Publikacja darmowa

prof. dr Adam Szpunar
Uniwersytet Łódzki
O podpisie wystawcy weksla
Sprawa podpisu wystawcy weksla (trasowanego lub własnego) jest pozornie prosta. Można by sądzić, że wystarczy ją skwitować k i l k u z d a n i a m i , n a w i ą z u j ą c y m i d o s f o r m u ł o w a n i a
ustawowego (art.l, 101 pr. weksl.). Otóż, pozory mylą. Okazuje
się, że odpowiedź na pytanie, dotyczące rzeczy elementarnych
i podstawowych, sprawia czasem wiele kłopotów. Tak jest również w interesującej nas dziedzinie. Przyczyną jest przede wszystkim okoliczność, że sama ustawa nie rozstrzyga wyraźnie, co
należy rozumieć przez podpis wystawcy i z czego ma się on składać 1 . Naturalnie, w wielu sytuacjach nie powinny zachodzić wątpliwości co do tego, że podpis wystawcy jest ważny. Zajdzie to
szczególnie wówczas, gdy osoba fizyczna złożyła własnoręcznie
pełny podpis na dokumencie, jako wystawca weksla. Przekonamy się jednak, że w innych sytuacjach (zwłaszcza granicznych)
odpowiedź na pytanie, czy mamy do czynienia z ważnym podpisem wystawcy, może nastręczyć trudności.
Tej właśnie sprawie będą poświęcone niniejsze rozważnia,
które dotyczą określonego aspektu prawa wekslowego. Ich celem
jest uporządkowanie różnorodnych kwestii, związanych, w ten
lub inny sposób, z podpisem wystawcy weksla. Trzeba pamiętać,
że kwestie te są wplecione w sieć ogólnej problematyki prawa
wekslowego. Ta z kolei, musi być rozpatrywana w ścisłym powiązaniu z zagadnieniami,należącymi do prawa cywilnego i handlowego. Dążąc do pewnego uporządkowania kwestii związanych
z podpisem wystawcy, musimy starać się o to, żeby sformułować
takie zasady ogólne, które by mogły objąć j a k największą liczbę
wypadków. Z góry należy podkreślić, że ustalone w ten sposób
70
O podpisie wystawcy weksla
zasady można stosować przez analogię do podpisów innych dłużn i k ó w wekslowych (akceptanta, indosantów itd.).
Przed przystąpieniem do właściwego przedmiotu niniejszych
rozważań należy zgłosić uwagę wstępną. Powszechnie przeprowadza się rozróżnienie między formalnymi i materialnymi przesłankami powstania zobowiązania wekslowego 2 . Rozważmy te
zagadnienia na prostym przykładzie. Zobowiązanie wekslowe
określonej osoby nie powstanie, jeżeli jej podpis był z jakiegokolwiek powodu nieważny, ale zachowanie wymagania formalnego
nie oznacza automatycznie, że powstało ważne zobowiązanie wekslowe. Nie w y n i k a ono z s a m e g o p o d p i s a n i a d o k u m e n t u .
W szczególności, osoba taka może nie odpowiadać, ponieważ nie
miała zdolności wekslowej. Jest rzeczą zrozumiałą, że w niniejszych rozważaniach na pierwszy plan wysuwają się formalne
przesłanki powstania zobowiązania wekslowego wystawcy. Podstawowy w tej dziedzinie przepis art. 1 pr. weksl. zajmuje się jedynie formą weksla 3 . Nie możemy jednak całkowicie zapomnieć
0 materialnych przesłankach, które rozstrzygają o tym, czy powstało ważne zobowiązanie wekslowe. W rozważaniach pominiemy skomplikowane zagadnienia, wiążące się z pytaniem: z jaką
chwilą powstaje zobowiązanie wekslowe wystawcy 4 ? Zakładamy,
że podpis wystawcy nie został przekreślony przed wydaniem weksla remitentowi.
Do ustawowych części składowych weksla należy podpis wystawcy (art.l pr. weksl.). Przed przystąpieniem do wykładni tego
zwrotu ustawowego, musimy oczyścić przedpole. Bez podpisu
wystawcy dokument nie będzie uważany za weksel (art.2 ust.l
pr. weksl.). Nie wystarczy, że nazwisko wystawcy znajduje się
w tekście weksla 5 . Podpis ten musi obejmować całą treść weksla
1 dlatego znajdować się na przedniej stronie dokumentu. Nie jest
jednak rzeczą konieczną, ażeby podpis został położony na wypełnionym już dokumencie. Świadczy o tym przepis a r t . 1 0
pr. weksl., z którego wynika, że dopuszczalny j e s t weksel in
blanco. Jednakże podpis powinien znajdować się pod tekstem zawierającym polecenie (bądź przyrzeczenie) zapłaty. W razie zam i e s z c z e n i a p o d p i s u w i n n y m m i e j s c u (np. w p o p r z e k
dokumentu), będzie on nieważny.
71
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
Aby uprościć rozważania, zajmuję się w nich jedynie wekslem
trasowanym. Objaśnienia dotyczą również weksla własnego, ponieważ pod tym względem nie zachodzą między nimi żadne różnice. Trzeba wyłączyć z góry zagadnienia wiążące się wyłącznie
z treścią weksla. W szczególności należy podkreślić, że treść weksla może być wyrażona w jakikolwiek sposób (drukiem, na maszynie do pisania itd.), natomiast podpis wystawcy musi być
własnoręczny. Dodatkowym potwierdzeniem jest przepis art. 78
k.c. o złożeniu własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Stwierdzenia te wymagają rozwinięcia w kilku punktach.
1. Punktem wyjścia rozważań powinno być przypomnienie
formalizmu prawa wekslowego, dlatego występujące w nim pojęcie podpisu nie musi się pokrywać z rozumieniem przyjętym
w innych działach prawa. Zawodzą także ujęcia intuicyjne bądź
oparte na znajomości języka polskiego.
Podpis wystawcy nie może być odbity sposobem mechanicznym (inaczej art. 921 10 § 2 k.c. co do dokumentów na okaziciela).
Panuje także zgoda co do tego, że nie wystarczy podpis sporządzony przy pomocy maszyny do pisania, stempla czy faksymile.
Niebezpieczeństwo sfałszowania podpisu jest wówczas dość oczywiste. Sprawę tę możemy uznać za definitywnie wyjaśnioną.
Podpis musi wskazywać dostatecznie dokładnie osobę wystawcy, do czego wystarczy samo nazwisko 6 . Umieszczenie także
imienia nie jest konieczne, ale oczywiście ułatwia obieg weksla.
Z drugiej strony, nie wystarczy z pewnością podpisanie samym
imieniem, chociaż okoliczności sprawy pozwalają na identyfikację osoby wystawcy. Podpis nie musi być całkowicie wyraźny czy
czytelny. Musi jednak wyglądać tak, żeby każdy znający nazwisko wystawcy mógł je odczytać. Innymi słowy, podpis nie może
być nieczytelny. Należy także podkreślić, że niedpuszczalny jest
skrót podpisu (parafa), zamieszczenie znaku ręcznego itd.
Przytoczone zasady mają pełne znaczenie, gdy wystawcą jest
osoba fizyczna. Pewne odchylenia zachodzą, jeżeli wystawcą jest
osoba prawna. Do sprawy tej będziemy powracać w dalszym toku rozważań. Obecnie można poprzestać na stwierdzeniu, że powinno być podane pełne brzmienie nazwy osoby prawnej, jeżeli
72
O podpisie wystawcy weksla
jest wystawcą, ale sama nazwa może być wyciśnięta stemplem.
Własnoręczne natomiast muszą być podpisy osób umocowanych
do podpisania weksli 7 .
Przypomnijmy zatem definicję podpisu, jaką podał St.Wróblewski 8 w następujących słowach: ,.szereg znaków graficznych,
które według prawideł pewnego systemu pisania tworzą obraz
brzmienia danego nazwiska, a które zamieszczono na dokumencie za pomocą techniki, oddającej indywidualne właściwości piszącego". Według St.Wróblewskiego określenie to obejmuje także
podpis napisany obcym alfabetem lub innym systemem znaków
pisarskich (np. stenografia). Okoliczność ta może wywołać jedynie ten skutek, że na postawie weksla nie zostanie wydany nakaz zapłaty, lecz wdrożone będzie zwykłe postępowanie sądowe.
Z zapatrywaniem takim nie mógłbym się zgodzić. Nie jest rzeczą
obojętną, jakiego alfabetu i jakich znaków pisarskich użyto przy
podpisie. Uważam, że weksel wystawiony w Polsce musi być
podpisany według powszechnie przyjętych zasad języka pisanego, inaczej kontrola autentyczności podpisu staje się iluzoryczna.
Kwestia ta nie ma zresztą obecnie większego znaczenia praktycznego. Poruszam ją, ponieważ stanowisko St.Wróblewskiego
świadczy o przecenianiu przez tego znakomitego autora okoliczności, czy pozytywny przepis prawa nakazuje uznanie takiego
podpisu za nieważny.
Inaczej sprawa przedstawia się z odchyleniami od nazwiska,
uwidocznionego w aktach stanu cywilnego. W rachubę wchodzą
bardzo różnorodne sytuacje. Uważam, że właściwy prawu wekslowemu formalizm nie powinien sięgać zbyt daleko. Tak więc
odchylenia są nieistotne, jeżeli dana osoba podpisała się pseudonimem literackim lub artystycznym. Poza tym należy przyjąć, że
sprawa ta nie może być rozstrzygnięta wyłącznie na podstawie
treści weksla. J a k wiadomo, zmiany nazwiska są zjawiskiem
częstym w razie zawarcia małżeństwa, rozwodu itd. To samo może dotyczyć zmiany brzmienia firmy. Przypuśćmy, że weksel figuruje na nazwisko osoby A jako wystawcy. Wskutek zmiany
nazwiska występuje ona obecnie jako osoba B. Przyjąć należy, że
okoliczność ta nie wpływa na ocenę ważności jej podpisu. W uję-
73
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
ciu uproszczonym można powiedzieć, że we wszystkich tych wypadkach decyduje materialna strona zagadnienia.
2. Wystawca nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli jego podpis
został sfałszowany. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności innych osób, jeżeli ich podpisy są autentyczne. Z formalnego bowiem punktu widzenia mamy do czynienia z ważnym wekslem.
Ze stwierdzenia tego wynikają dwie doniosłe konsekwencje, które wymagają omówienia.
Po pierwsze - należy stale pamiętać o zasadzie samodzielności przepisów wekslowych. Zasada ta została sformułowana
w sposób kategoryczny w art. 7 pr. weksl., który ma następujące
brzmienie: „Jeżeli na wekslu znajdują się podpisy osób niezdolnych do zaciągania zobowiązań wekslowych, podpisy fałszywe,
podpisy osób nieistniejących albo podpisy, które z jakiejkolwiek
innej przyczyny nie zobowiązują osób, które weksel podpisały
lub którym nazwiskiem weksel został podpisany, nie uchybia to
ważności innych podpisów". Nie ulega wątpliwości, że takie rozwiązanie stwarza poważne ryzyko dla każdego podpisującego
weksel. Może się bowiem okazać, że tylko on ponosi odpowiedzialność wobec nieważności podpisu wystawcy. Osoby trzecie
(zwłaszcza poręczyciele, indosanci) mogły być przekonane, że
wystawca rzeczywiście zamieścił swój podpis na dokumencie.
Także przepis art.32 ust. 2 pr. weksl. jest przejawem zasady samodzielności podpisów. Wynika z niego, że zobowiązanie poręczyciela j e s t ważne, chociażby podpis wystawcy, za którego
poręczył, był nieważny, wobec sfałszowania go przez osobę trzecią.
Trzeba zaznaczyć, że przepis art.7 pr. weksl. ma przede wszystkim znaczenie formalne, ponieważ dotyczy ważności samych
podpisów. J a k wiadomo, sfałszowanie podpisu wystawcy nie prowadzi do nieważności pozostałych podpisów. Nie oznacza to jednak, że zobowiązania pozostałych dłużników wekslowych będą
zawsze ważne. Mogą być nieważne z innych powodów (np. brak
zdolności wekslowej).
Po drugie - sfałszowanie podpisu polega na stworzeniu pozoru, że zawarta w dokumencie treść pochodzi od wystawcy. Aby
uprościć rozważania i nie przesądzać sprawy wykładni art. 8
74
O podpisie wystawcy weksla
p. weksl., zakładam na razie, że sprawca (B) nie miał pełnomocnictwa do działania w imieniu osoby podpisanej (A). Sprawca
działał niejako „pod cudzym imieniem". Ponosi on odpowiedzialność według przepisów p r a w a karnego (art. 227, 265 k.k.).
Z dotychczasowych wywodów wynika, że podpisany na wekslu
A nie odpowiada wekslowo nawet wobec osoby trzeciej (C), działającej w dobrej wierze.
Wołania się pytanie: czy osoba A może potwierdzać swe zobowiązanie i oświadczyć, że położony na wekslu podpis jest ważny?
Sądzę, że należy udzielić tu odpowiedzi przeczącej. Naturalnie,
osoba A może potwierdzić swe zobowiązania wekslowe, przez
umieszczenie swego podpisu na wekslu. Natomiast nie wystarczy, jeżeli oświadczy wobec wierzyciela (lub fałszerza), że potwierdza swe zobowiązania wekslowe 9 . Przepis art. 103 § 1 k.c.
nie z n a j d u j e w tym zakresie zastosowania, ponieważ chodzi
o formalne zobowiązanie pisemne.
Sprawa wekslowej odpowiedzialności sprawcy (B) wywołuje
wiele wątpliwości. Można bowiem powiedzieć, że jego nazwisko
nie figuruje na wekslu. Po głębszym namyśle broniłbym zapatrywania, że na podstawie analogicznego zastosowania art.8 pr.
weksl. sam sprawca powinien odpowiadać wekslowo 10 . Niezależnie od tego, przepis art. 415 k.c. z pewnością uzasadnia cywilną
odpowiedzialność sprawcy za wyrządzoną szkodę.
W związku z tym należy poruszyć sprawę, która w pierwszej
chwili wydaje się szokująca. Do zachowania formy wystarczy nie
tylko podpis cudzego nazwiska bez wymaganego pełnomocnictwa, wystarczy także podpis osoby nieistniejącej. Weksel bowiem
będzie ważny, chociaż wystawca nie odpowiada wekslowo. Przytoczona zasada wynika z wyraźnego sformułowania art.7 pr.
weksl., według którego podpis osoby nieistniejącej nie uchybia
ważności innych podpisów. Sprawa ma praktyczne znaczenie,
gdy chodzi o nieistniejącą osobę prawną. Dochodzimy zatem do
wniosku, że podpis wystawcy swym zewnętrznym wyglądem
musi się przedstawiać jako własnoręczny.
3. Zastanówmy się teraz nad dodatkami do podpisu wystawcy. Pewne kwestie nie budzą żadnych wątpliwości. Wymagania
ustawowe nie zostają spełnione, jeżeli rola osoby podpisującej
75
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
weksel została inaczej określona ("jako poręczyciel", ,jako świadek"). Trzeba jednak pamiętać, że kto podpisał weksel na zlecenie własne (art. 3 ust. 1 pr. weksl.) i umieścił na nim swój indos,
objął rolę wystawcy. Będzie odpowiadać wekslowo, chociażby na
pierwszej stronie zamieścił dodatek ,jako poręczyciel"11.
Z kolei nasuwa się pytanie, jak należy oceniać zamieszczenie
dodatku „bez obligu" czy „bez gwarancji". W piśmiennictwie
przyjmuje się na ogół wykładnię, która umożliwia utrzymanie
w, mocy zobowiązania wekslowe 12 . W myśl przepisu art.9 ust.2
pr. weksl. wystawca może się zwolnić od odpowiedzialności za
przyjęcie weksla, natomiast uważa sie za nie napisane zastrzeżenie, którym wystawca zwalnia się od odpowiedzialności za zap ł a t ę . Należy z a t e m p a m i ę t a ć , że przytoczone zwroty nie
unieważniają weksla i oznaczają jedynie zwolnienie się wystawcy od odpowiedzialności za przyjęcie.
W r a m a c h niniejszych rozważań zbędne j e s t szczegółowe
omawianie różnych dodatków, które nie należą do istotnych części składowych weksla. Klauzule te mogą być zamieszczone nie
tylko przez wystawcę, ale także innych dłużników wekslowych
(poręczycieli, indosantów) 13 . Sprawa wiąże się luźno z głównym
t e m a t e m opracowania. Warto zaznaczyć, że klauzule te mają
znaczenie dla stosunków pozawekslowych albo też dotyczą samego zobowiązania wekslowego. Ich lista j e s t bardzo długa.
Charakterystyczną cechą prawa wekslowego jest to, że niektóre
klauzule są uważane za nie napisane (przykładem może być
wspomniany przepis art. 9 ust. 2 pr. weksl.). Ocena klauzul zamieszczonych przez samego wystawcę nie może być jednolita.
Można poprzestać na stwierdzeniu, że niektóre klauzule, znajdujące się w tekście weksla i objęte podpisem wystawcy, mogą
wpływać na zakres jego odpowiedzialności wekslowej. Przykładem może być klauzula „nie na zlecenie" (art. 11 ust.2 pr. weksl.)
czy „bez kosztów" (art. 46 pr. weksl.).
4. Swego czasu wiele wątpliwości budziła sprawa podpisu na
wekslu osób niepiśmiennych lub nie mogących pisać. W obecnych warunkach sprawa ta już jest mniej aktualna. Dlatego
można ją potraktować dość skrótowo.
76
O podpisie wystawcy weksla
Według art. 75 pr. weksl. za niepiśmiennych lub nie mogących pisać może na wekslu podpisać się inna osoba. J e j podpis
powinien być uwierzytelniony przez notariuszy, ewentualnie
przez zarząd gminy. Zawsze należy zaznaczyć, że osoba ta podpisała się na życzenie niepiśmiennego lub nie mogącego pisać.
Uwierzytelnienie powinno być zamieszczone na wekslu lub na
przedłużku. W związku z wykładnią art. 75 pr. weksl. nasuwają
się dwie kwestie.
Pierwsza z nich streszcza się w pytaniu: kiedy można powiedzieć, że dana osoba jest niepiśmienna? Orzecznictwo przedwojenne zajmowało stanowisko, że niepiśmiennym jest każdy, kto
nie zdoła nakreślić z pamięci liter składających się na jego imię
i nazwisko. Jest nim także ten, kto potrafi tylko odrysować swój
podpis, według wzoru sporządzonego przez inną osobę 14 . Przypuśćmy teraz, że osoba niepiśmienna podpisała weksel według
wzoru. Jeżeli podpis taki swym zewnętrznym wyglądem przedstawia się jako własnoręczny, weksel będzie ważny. Bez znaczenia j e s t okoliczność, że w y s t a w c a wówczas nie ponosi
odpowiedzialności wekslowej.Weksel będzie jednak nieważny, jeżeli zaznaczono w nim wzmiankę, że za niepiśmiennego podpisała się inna osoba (np."jako świadek").
Druga kwestia dotyczy wzajemnych relacji zachodzących
między art. 75 pr. weksl. a odpowiednimi przepisami prawa cywilnego (por. zwłaszcza art. 79 i 80 k.c.). Wypada uznać, że art.
75 pr. weksl. stanowi lex specialis w stosunku do tych przepisów.
W szczególności jest rzeczą obojętną, czy niepiśmienny umiał
i mógł czytać. Odróżnienie, stanowiące podstawę przepisów
art. 79 i 80 k.c., nie zostało przejęte do prawa wekslowego. Tak
więc przepis art. 80 k.c., wymagający formy aktu notarialnego
dla oświadczeń woli osób nie mogących czytać, nie ma zastosowania do podpisu wystawcy na wekslu 15 .
5. Dotychczas była mowa głównie o podpisach składanych
przez osoby fizyczne. J a k wiadomo, wystawcami weksli są często
osoby prawne. Nie wchodząc w szczegóły, spróbujmy szkicowo
przedstawić zagadnienia z tym związane. Jest to jedynie wycinek bardzo ogólnej problematyki, jaką stanowi określenie reprez e n t a c j i osoby p r a w n e j . T r z e b a z a z n a c z y ć , że w p r a w i e
77
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
wekslowym wszystko się ze sobą łączy i przeplata. Uwaga ta dotyczy również następujących ważnych zagadnień: a) sposobu
podpisywania weksla przez osobę prawną, b) zdolności wekslowej osoby prawnej, c) skutków prawnych, jeżeli podpisujący weksel nie był umocowany do działania w imieniu osoby prawnej
(art. 8 pr. weksl.). Uprzedzając rozważania na temat wykładni
art.8 pr. weksl., zastanówmy się nad sprawą składania podpisu
przez osoby prawne. Poprzestaję na podaniu - tytułem przykładu
- następujących przepisów prawa handlowego, które pozwalają
na określenie sposobu podpisywania weksla w charakterze wystawcy:
Spółka jawna nie ma wprawdzie osobowości prawnej, ale może w a ż n i e z a c i ą g a ć z o b o w i ą z a n i a wekslowe (art. 81 k.h.).
W myśl art. 83 § 1 k.h., każdy wspólnik ma zasadniczo prawo
reprezentować spółkę.
W myśl art. 198 k.h., spółkę z o.o. reprezentuje zarząd. Jeżeli
zarząd spółki jest wieloosobowy, sposób reprezentowania normuje umowa. Jeżeli nie zawiera ona żadnych w tym względzie postanowień, do składania oświadczeń i podpisywania w imieniu
spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu
albo jednego, łącznie z prokurentem (art. 199 k.h.).
W myśl art. 369 k.h., spółkę akcyjną reprezentuje zarząd. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy, sposób reprezentowania reguluje
statut. Jeśli statut nie zawiera w tym względzie postanowień, do
składania oświadczeń i podpisywania w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo też jednego,
łącznie z prokurentem (art.370 k.h.).
Warto podkreślić, że przepisy art.60 i nast. k. h. normują
sprawę udzielania prokury. Prokura może być udzielona kilku
osobom oddzielnie lub łącznie (por. art. 62 k.h.).
Zestawienie to ma jedynie charakter orientacyjny, ponieważ
odchylenia od podanych zasad są liczne. Trzeba także zaznaczyć,
że przepisy o reprezentacji osób prawnych są rozsiane po całym
prawie (por. np. art. 54 pr. spółdzielczego). Ustawiczne zmiany
w m a t e r i a l e n o r m a t y w n y m n a k a z u j ą zresztą daleko idącą
ostrożność przy formułowaniu zasad, dotyczących reprezentacji
osób prawnych.
78
O podpisie wystawcy weksla
Bez względu na to, czy podpisujący jest osobą fizyczną czy też
prawną, obowiązują pewne wspólne zasady rządzące udzieleniem pełnomocnictwa do podpisywania weksli. Nasuwają się tutaj następujące uwagi:
Do podpisywania weksli wymagane jest zasadniczo udzielenie pełnomocnictwa szczególnego. Udzielenie takiego pełnomocnictwa musi nastąpić w formie pisemnej (por. art. 99 § 1 k.c.).
Pełnomocnictwo ustne byłoby nieważne. Udzielenie pełnomocnictwa ogólnego nie obejmuje umocowania do podpisywania weksli 18 . Z a c i ą g a n i e z o b o w i ą z a ń w e k s l o w y c h nie mieści się
w ramach zwykłego zarządu (por. art.98 k.c.). Przypuśćmy jednak, że zgodnie z a r t . 98 k.c. w pełnomocnictwie ogólnym
wyraźnie wymienione zostało umocowanie do podpisywania weksli. Nie jest rzeczą konieczną, aby weksle te były w pełnomocnictwie wyszczególnione. Ustawa bowiem zezwala na udzielenie
pełnomocnictwa, określającego rodzaj czynności prawnych, przekraczających zakres zwykłego zarządu. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że pełnomocnictwo ogólne powinno być, pod rygorem
nieważności, udzielone w formie pisemnej (art.99 § 2 k.c.).
Była już o tym mowa, że z pełnomocników handlowych do
podpisywania weksli jest umocowany tylko prokurent (por. zresztą art. 61 § 1 k.h.), natomiast każde inne pełnomocnictwo
handlowe nie upoważnia do podpisywania weksli. Do tego trzeba
wyraźnego umocowania.
Należy jeszcze krótko wspomnieć o sprawie, która nie powinna wywoływać wątpliwości, chociaż ustawa o niej wyraźnie nie
mówi.Wystawców może być kilku (przykładem najprostszym będzie wystawienie weksla przez męża i żonę). Odpowiedzialność
współwystawców jest solidarna (art.47 pr.weksl.).Braki formalne
jednego podpisu nie wpływają na ważność weksla. Nie uchybiają
również ważności podpisów innych wystawców (por. art.7 pr.
weksl.). Należy tylko pamiętać, że w myśl art. 31 ust. 3 pr.
weksl. sam podpis na poprzedniej stronie weksla uważa się,
w razie wątpliwości, za udzielenie poręczenia, dlatego współwystawca powinien zaznaczyć przez odpowiednią wzmiankę, w jakim charakterze podpisuje weksel.
79
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
6. Przechodzimy do ostatniej, ale bodaj najtrudniejszej kwestii, jaką jest wykładnia przepisu art. 8 pr. weksl., który od dawna stanowi przedmiot kontrowersji. Wydaje się, że głównym ich
źródłem jest zawikłanie tego problemu, które dotychczas nie zostało przezwyciężone. Aby zrozumieć znaczenie przepisu art. 8
pr.weksl., należy go rozbić na części składowe. Kto podpisał weksel jako przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowanym do
działania w jej imieniu, odpowiada sam wekslowo. Jeżeli zapłacił, ma takie same prawa, jakie miałaby osoba, której jest rzekomo p r z e d s t a w i c i e l e m . Z a s a d y te s t o s u j e się r ó w n i e ż do
przedstawiciela, który przekroczył granice swego umocowania.
J a k z tego wynika, przepis art. 8 pr.weksl. dotyczy bezpośrednio takiego przedstawiciela, który podpisał weksel, chociaż nie
był umocowany do działania w imieniu danej osoby. Nie ulega
wątpliwości, że znaczenie art.8 pr.weksl. jest szersze. Na jego tle
wyłaniają się zagadnienia wiążące się z podpisem weksla, położonym przez każdego przedstawiciela, także umocowanego. Innymi słowy, chodzi o odpowiedź na pytanie, j a k kształtuje się
problematyka przedstawicielstwa przy podpisaniu weksli. Jedno
jest pewne: złożenie podpisu na wekslu nie musi być dokonane
osobiście.
Przed przystąpieniem do wyjaśnienia tych kwestii, chciałbym
zgłosić uwagę wstępną. W dalszym toku rozważań posługuję się
bardzo szerokim znaczeniem terminu „przedstawicielstwo". Chodzi tu nie tylko o przedstawicielstwo ustawowe oraz pełnomocnictwo (por. art. 96 k.c.). W rachubę wchodzi także działanie
osób prawnych przez swoje organy (art.38 k.c.). Nie kwestionuję
panującego w piśmiennictwie polskim poglądu, według którego
należy przeprowadzić rozgraniczenie między organem osoby prawnej a jej przedstawicielem (najczęściej pełnomocnikiem) 17 . Ale
w interesującej nas dziedzinie skutki działania bez umocowania
organu osoby prawnej i jej przedstawiciela są bardzo podobne
(por. art.39, 103 k.c.). Rozważania ulegają znacznemu uproszczeniu, jeżeli traktujemy te zagadnienia łącznie. Krótko mówiąc,
przepis art.8 pr. weksl. dotyczy bezpośrednio tych wszystkich sytuacji, gdy podpisujący weksel nie miał umocowania do działania w imieniu osoby, której podpis figuruje na dokumencie. Była
80
O podpisie wystawcy weksla
już mowa, że o tym, czy takie umocowanie istnieje, rozstrzygają
przepisy prawa cywilnego i handlowego. Także łącznie będą traktowane zagadnienia związane z podpisem położonym przez osobę umocowaną.
Ustaliliśmy w ten sposób punkty wyjścia do dalszych rozważań. Uwagi w sprawie wykładni art.8 pr. weksl. można u j ą ć
w następujący sposób:
a) Rozważmy te zagadnienia na prostym przykładzie, ponieważ
abstrakcyjność wywodów przesłania czasem pole widzenia.
Przypuśćmy, że A podpisał weksel jako przedstawiciel osoby
B, chociaż nie był umocowany do działania w jej imieniu.
Zgodnie z przepisem art. 8 pr. weksl. odpowiada wówczas
sam wekslowo. Trzeba podkreślić, że przepis art.8 pr. weksl.
spełnia w tym wypadku dwie funkcje. Ma przede wszystkim
charakter represyjny, skoro odpowiedzialność osoby A jest
znacznie surowsza, niż wynikałoby z przepisów prawa cywilnego. Przypomnijmy, że w myśl art. 103 § 3 k.c. (podobnie a r t . 39 § 1 k.c.) r z e k o m y p e ł n o m o c n i k (czy nie
umocowany organ) odpowiada tylko w granicach tzw. ujemnego interesu umownego, zatem za szkodę wynikłą wskutek zawarcia bezskutecznej umowy. Poza tym przepis art.8
pr. weksl. chroni bezpieczeństwo obrotu wekslowego 1 8 .
W podanym przykładzie osoba A ponosi odpowiedzialność
wekslową tak, j a k gdyby zaciągnęła zobowiązanie w imieniu
własnym. Rozmiar tej odpowiedzialności zależy od tego,
w jakim charakterze osoba A występowała (ze zrozumiałych
względów interesuje nas jej podpis jako wystawcy). Jest rzeczą obojętną, czy A działał w dobrej czy też złej wierze.
Jeżeli A zapłacił sumę wekslową, przysługują mu takie same p r a w a , j a k i e m i a ł a b y osoba B, której był rzekomym
przedstawicielem. Mogą mu zatem przysługiwać roszczenia
zwrotne przeciw akceptantowi, który jest głównym dłużnikiem wekslowym. Czasem roszczenia te wynikają ze stosunków p o z a w e k s l o w y c h . W k a ż d y m r a z i e , A może ż ą d a ć
wydania weksla od posiadacza, jeżeli dokonał zapłaty do jego
rąk.
81
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
Przypuśćmy teraz, że osoba A przekroczyła granice swego
umocowania. Odpowiada wówczas za całą sumę wekslową, a
więc nie tylko za nadwyżkę, która nie mieściła się w granicach jej umocowania 19 .
Próba wyliczenia możliwych sytuacji, w których A nie był
umocowany do działania w imieniu osoby B, byłaby bezcelową kazuistyką. Najprostszym przykładem będzie działanie
osoby A w charakterze rzekomego pełnomocnika (falsus procurator). Sporna jest sprawa ciężaru dowodu. W piśmiennictwie przyjmuje się na ogół, że ciężar dowodu w tym zakresie
spoczywa na osobie A. Musi ona udowodnić, że była umocowana do podpisania weksla w imieniu osoby B 2 0 .
Największe znaczenie praktyczne mają wypadki, w których A działał bez umocowania w imieniu osoby prawnej.
Przedwojenne orzecznictwo dostarcza licznych przypadków,
w których odpowiedzialność z art.8 pr.weksl. była uzasadniona. Wymieńmy tu następujące stany faktyczne: prokurent
podpisał sam firmę, chociaż p r o k u r a była łączna; podpis
członka zarządu spółki z o.o., który był umocowany tylko do
podpisywania łącznie z innym członkiem; w podobnym wyp a d k u podpisanie jedynie przez jednego członka zarządu
spółdzielni; podpis pod pieczątką firmy nieistniejącej 21 .
b) Przypuśćmy teraz, że A był umocowany do działania w imieniu osoby B. Jest rzeczą bezsporną, że jedynie osoba B ponosi wówczas o d p o w i e d z i a l n o ś ć wekslową. Wynika to
w sposób oczywisty z przepisu art. 95 § 2 k.c., który stanowi, że czynność prawna, dokonana w granicach umocowan i a , p o c i ą g a z a sobą s k u t k i b e z p o ś r e d n i o dla
reprezentowanego.
W ramach niniejszych uwag niepodobna omawiać kwestii
związanych z udzieleniem pełnomocnictwa, jego wygaśnięciem itd. W tym zakresie wystarczy się odwołać do opracowań
z zakresu prawa cywilnego i handlowego 2 2 . Warto jedynie
podkreślić szczególne znaczenie prokury, gdy chodzi o podpisanie weksli. Ustawowa typizacja zakresu prokury oraz wyłączenie dopuszczalności jej ograniczeń wobec osób trzecich,
zapewniają bezpieczeństwo obrotu wekslowego.
O podpisie wystawcy weksla
c) P y t a n i e - w j a k i sposób ma podpisywać się umocowany
przedstawiciel,stanowi przedmiot wielu sporów, nie tylko
w piśmiennictwie polskim. Bez przesady można powiedzieć,
że zagadnienie to stanowi prawdziwy probierz (crux interpretations) dla każdego, kto zajmuje sie wykładnią przepisów p r a w a wekslowego. P r z y p u ś ć m y , że Kowalski był
pełnomocnikiem Nowaka. W jaki sposób ma złożyć podpis
Kowalski, aby wekslowo odpowiadał Nowak ?
Sprawa była bardzo długo sporna w piśmiennictwie niemieckim. Częste były wypadki, w których pełnomocnik (A)
podpisywał się jedynie nazwiskiem mocodawcy (B), ponieważ
nie zachodziły wątpliwości co do tego, że zostało mu udzielone pełnomocnictwo. Pomimo sprzeciwu przedstawicieli nauki
(A.von Tuhr), Sąd Rzeszy przyjął w orzeczeniu plenarnym
(RG 74, s.69), że podpis taki jest ważny i wiąże mocodawcę.
Wobec tego, że orzecznictwo w tym zakresie jest ustalone,
stanowisko jego jest akceptowane przez doktrynę, choć niekiedy zgłaszane są zastrzeżenia 2 3 .
Podobne stanowisko zajmowało początkowo orzecznictwo
polskie. Dopiero stopniowo torował sobie drogę pogląd, że
art.8 pr. weksl. nie upoważnia nikogo do podpisywania innej
osoby jej imieniem i nazwiskiem, bo byłoby to po prostu fałszowanie podpisu. Kto podpisuje weksel w cudzym imieniu,
musi umieścić swój własny podpis z wyrażeniem stosunku
pełnomocnictwa. Ostatecznie ewolucję tę zakończyła uchwała
pełnej Izby Cywilnej SN z dnia 19 V 1928 (OSP 1928, poz.
419). J e j teza ma następujące brzmienie:"Osoba, która nie
podpisała weksla własnoręcznie, lecz upoważniła do podpisania weksla zastępcę nie odpowiada wekslowo, jeżeli wystawca
zamieścił na wekslu tylko podpis zastąpionego, bez uwidocznienia stosunku zastępstwa". W uzasadnieniu uchwały czytamy: „ P r z e p i s a r t . 8 pr. weksl. nie u p o w a ż n i a nikogo do
podpisywania obcej osoby tejże imieniem i nazwiskiem, bo
byłoby to po prostu fałszowaniem podpisu". Za przytoczoną
tezą poszła późniejsza judykatura. W orzeczeniach czytamy,
że podpis własnoręczny jest istotną przesłanką zobowiązania
83
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
wekslowego. Wobec tego, z weksla nie odpowiada osoba, którą
na wekslu podpisał kto inny, choćby z jej upoważnienia.
Naszkicowane zapatrywanie zwalcza gwałtownie St.Wróblewski 24 , ale jego kontrargumenty nie są przekonywające.
Autor ma naturalnie rację, gdy podkreśla, że przepis art.8
pr.weksl. nie zajmuje sie kwestią, czego potrzeba do podpisania weksla cudzym imieniem. Z pewnością przepis ten nie żąda expressis verbis zamieszczenia dodatku, wskazującego na
istnienie pełnomocnictwa. Niektóre argumenty przytaczane
w u z a s a d n i e n i u orzeczeń t r a f i a j ą w próżnię. Ale a r t . 8
pr.weksl. trzeba rozpatrywać w powiązaniu z innymi przepisami obowiązującego prawa. Niepodobna zgodzić się z twierdzeniem St.Wróblewskiego, jakoby prawo wekslowe
pozostawiało stronom pełną swobodę w tym względzie. Zresztą autor osłabia siłę swej argumentacji, ponieważ przyznaje, że nazwisko mocodawcy (wystawcy) musi być w każdym
razie wypisane na wekslu.
Uważam, że tezy orzecznictwa polskiego są słuszne, co
najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, podpisanie innej
osoby na wekslu, choćby z j e j upoważnienia, jest fałszerstwem, w rozumieniu prawa karnego. Mimo sugestywności
swych wywodów, tego argumentu St.Wróblewski nie potrafił
obalić. Zgoda osoby podpisanej niewiele w tym zakresie zmienia i może wpłynąć tylko na ocenę, czy podpisujący ponosi odpowiedzialność k a r n ą . Z tego względu odpowiedzialność
wekslowa osoby podpisanej nie może wchodzić tu w rachubę.
Można bronić zapatrywania, że w pewnych wypadkach mocodawca powinien ponosić odpowiedzialność cywilną (por.
art. 103 § 1 k.c.). Będzie to uzasadnione zwłaszcza wówczas,
gdy sam mocodawca wręczył wierzycielowi weksel podpisany
jego nazwiskiem przez pełnomocnika. Po drugie, z okoliczności musi wynikać, że pełnomocnik działa w cudzym imieniu.
Działanie pełnomocnika jest wyrazem jego woli. Tymczasem
dokument, zaopatrzony tylko podpisem mocodawcy, przedstawia się na zewnątrz jako oświadczenie woli reprezentowanego-
84
O podpisie wystawcy weksla
Stanowisko St.Wróblewskiego należy uznać za odosobnione w piśmiennictwie polskim 20 . Obrót wekslowy dostosował
się bez większych trudności do wymagań orzecznictwa. Przyjmuje się powszechnie, że podpis na wekslu musi zawierać dodatek wskazujący na istnienie pełnomocnictwa. Wróćmy do
naszego przykładu. Kowalski musi zaznaczyć, że podpisuje w
imieniu Nowaka i położyć swój własny podpis. W ogólniejszym ujęciu możemy powiedzieć, że przy podpisie musi być
wyrażony stosunek przedstawicielstwa. W przeciwnym bowiem wypadku odpowiedzialność wekslową z art. 8 pr. weksl.
ponosi sam przedstawiciel.
Zamykamy w ten sposób krąg rozważań. Ich cel będzie osiągnięty, jeżeli pobudzą do dalszych badań w dziedzinie prawa wekslowego.
85
REJENT Nr 2 - luty 1993 r.
Przypisy
1. W postanowieniach konwencji genewskiej z 1930 r. świadomie zrezygnowano
z bliższego określenia, aby umożliwić stosowanie w tym zakresie zasad wykształconych zwyczajowo (np. w Japonii). W dalszym toku rozważań zajmujemy się
jedynie wekslami wystawionymi w Polsce.
Pomijam całkowicie zagadnienia należące do międzynarodowego prawa wekslowego (art.77, 78, pr.weksl.).
2. Por. przykładowo A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesestz, 17 wyd., Munchen 1990, s. 107. Wstępne pytanie brzmi: czy mamy do
czynienia z wekslem ważnym z punktu widzenia formalnego? W razie odpowiedzi
twierdzącej należy sformułować drugie pytanie: czy powstało ważne zobowiązanie
wekslowe?
3. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s.36.
4. Por. A.Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr 1.
5. Por. W.Zóllner, Wertpapierrecht, 14 wyd., Munchen 1987, s.71.
6. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, j w., s.37.
7. Por. W.Zóllner, Wertpapierrecht, jw., s.71.
8. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.34.
9. Sprawa jest bardzo sporna w piśmiennictwie niemieckim. Por. A.Baumbach,
W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.126. naturalnie, nikt nie kwestionuje cywilnej
odpowiedzialności osoby, która potwierdziła swe zobowiązanie.
10. Tak W.Zóllner, Wertpapierrecht, jw., s.71. Także ta sprawa jest sporna w piśmiennictwie niemieckim.
11. Tak St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.61.
12. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.138.
13. Ograniczam się do zasygnalizowania tej kwestii, odsyłając do zestawienia
skrupulatnie dokonanego przez St.Grzybowskiego (System prawa cywilnego, t.III,
cz.2, Wrocław-Warszawa 1976, s.1007).
14. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.264 i powołane t a m orzeczenia.
15. Por. St.Grzybowski, [w:] System...,jw., s.1030. Odrębne zagadnienia wiążą się
z wadami oświadczenia woli. Ze sformułowania art.82 k.c. wynika, że całkowity
brak rozeznania, co do znaczenia podpisu na wekslu, powoduje bezwzględną
nieważność zobowiązania wekslowego.
16. Por. St.Wróblewski, jw., s.51 i przytoczone t a m orzecznictwo przedwojenne.
17. Por. przy kładowo A. Wolter, Prawo cywilne - Zarys części ogólnej (zaktualizował
i uzupełnił J.Ignatowicz), wyd. 8, Warszawa 1986, s.249.
86
O podpisie wystawcy weksla
18. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.133.
19. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw. s.59.
20. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.135.
21. Orzeczenia te przytacza St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.49.
22. Por. B.Gawlik, [w:] System prawa cywilnego, t.I, wyd.2, Wrocław-Warszawa
1985, s.782 i nast.
23. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.132.
24. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.53.
25. Jest rzeczą znamienną, że I.Różański, który na ogół akceptuje zapatrywania
St.Wróblewskiego, w tej sprawie zajmuje stanowisko zgodne z ustaloną judykaturą
(Podręcznik prawa wekslowego, Warszawa 1957, s.32).
87