рахат Д. Стамова, доктор наук; философия; внс. Института философии и политико-правовых исследований Национальной академии наук Кыргызской
Республики.
Агнeшка Сьвионтэк; социология; аспирантка на Кафедре социологии села
и города Лодзинского Университета.
Марюш Трояк, кандидат наук; наука управления; доцент в Институте экономики, финансов и управления Факультета управления и социальной коммуникации Ягеллонского университета.
Марта Тутко, кандидат наук; наука управления; доцент в Институте экономики,
финансов и управления Факультета управления и социальной коммуникации
Ягеллонского университета.
287
Авторы
Марцин Хылэвски; социология; абитуриент Института социологии и Коллегии
межфакультетских индивидуальных гуманитарных исследований Силезского
университета в Катовицах.
Ярослав Чвек-Карпович, кандидат наук; наука о политике, социология; доцент
в Институте политических наук Факультета журналистики и политических
наук Варшавского университета; заведующий Бюро исследований и анализ
в Польском институте международных дел.
Бермет Н. Чынкожоева; философия; нс. Института философии и политико-правовых исследований Национальной академии наук Кыргызской Республики.
Богдан Шлахта, профессор, доктор наук; наука о политике, правовые науки;
профессор в Академии Игнатианум в Кракове.
288

Polish entrepreneurs` perception on cooperation with China

Transkrypt

Podobne dokumenty

PRZYPADEK WŁADIMIRA P. Nieprzerwanie od roku nazwisko

SZNWkołoRosji_3_2015 - Studenckie Zeszyty Naukowe Wkoło Rosji

Noc, sen i bezsenność w powieści Borysa Pasternaka Doktor Żywago

Wersja HQ