Zagadnienia omawiane podczas spotkania Poniedzia³ki

Zagadnienia omawiane podczas spotkania Poniedziałki pod Królami w dniu 7 kwietnia 2014 r. prof.
Henryk Kuźniak
Cytat w przekazach naukowych i artystycznych w praktyce dozwolonego użytku
Praktyka stosowania cytatów w pracach naukowych ? pisanych oraz cytatów zawartych w utworach
artystycznych, jest praktyką stosowaną od dawien dawna. Być może zgłębienie tego tematu pozwoli nam
zrozumieć i dać odpowiedz na pytanie jakie są granice korzystania z cudzej twórczości w zakresie
legalnego użytku i w którym momencie to korzystanie przestaje być legalne? Legalnego to znaczy
takiego, który jest prawnie dozwolony, a jeżeli nie dozwolony to przynajmniej tolerowany i zwyczajowo
stosowany, nie budzący kontrowersji. W naszych czasach bez cytatów trudno się obyć, ja również będę się
nimi posługiwał w dzisiejszym wystąpieniu podając źródła skąd zostały zaczerpnięte.
Ustawa o prawie autorskimi określa w artykułach od 23 do 35 w jakich przypadkach wolno korzystać z
dozwolonego użytku. Generalnie rzecz biorąc dozwolony użytek oznacza co do zasady korzystanie z
utworu bez wynagrodzenia i bez wymaganej zgody autora. Bywają odstępstwa od tej zasady i ustawa
określa kiedy to może nastąpić. Dla naszego użytku, czyli do stosowania cytatu i cytowania, ,,pasują nam??
dwa - art. 29 i art. 34.
Pierwszy z nich dotyczy cytowania. Art. 29 ust. 1 brzmi następująco: ,,Wolno przytaczać w utworach
stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w
zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku
twórczości''. Ustęp 2 i 2? tego artykułu dotyczący zamieszczania utworów w podręcznikach i wypisach lub w
antologiach jest wyjątkiem, odejściem od zasady, o której wspomniałem powyżej. W ust. 3 tego artykułu
stwierdza się, że: ,,W przypadkach, o których mowa w ust. 2 i 2?, twórcy przysługuje prawo do
wynagrodzenia''.
Art. 34 Ustawy precyzuje warunki, na których można korzystać z utworów w granicach dozwolonego
użytku: ,,Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia
i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości.
Twórcy nie przysługuje wynagrodzenie, chyba że ustawa stanowi inaczej.'' Na mocy tego artykułu twórcy nie
przysługuje wynagrodzenie, nie trzeba też pytać o zgodę na wykorzystanie jego utworu. Widać z tego,
że nie ma specjalnych utrudnień zakazujących stosowania cytatów - wymienienie nazwiska i imienia twórcy i
podanie źródła nie można uznać za coś uciążliwego.
W drugim zdaniu tego artykułu mówi się o uwzględnianiu istniejących możliwości. Cóż to oznacza? To jest
pewnego rodzaju asekuracja dla tych przypadków, kiedy podanie nazwiska nie jest możliwe ze względów
,,technicznych''. Myślę, że chodzi tutaj, między innymi, o krótkie utwory reklamowe (15'' czy 30''). Podanie
imienia i nazwiska twórców, podanie nazwisk wykonawców, producentów fonogramu w tych warunkach nie
jest możliwe. Można uznać, że w tych przypadkach nie istnieją możliwości, o których jest mowa w pierwszym
zdaniu art. 34 (mamy tutaj jednak pewną rekompensatę polegającą na tym, że w przypadku reklamy, tylko
autor może udzielić zgody na wykorzystanie utworu).
1/6
Co należy rozumieć przez termin cytat?
Cytat w ujęciu encyklopedycznym oznacza ,,dosłowne przytoczenie czyichś słów'' wyróżnionych w
cudzysłowie lub kształtem albo kolorem czcionki. Cytaty są stosowane zarówno w nauce, jak również w
utworach artystycznych. Cytaty w przekazach naukowych i cytaty w utworach artystycznych charakteryzują
się pewną odmienną specyfiką.
W pierwszym rzędzie chcę powiedzieć czym jest cytat w przekazach naukowych, jaka jest jego rola w
przekazie naukowym, jakie są rodzaje cytatów i jakie warunki powinien spełniać cytowany fragment, żeby
można było go uznać za cytat zgodny z zobowiązującymi normami czyli uznać go za cytat jawny, oznaczony
cudzysłowem, nie podpadający pod plagiat.
Potem powiem o cytatach w przekazach artystycznych i tu głównie chcę się skoncentrować na cytatach w
muzyce. W muzyce stosowanie cytatów nie jest może tak powszechne jak w piśmiennictwie, niemniej jednak
wykorzystywanie cytatów przez kompozytorów nie jest czymś wyjątkowym. Wielu z nich stosowało cytaty
muzyki ludowej: Szymanowski, Bartok, Lutosławski, a nawet i Strawiński w ,,Święcie Wiosny'' cytował
melodie ludowe pochodzące z Litwy. Kompozytorzy korzystali również z cytatów innych kompozytorów.
Niektóre z nich są ciekawostkami, jak kolęda ,,Lulajże Jezuniu'' zacytowana w charakterze kołysanki w
Scherzu h-moll Fryderyka Chopina. To w tak zwanej ,,muzyce poważnej'', a w muzyce rozrywkowej,
użytkowej, która często służyła do zabawy tych przykładów jest również wiele ... i w historii i w dzisiejszych
czasach również.
Cytat naukowy
,,W publikacjach naukowych cytat to dosłowne przytoczenie fragmentu innej publikacji lub sparafrazowane
powołanie się na dane pochodzące z innej publikacji.'' Cytat ,,może mieć charakter jawny - występuje
wówczas w postaci wyraźnie wyróżnionego tekstu lub niejawny - stanowiący rodzaj aluzji.'' ,,Cytaty niejawne
w publikacjach naukowych i technicznych są uważane za plagiat.'' ,,W naukach humanistycznych stosuje się
najczęściej przypis tradycyjny: cytowany fragment (w cudzysłowie lub bez, czyli w formie dosłownej lub mniej
lub bardziej sparafrazowanej) oznaczony jest cyfrą lub innym znakiem, a opis bibliograficzny znajduje się na
dole strony.''
To co Państwu przeczytałem jest wiedzą, która jest zawarta w Internecie i pochodzi z Wikipedii zawarta w
haśle ,,Cytowanie piśmiennictwa'' i ,,Cytat i cytowanie'' (http://pl.wikipedia.org/Cytat). Wszystkie przeczytane
zdania są w cudzysłowie oznacza to, że przytaczam je w takiej formie jak zostały określone przez autorów.
To co dla nas tutaj w ZAiKS-ie jest ważne i prawdopodobnie dlatego podejmujemy ten temat na tym forum, to
odpowiedzenie sobie na pytanie, które zasygnalizowałem we wstępie - jakie są granice korzystania z
cudzej twórczości w zakresie legalnego użytku?
,,Cytat odnosi się do utworu lub jego fragmentu i jest jego częścią, a więc dotyczy prawa autorskiego''.
Czynność związania z wykorzystaniem cytatów to ,,cytowanie''. Czym jest ,,cytowanie''? ,,Cytowanie, w
sensie publikacji naukowej (za Wikipedią http://pl.wikipedia.org, hasło Wiki/Cytowanie), to powoływanie się,
przytaczanie dzieł poprzedników, przytaczanie danych bibliograficznych, wskazywanie źródeł, informacji
naukowych. Cytowanie to zapożyczanie cudzych myśli bez dosłownego ich przytaczania, ale ze wskazaniem
źródeł. W pracach stosuje się cytowanie w tekście lub cytowanie za pomocą odnośników. Cytowanie w
powyższym sensie nie podlega prawu autorskiemu, jako że dotyczy faktów naukowych i teorii. Cytować
można dosłownie, a więc poprzez cytat lub niedosłownie (cytowanie przez parafrazę)''.
To rozróżnienie przez autora hasła ,,Cytat, a cytowanie'' i konkluzja, że tylko cytat dotyczy prawa
2/6
autorskiego wydaje się być stwierdzeniem bardzo ważnym, ale czy do końca słusznym?
Cytowanie jest czynnością na wyposażeniu warsztatu naukowego ludzi nauki, służy często do podkreślenia,
poprzez cytaty, ważności własnych badań naukowych prowadzonych przez autora. Poprzez cytowanie autor
ustosunkowuje się do wcześniejszych badań prowadzonych przez innych badaczy, wyraża swój stosunek do
teorii i hipotez, które wiążą się z badanym tematem itp. Zacytowanie dokonań poprzedników, będące
uznaniem dla wybranego tematu, pozwala autorowi na dalsze kontynuowanie i rozwijanie tematu. Nie ma
prac naukowych, w których nie byłoby stosowania zasady cytowania. Cytowanie jest jedną z cech w
badaniach naukowych. Ktoś kto jest często cytowany w innych utworach i publikacjach zyskuje na znaczeniu
jako autor i badacz. ,,Czym praca jest częściej cytowana przez innych badaczy, tym jej znaczenie dla
rozwoju nauki rośnie'' - podkreśla autor hasła.
Ci naukowcy którzy są cytowani, szczególnie w prestiżowych pismach naukowych, mają powody do dumy.
Cytat w pracach naukowych może być bardzo ważnym potwierdzeniem naukowym dla osiągnięć badacza,
jego teorii i prestiżu.
Można by było teraz zająć się systemami cytowań, choć nie mają one specjalnego znaczenia w
kontekście prawa autorskiego. Wspomnę jednak, że istnieją:
1. System tradycyjny, zwany systemem oksfordzkim, w którym przypisy zamieszcza się u dołu strony, są
one oddzielone od tekstu głównego odstępem.
2. System harwardzki - w tym systemie funkcję przypisów pełni bibliografia, odwołania w tekście głównym
kończą się podaniem nazwiska autora i daty publikacji.
3. System vancouverski, w którym bibliografia załącznikowa uporządkowana jest według kolejności
powołań w tekście głównym, określonych numerem w nawiasie.
Cytat w przekazach artystycznych
Podobnie jak w utworach naukowych, praktyka stosowania cytatów znajduje zastosowanie na gruncie sztuki,
może nie w tak szerokim zakresie jak w nauce, gdzie cytowanie jest powszechne, niemniej jednak z tą
praktyką spotykamy się w rożnych dziedzinach sztuki.
W moim wystąpieniu dotyczącym cytatów stosowanych w utworach artystycznych, ograniczę się przede
wszystkim do cytatów wykorzystywanych w muzyce. Można oczywiście mówić o cytatach w innych
dziedzinach sztuki: w utworach filmowych, fotograficznych, literackich, plastycznych czy architektonicznych,
ale myślę, że temat jest na tyle złożony i w zakresie poszczególnych dziedzin sztuki specyficzny, że warto
wyjaśnić sobie na przykładach prostszych, praktykę stosowania cytatów.
Podobnie jak w nauce, w muzyce cytat może być wykorzystany w formie oryginalnej, niezmienionej bądź też
w formie sparafrazowanej. Cytat np. w muzyce jest często stosowany dla osiągnięcia efektu komicznego lub
ironicznego. Wówczas cytat pojawia się w postaci oryginalnej, ale w nowym otoczeniu i nowych realiach, w
innym kontekście albo w formie sparafrazowanej. Przykładem wykorzystania cytatów muzycznych
oryginalnych i sparafrazowanych jest kwartet ,,Grupa MoCarta''. Możemy tę praktykę dostrzec również w
działalności Waldemara Malickiego - pianisty koncertującego i zapowiadającego swoje występy.
Warto w tym momencie uzmysłowić sobie, że cytaty muzyczne są pewną częścią działania w ramach
praktyki kompozytorskiej zwanej stylizacją. Muszę krótko ustosunkować się w tym momencie do pewnych
zjawisk istniejących w praktykach kompozytorskich, a mianowicie do: stylu, stylizacji i stylistyki w muzyce.
3/6
Wyjaśnienie zakresu pojęciowego tych terminów pozwoli nam łatwiej zrozumieć na czym polega proces
nawiązania i dostępu do cudzej twórczości. Jest zatem konieczne wyjaśnienie w skrótowej formie takich
zjawisk jak np. ,,stylizacja'', która podobnie jak ,,cytat'' stwarza możliwość nawiązywania do cudzej
twórczości.
Czym jest więc stylizacja? Stylizacja jest pewną czynnością, praktyką. Co oznacza? ,,Stylizować ?
znaczy nadać utworowi, dziełu cechy określonego, wybranego stylu''. Stylizacja jest świadomą
czynnością naśladowczą, imitacyjną.
A czym jest styl? Styl to charakterystyczny sposób wypowiedzi poprzez formę utworu. Czemu służy
styl? Styl służy do określenia i klasyfikacji pewnych zjawisk artystycznych. Styl może być
indywidualny, dotyczący jednego twórcy lub zbiorowy, dotyczący utworów wielu twórców, których
określenie wspólnoty stylu następuje poprzez nadanie im wspólnej nazwy, np. styl klasyczny,
romantyczny, europejski, narodowy itp.
O ile styl jest wynikiem oryginalnej wypowiedzi autorskiej wynikającej ze stosowania oryginalnej
stylistyki, o tyle stylizacja jest czynnością mającą na celu powstanie utworu z zastosowaniem cech
stylistycznych stylu indywidualnego albo zbiorowego.
Czym jest stylistyka? Żeby się wypowiedzieć w konwencji danego stylu należy stosować stylistykę danego
stylu. Inaczej mówiąc stylistyka tworzy konwencję wypowiedzi należącą do danego stylu. Jest pewnego
rodzaju świadomym ograniczeniem, w którym wolno stosować tylko to co jest stylistycznie spójne i wynika z
określonego stylu.
Przez stylizację autor pragnie nawiązać kontakt z odbiorcą, ale do ,,tanga trzeba dwojga''. Jeżeli przyjmiemy,
że stylizacja i korzystanie z możliwości cytowania jest pewnego rodzaju zabawą polegającą na rozpoznaniu
cech stylistycznych przedmiotu stylizowanego przez odbiorcę, to w przypadku kiedy odbiorca nie będzie mógł
odczytać zamierzeń twórcy utworu stylizowanego, nie będzie miał przyjemności zabawy, gdyż nie w pełni
zrozumie zamierzenie autora.
Posługiwanie się cytatami samodzielnymi czy też używanie ich w ramach określonej stylizacji wymaga od
odbiorców pewnej umiejętności kojarzeniowej, orientacji i wiedzy dotyczącej danej dziedziny sztuki jednym słowem wymaga pewnej wspólnoty kulturowej, pewnego świadomego poziomu odbioru dzieła.
Dzieło powstałe z celowego naśladownictwa jako inspiracji itp. stylu jakiegoś twórcy, formy muzycznej, epoki,
szkoły jest utworem oryginalnym czy plagiatem? Oczywiście jest utworem oryginalnym pod warunkiem, że
poza cechami stylistycznymi wzorca, postaci, formy muzycznej itp. nie znajdujemy w nim zapożyczeń
strukturalnych z innych utworów.
W muzyce stylizacja była stosowana dość wcześnie np. stylizacji poddawano utwory taneczne przez co
zachowały one pewne cechy pierwowzorów, ale traciły swój charakter taneczny. Takie przypadki
obserwujemy w mazurkach czy polonezach Fryderyka Chopina.
Zarówno mazurki, jak i polonezy Chopina mają dużo z charakteru tańców, które były podstawą do stylizacji,
nie mają jednak już charakteru tanecznego, nie służą do tańca, a jedynie do słuchania. Nie mniej jednak
analizując niektóre mazurki Chopina dość łatwo można wskazać co było punktem wyjścia dla danego
mazurka: oberek, kujawiak czy mazur. Cechy tych tańców ujawniają się bowiem w charakterze mazurków.
Mając za sobą rozpoznanie dotyczące istoty stylu, stylistyki, stylizacji możemy postawić pytanie - czy
4/6
nawiązanie do cudzej twórczości poprzez stylizację i korzystanie z określonej stylistyki może być
przesłanką do zaistnienia plagiatu? Warto zwrócić w tym momencie uwagę na to, że stylizacja może
prowadzić do powstania specjalnego rodzaju stylizowanego utworu - naśladowczego pastiszu. Czy taki
utwór może być uznany za utwór oryginalny?
Warto też ustosunkować się w ramach naszego tematu do zjawiska i formy kolażu (utwór składający się z
rożnych elementów i materii) i wreszcie określić czym jest plagiat i czy wykorzystywanie określonej
stylistyki i korzystanie z cytatów nie stanowi naruszenia zasad prawa autorskiego? Oto pytania, na które
warto odpowiedzieć.
Stylizacja w wyniku której powstaje pastisz nie jest przywłaszczeniem utworu, jest wynikiem przejęcia
pewnych cech stylistycznych indywidualnych lub zbiorowych i często zastosowanych w wyostrzonej
formie.
Co to jest plagiat?
Prawo autorskie nie posługuje się ustawową definicją pojęcia plagiat. ,,Plagiat najogólniej rzecz biorąc
jest świadomym przywłaszczeniem, zapożyczeniem cudzego utworu, jest kopią utworu chronionego.''
Większość definicji zawiera jako istotę plagiatu świadome przywłaszczenie i zapożyczenie. Świadome
przywłaszczenie zawarte w tej ogólnikowej definicji jest jasne, nie trzeba go komentować - oznacza, że
przywłaszczający miał wolę przypisania sobie autorstwa całości lub części utworu chronionego.
Zapożyczenie cudzego utworu jest dość ogólnikowe - czego ono dotyczy w utworze? Tonacji? Faktury?
Elementów muzyki? Czy wszystkich, czy tylko niektórych?
A może zapożyczenie w zakresie stylizacji i stylistki kwalifikują to zapożyczenie jako plagiat? Dlatego
pozwalam sobie na dookreślenie tego zapożyczenia, co pozwoli na skonkretyzowanie zarzutów wobec
plagiatora. Uważam, że przez zapożyczenie należy rozumieć przejęcie z utworu jego muzycznych
elementów strukturalnych w postaci dosłownej, oryginalnej: melodii, rytmu, harmonii (w znaczeniu
funkcyjnych połączeń akordowych).
W utworze oryginalnym elementy te objawiają się poprzez strukturalne cząstki budowy formalnej kompozycji
czyli przez: motyw, frazę, zdanie, temat i okres muzyczny. Inne elementy muzyki: tempo, agogika,
dynamika, artykulacja, kolorystka czy faktura muzyczna i tonacja nie mają znaczenia w kwalifikowaniu utworu
czy jest splagiatowany czy też nie.
Warto jeszcze przy tej okazji zwrócić uwagę na autoplagiat (informację podaję za Wikipedią http://pl.wikipedia.org./wiki/Autoplagiat/). ,,Autoplagiat to powtórne opublikowanie fragmentów własnych,
wcześniej opublikowanych utworów jako utworów nowych, bez podania o tym informacji. Autoplagiat nie jest
rodzajem plagiatu, a zbieżność nazw jest myląca. W przypadku plagiatu autor wykorzystuje cudzy utwór,
podając się za jego autora. Tym samym narusza jego osobiste prawa autorskie. Ponieważ autor zawsze
pozostaje właścicielem osobistych praw autorskich do utworu, to autoplagiat nie może ich naruszać.
Autoplagiat jest zatem problemem etycznym, a nie prawnym. Autor w sposób sztuczny powiększa bowiem
swój dorobek naukowy.''
Podsumowanie
Użycie jawnych cytatów, jak również stosowanie określonej stylizacji i stylistyki jest w szerokim znaczeniu
cytowaniem, z tym że podobnie jak w nauce cytat jawny dotyczy utworu, dzieła i z tego powodu dotyczy
5/6
prawa autorskiego. Cytowanie zaś rozumiane jako nawiązanie do określonej stylistyki, formy muzycznej,
faktury czy też określonego stylu muzycznego w tym wypadku nie dotyczy prawa autorskiego. Chcę przez to
powiedzieć, że tam gdzie mamy do czynienia z cytatami oryginalnymi autor nie traci związku z utworem,
zachowując prawa osobiste i majątkowe. W przypadku nawiązania, w oparciu o materiał z cytatu
oryginalnego, do przemian stylistycznych, fakturalnych, tonalnych można traktować takie nawiązanie jako
inspirację do nowego, oryginalnego utworu. Jeżeli chcemy skomponować utwór o określonej formie
muzycznej np. poloneza, to utwór ten musi mieć cechy stylistyczne tej formy, które warunkują istnienie tej
formy, takimi cechami są: metrum ? trójdzielne, figura rytmiczna w ramach metrum, faktura homofoniczna,
ogólny charakter tego tańca itp. Utwór ten powinien być rozpoznawalny jako polonez, czyli mieć pewne cechy
stylistyczne poloneza. Pokrewieństwo czy podobieństwo stylistyczne utworów nie oznacza działania w
zakresie przywłaszczenia sobie ,,cudzych pomysłów autorskich''. Jeżeli ktoś zamówił u kompozytora
poloneza, potem mówi, że ten utwór mu ,,coś przypomina'' to wcale nie oznacza, że nie jest to utwór
oryginalny.
Zapis audio z powyższego spotkania dostępny jest pod linkiem:
http://pliki.zaiks.org.pl/ppk/14.02.03.cytat w praktyce.mp3 - plik MP3
http://pliki.zaiks.org.pl/ppk/14.02.03.cytat w praktyce.zip - plik ZIP
Cytaty pochodzą ze strony http://pl.wikipedia.org
Wszelkie prawa zastrzeżone 2017 ZAiKS / data wygenerowania strony 04.03.2017 00:24:01
PDF ze strony:
http://www.zaiks.org.pl/775,191,zagadnienia_omawiane_podczas_spotkania_poniedzialki_pod_krolami_w_dniu_7_k
6/6