sens filozoficznego pojecia ,,fallibilizm7` bywa blqdnie reduko-

sens filozoficznego pojecia ,,fallibilizm7` bywa blqdnie reduko-

VII Podsumowanie: Znaczenie fallibilizmu
W mej rozprawie nie staraiem sig rozwijak fallibjlizmu. Chciatern przede wszystkirn ukazak jego znaczenje. Mam jednak nadziejq, ze poczynione tu ustalenia moglyby by6 pomocne w kontynuowaniu prac nad tq doktrynq. Przeprowadzona w rozdziale III
analiza rozpowszechnionych sposob6w rozumienia terminu ,,fallibilizm" pokazata, ze bywa on zbyt jednostronnie pojmowany.
JednostronnoSk ta moze prowadzik do pomylenia fallibilizmu ze
sceptycyzmem. Badania etyrnologiczne ujawnily, ze wyraz fallibilkm jest zrelatpizowany do fallible. By6 moze wlainie dlatego
sens filozoficznego pojecia ,,fallibilizm7' bywa blqdnie redukowany do znaczenia jego irodloslowu, a to prowadzi do pominiqcia pozytywnego aspektu fallibilizmu. Chcqc ukazaE ow aspekt
naszkicowalern genezq fallibjlizmu pokazujqc, ze powstal on w
wyniku pewnej sytuacji problemowej, ktorej irodlern byka scep-
tycka krytyka K M R E . Zadaniem fallibilizmu bylo i nadal jest
uporanie siq z tq sytuacjq - poprzez r e w i z j ~K M R E polegajqc?
na przeformulowaniu wymog6w tego modelu - i ronviqzanie
dylematu: dogmatyzm - sceptycyzm. Prezentacja koncepcji modelowych fallibilist6w, Pejrce'a i Poppera, ujawnila integralny
zwiqzek fallibilizmu z innyrni skladnikami ich doktryn. Dzieki
temu stab sjq jasne, ze fallibilizm, chociai antycypowany przez
wczeiniejszych filozofow, pojawil siq dopier0 w obrebie pewnej
specyficznej e pistemologii. Pr6ba adaptacji fallibilizmu na terenie
koncepcji epistemologicznych odrzucajqcych niekt6re skladniki
teorii poznania, w kt6rej fallibilizm sic narodzif, prowadzi do
VII Padrumownnic: Znncxenic fallibiliunu
207
odejScia od klasycznego fallibiljzmu, czego dowodzi analiza kilku
nieklasycznych koncepcji falIibilistycznych.
W swej pracy przeprowadzilem studium fallibilizmu jako pewnej idei filozoficznej, akcentujqc jednoczeinie potrzebe badania
kontekstu problemowego, w kt6ryrn ta idea sie pojawila. W ten
spos6b staralem siq tei pokazak, ze rodzqca siq w ramach racjona-
lizmu krytycznego koncepcja uprawiania historii idei, eksponujqca
m.in. kategorie problemu i sytuacji problemowej, jest lepsza od
atomizmu Lovejoya.
Przeprowadzone tu badania, tak w czqici poiwiqconej genezie
fallibilizmu, jak tez prezentuj4cej rbtne odmiany tej doktryny, nie
wyczerpuj4 interesujqcej nas problematyki, Mam jednak nadzieje,
ie choi dokonalem znacznej selekcji wqtkow, to osiqgniqte rezultaty pozwalajq odpowiedziek na podstawowe dla rnej pracy
pytanie.
Na czym zatem polega znaczenie fallibilizmu? Trzeba parnip
tae, ie jest on stanowiskiem wjelowatkowym. Jest zwiqzany nie
tylko z (1) krytyka K M R E i jej (2) podsumowaniem (,,no beliefs
are absolutely, epistemically, secure" HAACK[I9831 p. 145), ale
przede wszystkim z pr6bq (3) doprecyzowania nowego modelu
racjonalnoSci. Obraz fallibilizrnu, w ktorym doktryna ta redukowana jest do ktoregoi z tych elernentbw, jest niepelny.
Fallibilizm - inaczej nii KMRE - nie zqda, aby definicje byiy
ostateczne; nie znaczy to jednak, ze sq one niepotrzebne, Chcqc
ukaza6 znaczenie fallibilizmu staralem sic w mej pracy przede
wszystkim zrekonstruowat sytuacjq problemowq, kt6ra doprowadziIa do powstania tej doktryny. Wydaje mi sie, ze ponvala
to lepiej zrozumiei istote fallibjlizmu i uniknqk niektorych blqd6w interpretacyjnych, kt6re popelniajq r6zni autorzy piszqcy o
tym stanowisku. Juz sama rekonstrukcja sytuacji, o kt6rej mowa,
moze wystaxczyC do uchwycenia znaczenia fallibilizrnu; warto
jednak doprecyzowac to pojqcie. Zatem podsumowujqc dotych-
czasowe badania, zaproponujq obecnie zapowiadanq wczegniej
definicjq regulujqcq. Ma ona by6 funkcjonalna ze wzglqdu na sytuacjq problemow$ lezqcq u podloza doktryny fallibilizmu. Bgdzje
ona wiec - zgodnie z fallibilizrnem - raczej przybliieniem, n i i
ostatecznym uregulowaniem tej kwestii. Konstruuj4c tc definicjq
wykorzystam sformu~owanew rozdziale 111 postulaty.
W definicji tej, inaczej nii to zaleca atominn Lovejoya, nie poszukuje idei fallibilizmu jako w pebi autonomicznego tworu. Catkowite wyizolowanie fallibilizmu z szerszego kontekstu filozoficznego, kt6rym obecnie, jak sqdzq, jest racjonalizm krytyczny, moie
prowadzit do btqdnych interpretacji. Starajqc sie wydobyk jqdro
fallibilizmu spr6bujq jednoczesnie wskaza6 istotne powiqzania z
innymi skiadnikami tego szerszego tla, czyli ukaza6, w miare
precyzyjnie, wIaSciwe fallibilizmowi rniejsce w ,,myilowej sieci"
tworzqcej nowy, czy raczej zrewidowany, model racjonalnoSci.
Chcqc sprostai powyiszym wymaganiom proponuje de facto haslo slownikowe, ktore w punktach ujmuje najwainiejsze kwestie.
Wydaje mi siq, ze takie rozwiqzanie jest wlaSciwe, pozwoli ono
adekwatniej uchwycid znaczenje fallibilizmu. Proponujq zatem,
nastqpujqcy sposob rozumienia fallibilizmu:
(1) Fallibilizm jest doktrynq teoriopoznawczq swym zasiegiem wy kraczajqq poza nauki przyrodnjcze, a nawet epistemologie, doktrynq
o b e j m u j q ~w
, ujeciu Hansa Alberta, wszystkie sfery zycja spdecznego. Doktryna ta pozostaje w ScisIych zwiqzkach z metafizykq,
glownie realizmem pnyjmowanym przez modelowych fallibjlistow
Peirce'a j Poppera, a takze z innymi skladnikami jch dokbyn.
Jqdrem fallibilizmu jest pr6ba pozytywnego rozstrzvgni~cia dylernatu: sceptycyzm - dogmatyzm, ktory powstai d z i ~ k isceptyckiej
krytyce K M R E ; rozstrzygniecie to polega na rewizji klasycznego
modelu racjonalnoici.
(2) Za prekursora faIlibilizmu uchodzi, wedle niektbrych, Karneades.
Uwaial on, ie posiadamy j edynie mnjernania, lecz jego koncepcja
1rl9avbv dostarcza hipotetycznych kryteriow pre ferencji przekonair. Teoria Karneadesa jest jednak pragmatyczna, a nie epistemiczna. Brak tez u akadernika idei postepu poznawczego. Dopiero
pdqczenie poglqdu o hipotetycznoici wszelkich przekona6 z ideq
postqpu poznawczego pozwoli%oFeirce'owi, jako pierwszemu, sformuIowaL doktrynq falIibilizmu. Tw6rczo rozwijali jq, niekiedy niezaleinie od Peirce'a, rn.in. Popper, Lakatos i Hans Albert tworzqc tzw.
klasyczny fallibiljzm. Wiele 'Koncepcjj epistemologicznych bliskich
jest ideowo tej wersji fallibilizmu - np. doktryny Carnapa, Quine'a,
Kuhna, Feyerabenda c y Rorty'ego. Mamy tu jednak do czynienia z
odchodzeniem od klasycznego fallibilizmu, odpowiednjo ku: weryfikacjonizmow i, koherencjonizmowj, relatywizmowi, sceptycyzmowi
i antyepistemologizmowi. Mozna wiec umak ich za przedstawicieli
nieklasycznego fallibilizmu.
(3) W fallibilizmie (klasycznym) nalej odrbinid dwa aspekty: negatywny i pozytywny, z kt6rych kaidy zawiera dwie wersje fallibilizmu - teoretycznq i nomatywnq. Biorqc pod uwagt pierwszy z
aspekt6w naleiy stwierdzit, ie u podstaw fallibilizmu leiy idea
omylnodci ludzkjej. Zgodnie z niq poznanie, nieodmjennie, obarczone jest bi~dem.Skoro jednak rnetody zdobywania przekonaii
szczeg61nofci naukowa, jest niesp zawodne, to wszelka wiedza,
pewna i mote okazak siq falszywa; wiedza z n a t q swe;1 j est zatem
prmvizoryczna I rewidowalnz. Fn!l;bilizm w tym aspekcic zgodny
jest ze sceptycyzmem, ie ideal ix~lr.rilpqjest poza naszym zasiqgiem. Aspekt negatywny (fallibilizrnu teoretycznego), pndkreilajqc
nieusuwalnq omylnof 6 podmjotu poznajqcego oraz njernoznoSi uzasadnienia ponad wszelkq wqtpliwoid jakiegokolwiek skladnika naszej w iedzy, prowadzi do fallibilizmu normatywnego (w a~pekcie
negatywnym), zalecajqcego traktowanie naszych przekonan jako bye
moie falsqwe; ta normatywna zasada - rozniqca siq od sceptyckiego d i ~ o ~-f chroni
j
nas przed dogmatyzmem. Aspekt pozytywny
fallibiljzmu (teoretycznego) pozwala zarysowak program polegajqcy
na doprecyzowaniu now ego (fallibilistycznego) modelu racjonalno9ci. Zgodnie z przyjetym tu poglqdem o hipotetycznoSci naszej
wiedzy uwaza sie, iz moiemy polegac na naszych przekonaniac,h,
mimo ie nowe dane by6 moze zmuszq nas do rewizjj. Twierdzenia
stanowiqce wiedzq nie muszq byt pewne (pewnoSC nie jest warunkiem koniecznym dla wiedzy). Nie wymaga siq t e i tego, aby
dowody by@ logicznie ko~lkluzywneIub calkowicie nie wyst~powa+o
prawdopodobieristwo b I ~ d u .Zatem wiedza jest osiqgalna, mjmo
ie zgodnie z nowym jej p o j ~ i e mjest ona zawsze hipotetyczna.
Dlatego sceptycyzm zostaje przezwyci~zony,a sam fallibilizm sytuuje sjq miedzy sceptyqzmem a dogmatyzmem. Wyeksponowana
210
VIJ Podsumownnie: Znoczenic fnllibdimlu
zostaje idea postqpu poznawczego (i sukces nauki) - metoda na-
uki pomala n a sarnokorygowanie jej wynik6w. Nauka traktowana
jest jako tw6r dynamicmy bedqcy ciqgiem sytuaj i problemowych,
z teoriami jako pr6bnymi rozwiqzaniami problem6w poznawczych.
Poszukiwania naukowe zmjerzajq j ednak do celu lezqcego poza granicami naszych mozliwoSci rozpoznania jego osiqgniqcia (idea regulatywna prawdy), dlatego nie moiemy o naszych teorjach twjerdzic,
ze sq prawdziwe, ale jedynie przypuszczai, ze sq prawdziwe. Zatern badanie jest dc facto ojekobcz;jcym siq procesem. Celem badan
jest rozwiqzywanie problembw poltgajqce na usuwaniu wqtpliwoici.
W przeciwierisbvvie do K MRE przyjety zostaje idea{ racjonalnoici
dhgotermjnowej (odroczonej), poniewai uzasadnienie jest zawsze
hipotetyczne i tymczasowe, a zgodnie z wy mogiem rnyilenia kom petytywnego dostepne nam kryteria postqpu poznawczego muszq by6
nie tylko hipotetyczne, ale takze por6wnawcze. Normatywny fallibilizm, w tym aspekcie, zaleca przyjqcie antydogrnatycznej postawy
(samo)krytycyzmu oraz idei wsp3pracy spdecznoici uczonych. Poznanie bowiem, wedle fallibilizmu, ma charakter zbiorowy, dlatego
przyjecie modelu wsp6lpracy poznawczej ulatwia korygowanie b 1 ~ d6w. Fallibilizm normatywny podkreila koniecznoik krytycyzmu,
ale - inaczej niz sceptyckie h o ~ f j-- nie blokuje postepu poznawczego. Fallibilizm w tej postaci pojawia sje dopier0 tjak to okreSIi4
Domalewski) w odpowiedniej ,,mySli siecjowej", ktbrq tworzq r6ine
idee i koncepcje,
(4) Fallibilizm mozna wiqc potraktowaC jako oirodek krystalizacji pewnej sieci mySlowej, w kt6rej motqwem przewodnim jest idea rewjzji
K M R E . Idea ta lqczy ze sobq wiele skladnikdw, k t ~ r erazem
rnajq umoiliwiC rewizjg K MRE. Wsp6lystepowanje tych element6w nie jest przypadkowe, wspomniana siet jest bowiem strukturq
odpowiadajqq pewnej sieci problemowej, gdzje problemy i sytuacje
problemowe wiqiq s i ze
~ sob+ Cala ta sied podporzqdkowana jest
naczelnej idei - rewizji KMRE - dzjeki czemu ma by6 moiliwe
sformu~owaniejnteligibilnej koncepcji Swiata. Tak zaprojektowana
rewjzja KlMR E zachowuje staroiytnq koncepcjq logosu - racjonalnoici iwiata - oraz epjstemiczny charakter modelu. Przeformuiowuje natomiast perfekcjonistyczny charakter modelu oraz jego
skiadniki (np. ideal absolu tnego uzasadnienja zastepuje koncepcjq
hipotetyczn ych preferencji). Njektore ze skladnikow wspomnianej
sieci rnyilowej sq iatwe do rozpoznanja, m.in. teoria wiedzy hipotetycznej (z nowym pojeciem wiedzy: rnniemanja nie sa r6wnie wiarygodne, wjedza, chok tymczasowa i prowizoryczna, jest osiqgalna),
idca postepu poznawczego (zasada nadziei vs. pesymistyczna indukcja), kryteria preferencji (postqpu poznawczego), regulawna idea
prawdy, korespondencyj na teoria prawdy. koncepcja background
howledge, realizm me tafizyczny (przedwstawiajqcy siq antyreali-
zmowi, instrurnentalizrnowi i czysto pragmatycznemu pojmowaniu
nau h). Nie sq to zapewne wszystkie skladniki. DoniosloSk fallibilizmu polega w tej kwestii na tym, ze b ~ d q cetapem na drodze
do zrewidowanego modelu pozwala sformulowa6 pewien program
badawczy, Program ten polegalby na zebraniu, uporzqdkowaniu i
rozwinieciu roznych wqtkbw, a nadrzednym celem programu bylaby
z jednej strony proba wyeksplikowania fallibilistycznego modelu racjonalnoici, zaS z drugjej proba jego realizacji.
( 5 ) Fallibilizm moie miei konsekwencje pozaepistemologiczne, np,
wpiywa na aksjologjc spo~ecznoiciuczonych. Dzieki niemu spotecznoSk tq cechuje wieksza otwartoit na nowe problemy i wytrwatoik
w kolektywnym dqieniu do prawdy.
A zatem, znaczenie fallibilizmu ma polegaC przede wszystkim na pr6bie przeformulowania KMRE. Wydaje mi sie, ze
zadanie to jest jednak dopiero we wstqpnej fazie realizacjj. Stopieri zaawansowania tego przedsiewziecia oraz - co wazniejsze jego powodzenie powinny staC siq przedmiotem dalszych badan
nad fallibilizmem; wymaga to jednak osobnej pracy. Byd moze
zaowocowataby ona znaczqcymi przewartoSciowaniami otrzyrna-
nych tu wynikow. Lecz tego nie naleiy siq obawia6. Pamictajmy,
ie fallibilizm zgodny jest z koncepcjq dezintegracji pozytywnej:
albo bqdziemy nastawieni na rewizjq wszelkich naszych system6w
przekonari, albo doprowadzimy do stagnacji, a moie nawet regresu. Dlatego z punktu widzenia fallibilizmu nie naleiy bai siq
blqdbw, ani za wszeIkq cene (jak Kartezjusz) ich unikac. Blqdy
sq nieuniknione, rzecz w tym, aby sjq na nich uczyi. Skoro nie
moina uniknqL bIqdow, nalezy oczekiwai, ie rezultaty, do jakich
doszedlem w tej pracy, majq na sobie skaze falljbjlnoScj, ktorej
ir6dlem jest zapewne niedoskona4oSc i niewjedza - ignorantia piszqcego te stowa. Mimo to, mam jednak nadzieje, ie jest to
doctu ignorantia.